Συχνά διαβάζουμε στατιστικές που καταδεικνύουν την επιτάχυνση της συγκέντρωσης του πλούτου στον κόσμο. Μερικοί δισεκατομμυριούχοι συσσωρεύουν περισσότερο πλούτο από το φτωχότερο μισό του πλανήτη και το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού κατέχει περισσότερο από το ήμισυ του πλούτου όλου του κόσμου. Είμαστε παραιτημένοι, σαν απλοί θεατές, σε μια σκληρή και απάνθρωπη διαδικασία συγκέντρωσης. Αυτή η παραίτηση βασίζεται συχνά στη βεβαιότητα ότι υπάρχουν τεράστιες δυνάμεις ικανές να αντισταθούν σε κάθε απόπειρα αλλαγής και επίσης στο γεγονός ότι οι πληθυσμοί είναι μερικές φορές αντιφατικοί και ατομικιστικοί και η συμπεριφορά τους είναι λειτουργική σε έναν καταναλωτικό καπιταλισμό που αναπόφευκτα οδηγεί σε μια τέτοια συγκέντρωση.
Σε κάθε περίπτωση, αν υπήρχε κάποια ελπίδα να αντιστραφεί αυτή η τάση, θα την εναποθέταμε στο Κράτος, επειδή είναι αυτό που θα μπορούσε να τροποποιήσει το σύστημα κατανομής. Αλλά αμφιβάλλουμε, όταν βλέπουμε ότι συχνά αναλαμβάνεται από την οικονομική εξουσία και οι πολιτικές της επιδεινώνουν το πρόβλημα. Επειδή αυτή η εξουσία έχει την δυνατότητα να διαχειρίζεται τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που επηρεάζουν το εκλογικό σώμα, διαθέτει τους πόρους για να αγοράσει τη βούληση των τριών εξουσιών του Κράτους και έχει τη δύναμη να πιέζει, να εκβιάζει και να πειθαρχεί. Φυσικά, αυτή η ανισόρροπη μηχανή τείνει να έχει ρωγμές, γιατί αργά ή γρήγορα παράγει οδύνη στους πληθυσμούς και οι πολιτικές κρίσεις προσφέρουν ευκαιρίες για αλλαγή. Αλλά δεν είναι μια επαρκής συνθήκη, καθώς στην άμεση και έμμεση ιστορία υπάρχουν παραδείγματα στα οποία, ακόμη και με βάση την κρατική εξουσία, η αναζήτηση εναλλακτικών μοντέλων απέτυχε, ίσως επειδή δεν κατανοήθηκαν όλοι οι παράγοντες που ασκούν πίεση στη συγκέντρωση του πλούτου και δόθηκε περισσότερο έμφαση στις συνέπειες απ’ ότι στις αιτίες.
Όταν ο Πικετί δημοσίευσε «το Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα», εξηγώντας και θεμελιώνοντας τον τρόπο με τον οποίο δόθηκε ιστορικά η διαδικασία της συγκέντρωσης, ορισμένοι από τους επικριτές του, που δεν μπορούσαν να αρνηθούν το ουσιώδες (την τάση συγκέντρωσης), προτίμησαν να επιτεθούν στις προτάσεις αναδιανομής επιβεβαιώνοντας ότι η οικονομική συγκέντρωση του καπιταλισμού δεν είναι τόσο επιβλαβής, αλλά ότι ευνοεί τις επενδύσεις και κατά συνέπεια την πρόοδο που έχει βελτιώσει ιστορικά το βιοτικό επίπεδο των πληθυσμών. Ξεχνούν ότι ο ίδιος ο Πικετί στην «Οικονομία των ανισοτήτων» επιβεβαιώνει επίσης ότι η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των πληθυσμών οφειλόταν ουσιαστικά στην πρόοδο και όχι τόσο στην επίτευξη κάποιου μεγαλύτερου ποσοστού στο μοίρασμα της πίτας. Αλλά αυτή είναι η μισή αλήθεια, διότι για να γίνει η συσσώρευση επένδυση