Από το Φουρφουρά στο Σάμερχιλ.
Ένα κινηματογραφικό ταξίδι εξερεύνησης της ελεύθερης μάθησης και της δημοκρατικής παιδείας.
«Που εκπαιδεύουν αντί για τον άνθρωπο που μαθαίνει τον άνθρωπο που δημιουργεί; Που γίνεται ο δάσκαλος συνεργάτης; Που αναγνωρίζεται η γνώση σαν πρώτη μορφή της θέλησης; Που τέλος πάντων ο ελεύθερος άνθρωπος, και όχι ο απλώς μορφωμένος, ορίζεται ως σκοπός;»[1]
Ερωτήματα που διερευνά στο «εδώ και τώρα», ο ενεργός πολίτης-κινηματογραφιστής Ευάγγελος Βλαχάκης. Γονιός ενός παιδιού έντεκα ετών, δρα προβάλλοντας τα χαρακτηριστικά που θα ήθελε να δει στο περιοριστικό για τα παιδιά, παραδοσιακό εκπαιδευτικό πλαίσιο. Πρωτοβουλία, αυτοέκφραση, εξερεύνηση, δημιουργικότητα. Επιλέγει να πάρει θέση ευθύνης ως γονιός και ενεργός πολίτης, παρέχοντας στο παιδί του την ευκαιρία να ζήσει τη θετική συγκινησιακή εμπειρία της ατομικής ανάπτυξης σε δημοκρατικά σχολικά περιβάλλοντα και την αποτυπώνει σε μια ταινία ντοκιμαντέρ. Μας ενέπνευσε και μιλήσαμε μαζί του.
«Από το Φουρφουρά στο Σάμερχιλ»: Ένα κινηματογραφικό ταξίδι εξερεύνησης της δημοκρατικής παιδείας;
Το ταξίδι είναι το υπέρτατο μέσο μάθησης. Όταν βγεις έξω από την οικογένεια, την κοινότητα, από κάθε δεδομένο, ανακαλύπτεις τον κόσμο και τον εαυτό σου. Είναι μια διαδικασία αυτογνωσίας. Όπως θα έπρεπε να είναι και η εκπαίδευση. Δεν έχει να κάνει με την εκ-παιδευτική διαδικασία αλλά με την παιδεία στη γενικότερη έννοια.
Ποια ήταν η αφετηρία του;
Βλέποντας την κόρη μας καθώς και άλλα παιδιά να αγκομαχούν στο παραδοσιακό σύστημα εκπαίδευσης, οδηγηθήκαμε στο ορεινό χωριό Φουρφουρά της Κρήτης. Στο Σχολείο της Φύσης και των Χρωμάτων. Δημόσιο σχολείο ανοιχτό στην κοινωνία, που προάγει τη δημιουργικότητα, με ενταγμένες τις τέχνες στην εκπαιδευτική διαδικασία. Γρήγορα είδαμε ότι ήταν το ιδανικό σχολικό περιβάλλον για το παιδί. Ο Άγγελος Πατσιάς ο εκπαιδευτικός που το οραματίστηκε, την κέρδισε με την πρώτη καλημέρα.
Με το δάσκαλο του σχολείου της φύσης και των χρωμάτων στο Φουρφουρά. Φωτογραφία: Ευάγγελος Βλαχάκης.
