«Δεν κληρονομήσαμε τη γη από τους προγόνους μας – τη δανειζόμαστε από τα παιδιά μας», λέει ένα γνωμικό ιθαγενών της Αμερικής.
Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση εκφράζει ένα εύρος αιτημάτων που ανάγονται στη σχέση κοινωνίας – φύσης. Δια- κινείται από ανθρώπινες ανάγκες που συνδέονται με μετα- υλιστικές αξίες και μένουν ανικανοποίητες από το κράτος ευημερίας και κατ΄ επέκταση από το παραδοσιακά δομημένο εκπαιδευτικό σύστημα. Θα μπορούσε να συμπυκνωθεί σε λίγους σπόρους χώμα και νερό. Ένας σπόρος στα χέρια των παιδιών – ακόμη και προσχολικής ηλικίας -είναι μια νύξη γνώσης στην οποία ανταποκρίνονται άμεσα. Τι μπορούν να κάνουν με αυτόν τον σπόρο; Το ανοικτό ερώτημα κεντρίζει την περιέργειά τους για την ίδια την επιθυμία, «και το να είσαι περίεργος για την επιθυμία σημαίνει να είσαι περίεργος για το μέλλον, γι΄ αυτό στο οποίο προσβλέπεις».
Προϋπόθεση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης είναι «το άνοιγμα του σχολείου στη ζωή». Στην ολιστική θέαση του κόσμου. Στη βιωματική μάθηση την βασισμένη στην ενεργή μη βία, με ειρηνιστικές, αλληλέγγυες συνδηλώσεις. Ενισχύει τη γνώση που «μεταφέρεται ζωντανή στην καρδιά με το πάθος». Ο ποιητής Archibald Mackleish επισήμαινε: «Γνώση χωρίς αίσθημα δεν είναι γνώση και μπορεί να οδηγήσει σε ανευθυνότητα και αδιαφορία για την κοινωνία και επομένως σε ερείπια». Υπό το βάρος του «δασκαλοκεντρισμού», συμβαίνει οι παιδαγωγοί να αυτοεξορίζονται από την επιθυμία τους για την εξερεύνηση της γνώσης, παίρνοντας μαζί τους ως ομήρους και τους μαθητές σε τάξεις «νησιά», όπου τους προσφέρουν ένα ελεγχόμενο «παιδαγωγικά βελτιωμένο κόσμο», απομονωμένο από το εξωτερικό περιβάλλον. Ο παιδαγωγός Jurgen Zimmer επέμενε ότι η απομονωμένη παιδική ηλικία δεν προετοιμάζει το παιδί να χαρεί τη ζωή και προέτρεπε : «Γκρεμίστε αυτά τα τείχη και αφήστε να μπει η ζωή».
Τα τελευταία χρόνια οι σχολικοί λαχανόκηποι κερδίζουν έδαφος και μαζί τους και η αμεσότητα της γνώσης που χαρακτηρίζεται από «υποκειμενική προσωπική άσκηση με στοιχεία αφιέρωσης». Δεν χρειάζονται φιλόδοξα σχέδια εργασίας και πολυέξοδες πρόσθετες δαπάνες. Αρκεί να δώσουμε στα παιδιά ό,τι έχουμε δανειστεί από τα ίδια! Γη να καλλιεργήσουν. “Τόπο” να ακουστούν, να συνεργαστούν, να φανταστούν, να επιλύουν τα προβλήματα που θα προκύπτουν, να επιλέγουν ανάμεσα από πιθανές λύσεις, να παίρνουν πρωτοβουλία, να ερευνούν ανατρέχοντας στις πηγές της γνώσης – τόσο στην ακαδημαϊκή όσο και στη εμπειρική σοφία των μεγαλυτέρων, να επηρεάζουν την ευρύτερη κοινότητα με τις αποφάσεις και τη δράση τους, να αποκτούν επίγνωση της ατομικής υπευθυνότητας στη διατήρηση και βελτίωση τόσο του περιβάλλοντος όσο και των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Τα παιδιά με τη διαμεσολάβησή μας, μπορούν μόνα τους να μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν! Αρκεί να εμπιστευόμαστε τις ιδέες και τις εμπειρίες τους.
