Μια καλύτερη ματιά στο οικόσημο του πολυεθνικού κράτους της Βολιβίας αποκαλύπτει στο κάτω μέρος του οβάλ ένα βουνό. Αλλά όχι οποιοδήποτε βουνό: είναι το Sumaj Orcko, μια μαγευτική κορυφή, ένα ιερό μέρος για όσους ζουν εκεί κοντά. Στα μέσα του 16ου αιώνα, οι Ισπανοί κατακτητές έφτασαν και το βουνό άλλαξε το όνομά του και τη λειτουργία του, για να γίνει το Cerro Rico. Παράλληλα, η πόλη Potosí επρόκειτο να εξελιχθεί σε μία από τις πολυπληθέστερες και πλουσιότερες πόλεις του κόσμου εκείνης της εποχής. Η τεράστια ροή αργύρου που εξαγόταν από το βουνό παρείχε την αργυροχοΐα που κοσμούσε εκατοντάδες εκκλησίες και τα αρχοντικά τραπέζια των παρευρισκόμενων. Αλλά πάνω απ’ όλα – όπως αναφέρει ο Γκαλεάνο στις «Ανοιχτές Φλέβες» του – χρηματοδότησε τα χρέη του Ισπανικού Στέμματος στους Γερμανούς, Γενοβέζους, Φλαμανδούς και Ισπανούς τραπεζίτες. Χρέη που πληρώθηκαν για νέους πολέμους, νέες κατακτήσεις, νέους θανάτους. Υπάρχουν πράγματα που αντέχουν, φαίνεται.

Τίποτα δεν έμεινε για τα εκατομμύρια των ιθαγενών mitayos και των Αφρικανών σκλάβων που πέθαναν στα ορυχεία αυτά. Τίποτα εκτός από δεκαέξι ώρες ανθυγιεινής εργασίας ανά ημέρα με ακραίο κρύο σε υψόμετρο άνω των τεσσάρων χιλιάδων μέτρων. Τίποτα εκτός από ένα προσδόκιμο ζωής μικρότερο των 35 ετών, χρόνια φυματίωση και πυριτίαση, τιμωρία για ανυπακοή ή ακρωτηριασμοί και θάνατοι από ατυχήματα.

Έναν αιώνα αργότερα, η τιμή του αργύρου έπεσε και μαζί του ο πυρετός για αυτόν άρχισε να παρακμάζει. Αλλά το βολιβιανό υπέδαφος φύλασσε ακόμα τεράστιο ορυκτό πλούτο. Ήταν η σειρά του κασσίτερου.

Ήταν ήδη ένας άλλος αιώνας και ένα άλλο βουνό –το Llallagua- από του οποίου τα σπλάχνα ο Simón Patiño άρχισε να χτίζει την οικονομική αυτοκρατορία του. Μέχρι τότε, ο κόσμος είχε αλλάξει αυτοκρατορία και γλώσσα. Ωστόσο, τα χρήματα συνέχιζαν να είναι η παγκόσμια γλώσσα.

Ο Patiño επρόκειτο να αναλάβει πολλά άλλα ορυχεία, κατασκευάζοντας τον σιδηρόδρομο Machacamarca-Uncía. Ίδρυσε την Τράπεζα Mercantil και έγινε παγκόσμιος επενδυτής. Ένας νέος πόλεμος, ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος, θα κάνει την τιμή των μετάλλων να αυξηθεί και μαζί του, τη δύναμη των καπιταλιστικών εξορυκτικών εταιρειών. Εταιρείες που διαχειρίζονταν τη βολιβιανή πολιτική και χρηματοδοτούσαν διαδοχικές δικτατορίες. Από αυτές τις τεράστιες περιουσίες, λίγα έμειναν για το εθνικό ταμείο και την ανάπτυξη στην υπηρεσία του λαού. «Για να αποφύγει τους φόρους»,  υπογραμμίζει ο Decio Machadoο (του ιδρύματος ALDHEA), «ο Patiño μετέφερε τον Μάιο του 1924 την έδρα των επιχειρήσεών του στις ΗΠΑ, ιδρύοντας τον Ιούλιο του ίδιου έτους την εταιρεία Patiño Mines and Enterprise Consolidated Inc., η οποία είχε καταχωρηθεί στην πολιτεία του Ντέλαγουερ». Υπάρχουν πράγματα που αντέχουν, φαίνεται.

Τα περιττώματα του πολέμου

Το Γουανό είναι τα περιττώματα των πτηνών στις παράκτιες ζώνες, των κορμοράνων που ονομάζονται guanay. Μεγάλες ποσότητες βρέθηκαν στις βολιβιανές ακτές και μαζί με την ερημική περιοχή της Ατακάμα είχαν άφθονα κοιτάσματα νιτρικού καλίου, ένα εξαιρετικό λίπασμα όπως το γουανό αλλά και σημαντικό για την κατασκευή πυρίτιδας, τη σκόνη που χρησιμοποιήθηκε στον Πόλεμο του Ειρηνικού, στον οποίο η Χιλή υφάρπαξε την ακτή και τη θάλασσα που ανήκαν στη Βολιβία.