Τι νομίζεις ότι έκανε τη διαφορά;
Βρήκε τον «τόπο» να εκφραστεί ελεύθερα. Χρόνο και χώρο να παίξει και να μάθει αυτό που ήθελε. Ένιωσε μέρος του συνόλου. Οι εργασίες γινόντουσαν στο σχολείο και με κέφι. Είχα πάντα μαζί μου την κάμερα. Κατέγραφα τις δραστηριότητες, συμμετείχα όπου είχα τη δυνατότητα στην εκπαιδευτική διαδικασία, από εργαστήρι κινηματογράφου με τα παιδιά μέχρι προετοιμασία παρτεριών του σχολικού λαχανόκηπου. Βίωνα κι εγώ τη χαρά της εμπειρίας. Πάντα ένιωθα πολλά περισσότερα μέσα από την εμπειρία παρά από τη θεωρία. Ο κινηματογράφος βοηθά να το συνειδητοποιήσεις αυτό. Χρειάζεται να βάλεις τα χέρια σου στα εργαλεία, στην επεξεργασία της ταινίας, να γίνεις μέρος αυτού που κινηματογραφείς. Νιώθω αυτοπεποίθηση όταν ασχολούμαι με κάτι που ξεκινά από εμένα κι όχι από τη δουλειά κάποιου άλλου. Το ίδιο ένιωθα ότι συμβαίνει και με τα παιδιά. Επιθυμούσαν να μάθουν αυτά που τα ενδιέφεραν προσωπικά το καθένα. Ανακάλυπταν τη γνώση με αυτοπεποίθηση. Ένα μικρό τριθέσιο σχολείο που λειτουργεί σαν οικογένεια. Οι δάσκαλοι δεν παίζουν προκαθορισμένο ρόλο, δεν διεκπεραιώνουν. Εμπλέκονται προσωπικά με καθημερινές ζυμώσεις.
Οι επόμενοι σταθμοί του ταξιδιού τι προσέδωσαν ως εμπειρία στην κόρη σας;
Όταν της μιλούσα για την ύπαρξη διαφορετικών σχολείων, δεν με πίστευε. Ματαιωμένη από το υπάρχον σύστημα, θεωρούσε πως αυτά που τις περιέγραφα «απλά δεν γίνονται». Αποφάσισα να ταξιδέψουμε μαζί ώστε να ζήσει την εμπειρία «από μέσα».
Η κόρη μου είχε κάποιες εκπαιδευτικές εμπειρίες στα σχολεία: Sudbury School Paris, Decroly Paris, (συνάντηση με μαθητές και γονείς), Sudbury School Gent, Freie Schule Leipzig, Freie Schule in Berlin, τις οποίες κινηματογραφούσα.
Ένιωσε πώς είναι να μπορεί ένα παιδί να εκφραστεί ελεύθερα. Και να ακουστεί. Να ασχολείται με ό,τι το ενδιαφέρει και να μαθαίνει μέσα από αυτό. Η ελευθερία να είσαι ο εαυτός σου, η αυτοδιάθεση και η αυτονομία, αν και έχουν καταγραφεί στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, καταστρατηγούνται στους ανήλικους. Τα παιδιά μπαίνουν σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που έχουν δημιουργήσει οι ενήλικες για αυτά χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις ξεχωριστές ανάγκες τους, τα ενδιαφέροντά τους, χωρίς να έχει ισχύ ο λόγος τους. Φυσικά και αντιδρούν. Επέλεξα να «ακούσω» την κόρη μου και να κάνω κάτι γι’ αυτό, ώστε να δει πως τα πράγματα μπορεί να είναι και αλλιώς. Δεν μιλάμε για ένα τερτίπι ή ένα πείραμα. Μιλάμε για παιδαγωγικές μεθόδους που εμπιστεύονται το παιδί. Οι μεγάλοι δεν έχουν το ρόλο της αυθεντίας της γνώσης, αλλά ως σύντροφοι μάθησης ενισχύουν τα παιδιά να απελευθερώσουν το δυναμικό ενέργειάς τους και να αναπτυχθούν. Ισότιμα ως ομάδα μαθαίνουν ο ένας από τον άλλο. Διαμορφώνουν και διαμορφώνονται σε μια κοινότητα πλήρους ελευθερίας, αυτορρύθμισης και αυτοδιαχείρισης. Υπάρχουν περίπου 40 τέτοια σχολεία Sudbury[2] παγκοσμίως.
Μαθαίνουν να διαβάζουν παίζοντας παιχνίδια και εμπλέκουν το διάβασμα με μεγαλύτερα παιδιά που μπορούν να διαβάσουν. Παίζουν πολύπλοκα παιχνίδια με κάρτες που δε θα μπορούσαν ποτέ να παίξουν μόνα τους. Φωτογραφία: Ευάγγελος Βλαχάκης.