και πρόοδος, πρέπει να υπάρχει μια δυνατότητα ζήτησης που να ενθαρρύνει αυτές τις επενδύσεις και μια τέτοια ζήτηση δεν θα υπήρχε εάν οι πληθυσμοί δεν αύξαναν τα εισοδήματά τους και μεγάλο μέρος της κατανομής του μοιράσματος της πίτας έχει να κάνει με αυτό. Θα πρέπει να υπάρξει μια ασταθής ισορροπία για να λειτουργήσει η δυναμική της ανάπτυξης. Μέχρι μια συγκεκριμένη κλίμακα, η συσσώρευση κεφαλαίου μπορεί να ευνοήσει τις επενδύσεις και την αύξηση (και λέμε «μπορεί» επειδή οι επιχειρηματικές αποφάσεις δεν συμπίπτουν πάντα με το ρομαντικό όραμα του φιλελεύθερου καπιταλισμού σύμφωνα με το οποίο το πλεόνασμα πάντα αποταμιεύεται και οι αποταμιεύσεις πάντα επενδύονται). Αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα αυτή η συσσώρευση αρχίζει να λειτουργεί ως μια μαύρη τρύπα, μια τεράστια βαρυτική δύναμη που αρχίζει να ρουφά εταιρείες για να κυριαρχήσει στις αγορές και να διαμορφώσει τις τιμές. Αρχίζει να επιβάλλει μάρκες με εξωτερική ανάθεση και μετεγκατάσταση της παραγωγής, πειθαρχώντας τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις που γίνονται ένα είδος «εταιρείες-προλετάριοι» που αναγκάζονται να ανταγωνίζονται μεταξύ τους, ελαχιστοποιώντας τα κέρδη και τις αποδοχές (όπως εξηγεί η Ναόμι Κλάιν στο «No logo»). Αυτή η κυρίαρχη θέση που επιτυγχάνεται με τη συγκέντρωση κεφαλαίου τους επιτρέπει να αυξήσουν την κερδοφορία τους σε βάρος των παραγωγικών εταιρειών και των εργαζομένων και στην περίπτωση αυτή ο καπιταλισμός σταματά να «πολλαπλασιάζει τα ψάρια» και αρχίζει να γεννά ένα τερατώδες γιγαντιαίο ψάρι που καταπίνει τα μικρά.
Φυσικά, στα επίπεδα συγκέντρωσης για τα οποία συζητάμε, τα συγκοινωνούντα δοχεία μεταξύ μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων και του χρηματοπιστωτικού τομέα είναι απόλυτα και η αυξανόμενη κερδοφορία των κυρίαρχων θέσεων προέρχεται από την κερδοσκοπία σε χρηματοπιστωτικούς και χρηματιστηριακούς κλάδους ή από την τοκογλυφία με την υπερχρέωση αυτών που είναι φτωχοί για να συνεχίσουν να καταναλώνουν, έως ότου οι φούσκες σκάσουν και όλοι χάσουν (εκτός από την Τράπεζα). Και έτσι ο τροχός συνεχίζει να περιστρέφεται και η συγκέντρωση συνεχίζει να αυξάνεται. Αυτός ο τροχός απομακρύνεται όλο και περισσότερο από οποιαδήποτε προσπάθεια φρεναρίσματος, χάρη σε μια παγκοσμιοποίηση που χαρακτηρίζεται από παραγωγική μετεγκατάσταση, τη φυγή του κεφαλαίου σε φορολογικούς παραδείσους και τη συμμαχία διεθνών οργανισμών που επιβάλλουν τους κανόνες του παιχνιδιού που ευνοούν αυτή τη συγκέντρωση. Η μερίδιο κατανομής μεταξύ εργαζομένων και εργοδοτών περιορίζεται σε όλο και μικρότερο κομμάτι της πίτας, καθώς τα μεγάλα κέρδη είναι πέρα από την εμβέλεια των εργασιακών απαιτήσεων και η αδυναμία των συνδικάτων είναι ένας άλλος παράγοντας που τροφοδοτεί τον φαύλο κύκλο.