Η περιβαλλοντική εκπαίδευση απαιτεί από τον/ην παιδαγωγό ένα είδος θαρραλέας περιέργειας για το αναπάντεχο της φύσης. Μια ποιότητα γενναιότητας ώστε να «αφεθεί» στη διαδικασία της μάθησης με ένα φυσικό τρόπο που ακολουθεί και σέβεται τους ρυθμούς της φύσης και του κάθε ανθρώπου. «Ο ρυθμός είναι η βάση κάθε ύπαρξης». Προϋπήρχε της γέννησής μας και θα υπάρχει και μετά από εμάς. Εκφράζει την ανάγκη του ατόμου για ταλάντωση με το σύμπαν. Σχετίζεται με την επιθυμία του «ανήκειν». Τα παιδιά φυτεύοντας και καλλιεργώντας έρχονται σε επαφή με τον ρυθμό με την ευρύτερή του έννοια, μέσα από την αναγνώριση του στο κύκλο της ανάπτυξης των φυτών δια μέσου των εποχών. Βοηθιούνται στην κατανόηση του ρυθμού μέσα κι έξω από εαυτόν. Προσωπικά το θεωρώ ένα από τα μεγαλύτερα οφέλη της εμπλοκής των παιδιών στην καλλιέργεια σχολικών λαχανόκηπων. Η Feudel παρατηρεί σχετικά: «Η επαναφορά του προσωπικού μας ρυθμού περικλείει [..] την κατάφαση σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής».
Η σύνδεση με τη φύση διευρύνει το βάθος της σχέσης του παιδιού με τον εαυτό του και το περιβάλλον. Τα παιδιά συναισθάνονται την περιπέτεια του σπόρου. Και τα ίδια, επιχειρούν -το καθένα με τον τρόπο του- να βρουν τη θέση τους στον κόσμο. Μέσα από την διαδικασία της καλλιέργειας ενός λαχανόκηπου έχουν την ευκαιρία να επεξεργαστούν ασυνείδητα, τις δυσκολίες και τα άγχη που συναντούν στην περιπέτεια και του δικού τους μεγαλώματος. Στον κύκλο της ζωής μέσω των μεταβάσεων των εποχών και της καρποφορίας, το τέλος είναι πάντα μια καινούργια αρχή όλο νέες υποσχέσεις. Τα βοηθά αυτή η γνώση στις δικές τους εξελικτικές και συναισθηματικές μεταβάσεις, που σηματοδοτούν την προσωπική τους ανάπτυξη.
Τα λόγια των παιδιών τεσσάρων – έξι ετών που στο νηπιαγωγείο τους καλλιεργούν λαχανόκηπο είναι ίσως η καλύτερη απόδειξη ότι «Το παιδί μπορεί να διδαχθεί μόνο αυτό που θέλει να ξέρει»:
«Μου αρέσει πολύ να σκάβω και να φυτεύω / Μου αρέσει που τα φυτεύουμε μικρά και τα βλέπουμε να μεγαλώνουν / Θέλω να προσέχω τα φυτά σαν τους φίλους μου / Χαίρομαι που βλέπω τα λουλούδια πάνω στα φυτά να μεταμορφώνονται σε λαχανικά / Είναι τα φυτά μικρά σαν εμένα και θέλω πολύ να τα φροντίζω γιατί θέλω να μεγαλώσουν / Ομορφαίνουν τον κήπο του σχολείου μας / Αλλάζουν κάθε μέρα , μου αρέσει να τα βλέπω να αλλάζουν / Το καλύτερο μου είναι το πότισμα, διψούν σαν κι εμένα τα φυτά / Χαίρομαι όταν βγαίνουν πολλά κολοκύθια και ντομάτες σαν τον κήπο της γιαγιάς μου /Θέλω να μάθω κι άλλα πράγματα από τα φυτά για να γίνω αγρότισσα / Χάρηκα που ήρθε στο σχολείο η γιαγιά μου και μας έμαθε πώς να φροντίζουμε τα λαχανικά μας / Τα λαχανικά του σχολείου μου είναι τα πιο νόστιμα / Στεναχωριέμαι όταν αρρωσταίνουν, θέλω να τα φροντίζω για να μην μαραθούν / Θέλω να φυτεύω λαχανικά και στο σπίτι μου».