Πως μαθαίνουν δηλαδή τα παιδιά σε αυτά τα σχολεία;
Το ίδιο ρώτησα κι εγώ. Η απάντηση ήταν άμεση: «Απλά κουβεντιάζουμε μέχρι να εξαντλήσουμε τα θέματα που μας απασχολούν». Διαμορφώνουν τη διαλεκτική ως μέσο μάθησης. Η γνώση δεν είναι στατική. Έχει δυναμική κι αποδεικνύεται μέσα από το διάλογο. Συμμετείχα σε μια συνάντηση με γονείς, παιδαγωγούς και παιδιά στο Παρίσι και μου άρεσε η αίσθηση της κοινότητας που ένιωσα. Το Σχολικό Συμβούλιο στο οποίο συμμετέχουν ισότιμα οι μαθητές και τα μέλη του προσωπικού, προάγει την αίσθηση της ατομικής και συλλογικής ευθύνης και αποτελεί θεμελιώδες εκπαιδευτικό εργαλείο. «Τα παιδιά βρίσκουν το δρόμο τους, αν τα αφήσεις να το κάνουν».
Από το συμβούλιο του Sudbury School Gent. Ο κανόνας λήψης αποφάσεων είναι «ένα άτομο, μία ψήφος». Η ψήφος του δασκάλου μετράει όσο και του μαθητή. Φωτογραφία: Ευάγγελος Βλαχάκης.
Αυτές οι εκπαιδευτικές εξαιρέσεις μπορούν να γίνουν κανόνας;
Μπορεί και θα ήθελα να το δω στο Δημόσιο Σχολείο. Η δημοκρατική παιδεία δεν μπορεί να απορρέει από την ιδιωτική πρωτοβουλία που απευθύνεται σε λίγους, ευνοώντας τον διαχωρισμό και τη διάκριση. Στο Παρίσι σε ένα δημόσιο σχολείο που λειτουργεί εδώ και 70 χρόνια με αρχές ομαδοκεντρικής διδασκαλίας και συνεργατικής μάθησης, είδα ότι λειτουργεί, φτάνει να υπάρχει βούληση. Το θεσμικό πλαίσιο, τους δίνει την δυνατότητα να ξεφύγουν από το καθιερωμένο σχολικό σύστημα και να έχουν όσο χρόνο χρειάζονται για να ανακαλύψει το κάθε παιδί τα ενδιαφέροντα και τις κλίσεις του. Είναι θέμα κοινωνικών προτεραιοτήτων. Λύνεται αλλά θέλει πολύ συζήτηση και ξεβόλεμα. Έχω παρατηρήσει ότι οι γονείς που είναι σε επαφή με τις δικές τους ανάγκες, είναι και πιο ευαίσθητοι στις πραγματικές ανάγκες των παιδιών τους. Αναζητούν ένα σχολείο ανθρωποκεντρικό. Το διερευνούν ως δυνατότητα. Αλλά φοβούνται να αντιπαρατεθούν στο υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα. Είναι τόσο παγιωμένο κι αδιάλλακτο που η αντιπαράθεση σημαίνει σύγκρουση. Διακινδυνεύουν το ίδιο τους το είναι μέσα από μια τέτοια σύγκρουση. Έτσι αν και δεν συμφωνούν συμβιβάζονται ή μεταναστεύουν για να εξασφαλίσουν μια άλλη εκπαίδευση στο παιδί τους ή καταφεύγουν στην εκπαίδευση κατ’ οίκον, αποκρύβοντάς το, αφού το νομικό πλαίσιο δεν δίνει αυτή την επιλογή όπως γίνεται σε άλλες χώρες.
Τι μας εμποδίζει να διεκδικήσουμε ένα άλλο εκπαιδευτικό σύστημα που να αξίζει στα παιδιά μας;
Φόβος να ξεφύγουμε από τα δεδομένα μας. Να συγκρουστούμε με το υπάρχον σύστημα. Να τα βάλουμε με το τέρας της γραφειοκρατίας. Δυστυχώς ενσωματώνουμε το φόβο που καλλιεργεί το σχολείο. Νοσεί το σχολικό σύστημα. Καθιστά αποδιοπομπαίο τράγο κάθε άτομο που παρεκκλίνει από τη νόρμα. Παραμένουμε εγκλωβισμένοι, γιατί φοβόμαστε ότι θα απομονωθούμε αν εκφράσουμε τη διαφορετική άποψή μας. Πόσο μάλλον να διεκδικήσουμε την πραγμάτωσή της. Με τη γνώση μπορούμε να ξεπεράσουμε τον φόβο. Γονείς και εκπαιδευτικοί δεν γνωρίζουν τα εναλλακτικά συστήματα εκπαίδευσης. Στόχος του ντοκιμαντέρ είναι και η διάχυση με τη δύναμη της εικόνας των πρακτικών δημοκρατικής παιδείας. Ώστε να αναζητήσουμε δυνατότητες πέραν του παραδοσιακού εκπαιδευτικού συστήματος.