Τι συμβαίνει τότε με τις κυβερνήσεις; Γνωρίζουμε ήδη ότι σε πολλές περιπτώσεις λειτουργούν για τη συγκέντρωση. Αλλά τι θα μπορούσαν να κάνουν εάν ήθελαν πραγματικά να εργαστούν για καλύτερη κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου; Φυσικά, με επαρκείς εργασιακές πολιτικές, το εισόδημα των εργαζομένων θα μπορούσε να βελτιωθεί λίγο, αλλά το περιθώριο ελιγμών σε πολλές επιχειρήσεις μειώνεται όπως εξηγήθηκε παραπάνω και αυτό επίσης θέτει ένα ανώτατο όριο μισθών στις υπόλοιπες. Επομένως, οι εργασιακές πολιτικές θα μπορούσαν να δώσουν ανακούφιση, αλλά δεν θα μετακινούσαν πολύ το δείκτη της κατανομής του εισοδήματος. Είναι απαραίτητο να παρέμβουμε έντονα στη δημοσιονομική πολιτική για να εξισορροπήσουμε την επιβάρυνση. Υπό αυτή την έννοια, ένας από τους περιορισμούς που αντιμετωπίζει το Κράτος από την οικονομική συγκέντρωση είναι η αυξανόμενη δυσκολία να υπάρξει ένα προοδευτικό φορολογικό σύστημα, όχι μόνο επειδή εκείνοι που συγκεντρώνουν τον πλούτο διαθέτουν καλύτερα εργαλεία για να το αποφύγουν, αλλά και επειδή, όταν η συγκέντρωση αυξάνεται οι φόροι θα πρέπει να είναι όλο και υψηλότεροι για τους τομείς μεγάλης συγκέντρωσης. Με άλλα λόγια, σε ένα είδος επίδειξης για τον περιορισμό του παράλογου, εάν σε μια χώρα ο συντελεστής Gini ήταν ίσος με 1, το Κράτος θα έπρεπε να χρεώσει ένα μόνο άτομο με φορολογικό συντελεστή 99,99% για να χρηματοδοτηθεί, πράγμα που θα ήταν παράνομο καθώς θα ήταν δήμευση και στην πράξη πρακτικά ανέφικτο, διότι το εν λόγω πρόσωπο θα κατείχε τη χώρα. Χωρίς να φτάσουμε σε αυτό το άκρο, μπορούμε να καταλάβουμε ότι όσο πιο άνιση είναι μια κοινωνία, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η φορολογική επιβάρυνση που θα χρειαστεί να ασκηθεί σε λίγους φορολογούμενους για τη δίκαιη χρηματοδότηση των δημόσιων πολιτικών. Δεδομένου όμως ότι αυτό είναι συχνά δύσκολο για νομικούς και πολιτικούς λόγους, η φορολογική επιβάρυνση καταλήγει να βαρύνει μια ευρύτερη βάση φορολογουμένων με μικρότερη συνεισφορά και το σύστημα γίνεται ιδιαίτερα υποχωρητικό, γεγονός που μπορεί να τονώσει την αύξηση της αναξιοπιστίας.
Το ζήτημα της Κοινωνικής Ασφάλισης δεν ξεφεύγει από τις συνέπειες της συγκέντρωσης του πλούτου, διότι στο βαθμό που τα οφέλη της τεχνολογικής επανάστασης τα οικειοποιούνται οι επιχειρηματίες αυξάνοντας την υπεραξία τους και μειώνοντας το προσωπικό, αυξάνεται η ανεργία και κατά συνέπεια μειώνεται το πλήθος των φορολογούμενων στα συνταξιοδοτικά συστήματα αλληλεγγύης, γεγονός που προστίθεται στη γήρανση του πληθυσμού και στην αύξηση της αναξιοπιστίας που αναφέρθηκε προηγουμένως, καθιστώντας αυτό το σύστημα μη βιώσιμο. Η λύση των «εκσυγχρονιστών φιλελεύθερων» είναι η αύξηση της ηλικίας συνταξιοδότησης, η οποία, εκτός από την αναβολή της σύνταξης που δικαιούνται οι εργαζόμενοι, αναβάλλει και την είσοδο των νέων στην αγορά εργασίας. Μια λύση θα ήταν τα οφέλη των τεχνολογικών εξελίξεων να ωφελούν τους εργαζόμενους, είτε με τη μείωση της εργάσιμης ημέρας διατηρώντας παράλληλα το επίπεδο του εισοδήματος, είτε με τη διανομή ενός βασικού εισοδήματος. Άλλοι θα πούνε ότι δεν είναι κακό για τους εργοδότες να διατηρούν αυτή την μεγαλύτερη κερδοφορία που προκύπτει από τις τεχνολογικές εξελίξεις, επειδή θα την επενδύσουν σε νέα έργα που θα δημιουργήσουν θέσεις εργασίας, αλλά στην πράξη αυτό δεν συμβαίνει σε επαρκή βαθμό για να αντισταθμίσει αυτές που χάνονται. Προκειμένου να μετριαστούν αυτές οι συνέπειες, το Κράτος επιδιώκει να αυξήσει τις δαπάνες του για τις κοινωνικές υπηρεσίες, σε ένα πλαίσιο στο οποίο, όπως εξηγήσαμε προηγουμένως, η φορολογική επιβάρυνση καθίσταται μη βιώσιμη εξαιτίας της φθίνουσας προόδου του συστήματος.