Αλλά αυτός ο πόλεμος δεν ήταν ο μόνος στην συνεχιζόμενη άντληση πλούτου από τη βολιβιανή επικράτεια. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1899, ξεκίνησε ο Πόλεμος της Άκρας, όπου η Βραζιλία κατέλαβε μια περιοχή της Βολιβίας πλούσια σε καουτσούκ και κοιτάσματα χρυσού.

Μεταξύ 1932 και 1935, στη ζώνη του Chaco, περισσότεροι από 100 χιλιάδες Βολιβιανοί και Παραγουανοί στρατιώτες πέθαναν σε έναν αγώνα για τον έλεγχο υποτιθέμενων πετρελαϊκών αποθεμάτων κάτω από το υπέδαφος του. Μεταξύ των δυνάμεων που προκάλεσαν τον πόλεμο ήταν η απληστία για το πετρέλαιο των εταιρειών Standard Oil του Νιου Τζέρσεϊ και της Βρετανικής-Ολλανδικής Shell.

Εθνικοποιήσεις κατά της λεηλασίας

Ακολούθησαν εξεγέρσεις κατά της λεηλασίας και εναντίον αυτών μια σκληρή καταστολή εναντίον των επαναστατών, σε έναν πικρό και συνεχή κύκλο. Αλλά η δικαιοσύνη θριάμβευσε. Η επανάσταση του 1952, με επικεφαλής τον Victor Paz Estenssoro, εθνικοποίησε τους μεταλλευτικούς πόρους, πραγματοποιώντας ένα πρόγραμμα βαθιών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, μεταξύ των οποίων ο αναδασμός της γης και η καθολική ψηφοφορία. Δώδεκα χρόνια αργότερα, ανατράπηκε από ένα στρατιωτικό πραξικόπημα με επικεφαλής τον René Barrientos και σχεδιάστηκε στην Ουάσιγκτον.

Οι υδρογονάνθρακες, με τη σειρά τους, εθνικοποιήθηκαν τρεις φορές. Το 1936, στο τέλος της σύγκρουσης με την Παραγουάη, ήταν η στροφή για την Standard Oil. Το 1969, ο Ovando Candia εθνικοποίησε εκείνους του Κόλπου του Πετρελαίου. Τέλος, το 2006, λίγο μετά την άφιξη του Έβο Μοράλες ως Προέδρου, το διάταγμα «Ήρωες του Chaco» έδωσε στο κράτος τον απόλυτο έλεγχο των σημαντικών αποθεμάτων φυσικού αερίου και πετρελαίου της χώρας.

Η Διαδικασία της Αλλαγής

Στην ανάπτυξη της διαδικασίας αλλαγής που θέσπισαν τα κοινωνικά κινήματα μαζί με την κυβέρνηση του Έβο Μοράλες, το κράτος ανέκτησε τους κυριότερους κρατικούς πόρους του και μετέτρεψε σε κρατικές επιχειρήσεις τις κυριότερες εταιρείες παροχής δημοσίων υπηρεσιών, που μέχρι τότε διαχειρίζονταν πολυεθνικές εταιρείες, κυρίως ισπανικές και γαλλικές.

Από χρηματική άποψη, αυτό σήμαινε τη μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων ετών στη Λατινική Αμερική και μια εκθετική αύξηση των διεθνών αποθεμάτων της χώρας. Δηλαδή, η διαθεσιμότητα πόρων για τη ριζική βελτίωση της ποιότητας ζωής των Βολιβιανών.

Μείωση της ακραίας φτώχειας από 34% σε 15%. Ένα ευρύ δίκτυο με περισσότερα από 3000 κέντρα δημόσιας υγείας, συμπεριλαμβανομένων των περιφερειών με δύσκολη πρόσβαση. 85% του πληθυσμού με πρόσβαση σε πόσιμο νερό. Την έκδοση τίτλων ιδιοκτησίας γης για πάνω από 1,5 εκατομμύρια αγρότες. Διάφορα καθολικά προγράμματα άμεσων παροχών, όπως το Renta Dignidad (Εισόδημα Αξιοπρέπειας) ή το Bono Juancito Pinto. Χορήγηση έως και 14% του κρατικού προϋπολογισμού στην εκπαίδευση. Κατασκευή χιλιάδων μονάδων κοινωνικής κατοικίας, και αύξηση μισθών: όλα αυτά είναι επιτεύγματα που μιλούν από μόνα τους… παρόλο που τα ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης λένε λίγα για αυτά.