Πως μπορεί να επέλθει μια αλλαγή;
Με κοινή κίνηση από ανθρώπους που εμπλέκονται άμεσα στην εκπαίδευση, γονείς και εκπαιδευτικούς. Στα Χανιά και στην Κέρκυρα υπάρχουν τέτοιες ομάδες που συμμετέχουν στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα για μια Δημοκρατική Παιδεία (EUDEC). Άλλες είναι διάσπαρτες σε Βόλο, Ζάκυνθο, Σύρο, Τήνο, Ρόδο, Θεσσαλονίκη, Αθήνα. Είναι ανάγκη να αλλάξει το νομοθετικό πλαίσιο. Να λειτουργήσουν τουλάχιστον πιλοτικά σχολεία συνεργατικής μάθησης. Οι γονείς να έχουν δικαίωμα επιλογής ως προς την εκπαίδευση που θέλουν για τα παιδιά τους. Προσπάθειες γίνονται. Προσκρούουν στον τοίχο της γραφειοκρατίας. Συμμετείχαν και στον Εθνικό Διάλογο Διαβούλευσης για την Παιδεία. Οι προτάσεις είναι καταγεγραμμένες. Δεν υπάρχει μέχρι σήμερα απάντηση. Για να αλλάξει το σχολικό σύστημα είναι ανάγκη να υπάρχουν τα μέσα. Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών είναι ένα από αυτά, ώστε να εξασκηθούν στη συνεργατική μάθηση λειτουργώντας ομαδοκεντρικά και παιδοκεντρικά. Η εμπειρία αυτών που έχουν δουλέψει σε τέτοια σχολεία στο εξωτερικό μπορεί να αξιοποιηθεί, φτάνει να υπάρξει μια οργανωμένη δράση επηρεασμού των νομοθετών από ένα κίνημα που θα πιέσει για να απαιτήσει την αναθεώρηση. Με ακτιβισμό. Με δράσεις πολιτικής ανυπακοής. Αν θέλεις να αλλάξεις κάτι, πρέπει να είσαι διατεθειμένος να χάσεις κάτι από την βόλεψη και την ψευδή ασφάλεια του πεπατημένου. Το φοβόμαστε και δεν αφήνουμε ούτε τα παιδιά μας να το κάνουν.
Η δημοκρατική παιδεία είναι απάντηση στη βία και το φόβο;
Τα δημοκρατικά σχολεία και η συνεργατική μάθηση προάγουν την ειρήνη και τις σχέσεις αλληλεγγύης. Η ενεργή μη βία είναι ενσωματωμένη στη φιλοσοφία τους. Δεν έρχεται ένας εξωτερικός παράγοντας να πει, σήμερα θα κάνουμε πράξη την ειρηνική συνύπαρξη. Ένα δίκτυο τέτοιων σχολείων θα ήταν ένα παγκόσμιο ειρηνικό δίκτυο.
Για τις ανάγκες παραγωγής της ταινίας αυτής που είναι αυτοχρηματοδοτούμενη, έχει δημιουργηθεί μια καμπάνια crowdfunding (συμμετοχικής χρηματοδότησης), χάρις στην οποία πραγματοποιήθηκε το πρώτο σκέλος των γυρισμάτων στα σχολεία του εξωτερικού, κάνοντας πράξη τη συνεργατική και αλληλέγγυα οικονομία.
Η ιστοσελίδα της ταινίας για το διεθνές κοινό είναι εδώ.
[1] Ερωτήματα που έθεσε ο στοχαστής Μαξ Στίρνερ.
[2] Η εξέλιξη του επιτυχημένου ελεύθερου σχολείου της Αγγλίας “Summerhill“, στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ.