Μια ενδεχόμενη ρήξη αυτού του φαύλου κύκλου θα πρέπει να επικεντρωθεί στη χρήση δημοσιονομικών πολιτικών για να αναγκάσει τους τομείς υψηλής απόδοσης να επανεπενδύσουν παραγωγικά τα πλεονάσματα τους. Ο φόρος επί των κερδών ή του εισοδήματος, τόσο για τα άτομα όσο και για τις εταιρείες, θα πρέπει να περιλαμβάνει κλιμακωτούς συντελεστές μέχρι πολύ υψηλά επίπεδα, όχι μόνο ανάλογα με το μέγεθος του κέρδους αλλά και ανάλογα με τον αριθμό των εργαζομένων, έτσι ώστε να είναι αντιστρόφως ανάλογος με τον αριθμό των θέσεων εργασίας που δημιουργήθηκαν για την επίτευξη του εν λόγω κέρδους. Θα πρέπει επίσης να εξεταστούν διαφορικοί συντελεστές ανάλογα με το αν το κέρδος αυτό επανεπενδύεται στη χώρα όπου δημιουργήθηκε ή διαφεύγει στο εξωτερικό ή διοχετεύεται στην χρηματοοικονομική κερδοσκοπία. Με τον τρόπο αυτό, η αγορά εργασίας θα επηρεαστεί ταυτόχρονα με τη μείωση της ανεργίας και συνεπώς, με την ενίσχυση των μισθωτών μέσω του μεριδίου κατανομής και, με την αύξηση των εσόδων του συνταξιοδοτικού συστήματος. Οι προοδευτικοί φορολογικοί συντελεστές, οι οποίοι θα επιβάρυναν την μεγάλη κερδοφορία που δεν επανεπενδύεται, θα εξισορροπούσαν τη φορολογική επιβάρυνση του συνόλου, καθιστώντας το φορολογικό σύστημα λιγότερο οπισθοδρομικό και συνεπώς τείνοντας στη μείωση της φοροδιαφυγής και της αναξιοπιστίας στα χαμηλότερα επίπεδα κερδοφορίας (υπό τον όρο ότι αυτό συνοδεύεται από αποτελεσματικούς ελέγχους). Η αποτροπή της φοροδιαφυγής θα επικεντρωνόταν σίγουρα στην υψηλότερη κερδοφορία, αλλά θα προσδιοριζόταν καλύτερα με την άσκηση μιας έντονης παρακολούθησης και ελέγχου που θα ελαχιστοποιεί την φυγή κεφαλαίων και τη φοροδιαφυγή.
Θα χρειαστεί να εξεταστούν πολύ αυστηρές πολιτικές για το χρηματοπιστωτικό σύστημα για να αποτραπεί η συνέχιση της συσσώρευσης κερδών εις βάρος του παραγωγικού τομέα και, κατά συνέπεια, των εργαζομένων του, για το οποίο θα είναι αναγκαία η ρύθμιση όλων των δραστηριοτήτων του, αποφεύγοντας παράλληλα να εξακολουθεί να υπάρχει η κύρια υλικοτεχνική υποστήριξη στην οποία βασίζονται οι φοροφυγάδες για τη φυγή κεφαλαίου. Βεβαίως, θα πρέπει να συνυπάρξουμε με ορισμένους περιορισμούς που επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση, αλλά είναι δυνατό από τις εθνικές πολιτικές να ληφθούν σημαντικά μέτρα για να αντιστρέψουν τουλάχιστον εν μέρει αυτή τη συγκέντρωση εισοδήματος και πλούτου που περιθωριοποιεί όλο και περισσότερους ανθρώπους. Σε ορισμένες χώρες θα είναι δυνατόν να προχωρήσουμε ταχύτερα από ό,τι σε άλλες και η κλιμάκωση των συντελεστών θα μπορεί να προσαρμοστεί στο βαθμό του τι είναι δυνατό, αλλά αυτό που δεν πρέπει να αμφισβητηθεί είναι ότι δεν θα είναι η ίδια η αγορά που θα βελτιώνει τη κατανομή του εισοδήματος και του πλούτου, αν τα κράτη δεν επιβάλλουν μια ουσιαστική αλλαγή στο σύστημα κατανομής.
Μετάφραση: Pressenza Athens