Μια τηλεοπτική σαπουνόπερα επινοημένη από την παλινόρθωση των συντηρητικών

Για αυτό που μιλούσαν ακατάπαυστα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης πριν από δύο χρόνια ήταν ότι η Gabriela Zapata, μια πρώην φίλη του Μοράλες, που από τη σχέση τους – σύμφωνα με δημοσιογράφους με αμφίβολες σχέσεις – υποτίθεται είχε γεννηθεί ένας γιος που τον κρατούσαν κρυμμένο. Επιπλέον, η γυναίκα υποτίθεται ότι χρησιμοποίησε επιρροές και επαφές για να αποκτήσει κρατικές συμβάσεις για την κινεζική εταιρεία CAMC, της οποίας ήταν στέλεχος. Ένα κατασκευασμένο μυθιστόρημα, όπως και όλα τα μυθιστορήματα με κάποιο στοιχείο αλήθειας.

Το παιδί ήταν βέβαια ανύπαρκτο, αλλά η επιχειρηματίας Zapata ήταν πράγματι καταδικασμένη σε δέκα χρόνια φυλάκισης για τις συμβάσεις, αν και ούτε ο πρόεδρος ούτε οι συνεργάτες του είχαν καμία σχέση με αυτό.

Η σαπουνόπερα της ιδιωτικής ζωής και της διαφθοράς κατάφερε να δηλητηριάσει την κοινή γνώμη, αμφισβητώντας την ηθική του Προέδρου και επιτυγχάνοντας το στόχο της: να στρεβλώσει το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος του Φεβρουαρίου του 2016. Με συμμετοχή σχεδόν 85%, η ψήφος στο Όχι κέρδισε με μόλις λίγο παραπάνω από 2 ποσοστιαίες μονάδες.

Κοιτώντας από μια ιστορική άποψη

Μια πρόσφατη απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου έδωσε τη δυνατότητα στον Έβο Μοράλες να πάρει μέρος στις επερχόμενες προεδρικές εκλογές. Με αυτόν, οι πιθανότητες αυξάνονται να συνεχιστεί μια διαδικασία βαθιάς μεταμόρφωσης που έχει μέχρι τώρα κλείσει δώδεκα χρόνια.

Πέραν των υλικών πτυχών, ο βολιβιανός λαός, ιδιαίτερα εκείνοι που είναι έχουν υποστεί περισσότερο στοχοποίηση και διακρίσεις, έχουν ανακτήσει την αξιοπρέπειά τους και την θέση τους στην πολιτική σφαίρα. Ίσως αυτό προσβάλλει περισσότερο τους τομείς της ολιγαρχίας, τις πολυεθνικές εταιρείες και μέρος των αστικών μεσαίων τάξεων, φοβούμενοι την άνοδο των λαϊκών κοινωνικών ομάδων.

Οι ομάδες εξουσίας, αποφασισμένες να αποτρέψουν αυτές τις αλλαγές, οργάνωσαν και χρηματοδότησαν «πολιτικές επιτροπές», κληρονόμους του πραξικοπήματος του Μισοφέγγαρου του 2008. Οι επιτροπές αυτές, δοκιμασμένες από τις ΗΠΑ και ενθαρρυμένες από την ατμόσφαιρα μιας νεοαποικιακής παλινόρθωσης διαμαρτύρονται ενάντια στην υποτιθέμενη έλλειψη σεβασμού στη λαϊκή βούληση, διακηρύσσοντας μια «αντιδημοκρατική παρέκκλιση» και αγανακτώντας με τρόμο στη «γενικευμένη διαφθορά». Είναι ένα διαφημιστικό τέχνασμα που επαναλαμβάνεται σε διάφορα μέρη της Λατινικής Αμερικής, αλλά όχι λιγότερο αποτελεσματικό.

Από ιστορική άποψη, η σωστή ερώτηση δεν είναι αφορά την απαγόρευση των υποψηφίων προκειμένου να διατηρηθεί υποτίθεται η δημοκρατία, όπως επιχείρησαν επίσης ο Ραφαέλ Κορρέα, ο Λούλα ή η Κριστίνα Φερνάντες. Το ερώτημα είναι πώς να εκδημοκρατιστεί η ζωή του βολιβιανού λαού, αποφεύγοντας την επιστροφή στην πολιτική που ελέγχεται από την οικονομική δύναμη που προκαλεί πόνο και βία. Γιατί, πόσα χρόνια κυριαρχίας και αξιοπρέπειας είναι απαραίτητα για την αποκατάσταση αιώνων λεηλασίας και εκφοβισμού; Σίγουρα πάνω από δώδεκα.

Μετάφραση: Pressenza Athens