[Ο Νίκος Βράντσης*, από την Ομάδα H.A.R.T.A εκπόνησε το 2019 μια μελέτη με τίτλο “Το στεγαστικό παράδοξο στους μικρούς δήμους της Ελλάδας”, παίρνοντας ως μελέτη περίπτωσης τον Δήμο Νάουσας. Παραθέτουμε εδώ το πρώτο μέρος της, στο οποίο αποπειράται να παρουσιάσει συνοπτικά ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού στεγαστικού μοντέλου και την εμβάθυνση των πιέσεων που αυτό υφίσταται κυρίως μετά την οικονομική κρίση του 2008.]
Το δικαίωμα στην κατοικία στο ελληνικό μοντέλο στέγασης
Η πρόσβαση σε επαρκή κατοικία αναγνωρίζεται ως προϋπόθεση μιας αξιοπρεπούς ζωής ήδη από την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ του 1948 όσο και από το Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα του 1966. Η σημασία της αναγνωρίζεται και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ενδεικτικά μόνο, μπορεί να γίνει μνεία στα άρθρα 19 και 20 του Ευρωπαϊκού Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων, όπου αναφέρεται η υποχρέωση των κρατών-μελών να μεριμνούν για την πρόσβαση των ανθρώπων σε επαρκή κατοικία και αναγκαίες υπηρεσίες [1] ή στα άρθρα 30 και 31 του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη όπου επισημαίνεται η σημασία της πρόσβασης όλων των ανθρώπων σε επαρκή και προσιτή κατοικία. [2]
Ωστόσο τα στεγαστικά συστήματα των κρατών-μελών παρουσιάζουν ιστορικά διαμορφωμένες, δομικές διαφορές που επηρεάζουν τη δυνατότητά τους να ανταποκριθούν στις στεγαστικές ανάγκες του πληθυσμού. Τα (βορειο)ευρωπαϊκά κράτη εφάρμοσαν μεταπολεμικά πολιτικές παροχής κεντρικά σχεδιασμένης «έτοιμης κατοικίας» στους πολίτες τους, ενώ το ελληνικό κράτος ακολούθησε μια «στρατηγική έμμεσης ανάμειξης», [3] υποβοηθώντας υλικά, νομοθετικά και ηθικά την αυτοστέγαση, η οποία κανονικοποίησε την αυτο-προσπάθεια, [4] προώθησε την ιδιόκτητη κατοικία κυρίως μέσω του συστήματος της αντιπαροχής [5] και μετακύλισε την ευθύνη της κοινωνικής προστασίας στον θεσμό της οικογένειας. [6]
Ο θεσμός της εκτεταμένης οικογένειας υποκατέστησε τα κενά που άφησε η ελλειμματική και έμμεση ανάμειξη του κράτους. Η ενδο-οικογενειακή αλληλεγγύη έγινε βασική πηγή για τη στεγαστική εξασφάλιση των μελών της [Γράφημα 1.1].
Η Ελλάδα αποτελεί μια περίπτωση κράτους-μέλους, όπου εντοπίζεται μια αναντιστοιχία ανάμεσα σε καταστατικές προβλέψεις και δυνατότητες. Παρότι το Ελληνικό Σύνταγμα (Άρθρο 21, Παράγραφος 4) [7] αναφέρει πως τα διάφορα επίπεδα της κρατικής διοίκησης είναι υποχρεωμένα να μεριμνούν για την επαρκή στέγαση του πληθυσμού, υπάρχει αδύναμη θεσμική μνήμη άμεσης διοικητικής παρέμβασης στον τομέα της στέγασης, [8] ενώ δεν υπάρχει θεσμικό πλαίσιο για την κοινωνική κατοικία. [9]
Μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, οι πόροι του θεσμού της οικογένειας που του επέτρεπαν να λειτουργεί ως υποκατάστατο σύστημα κοινωνικής προστασίας για τα μέλη του, περιορίστηκαν σημαντικά. Η ανεργία αυξήθηκε, τα εισοδήματα και οι συντάξεις συρρικνώθηκαν, η οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών επιδεινώθηκε και η οικογενειακή μικρο-αλληλεγγύη αποδυναμώθηκε. Η αστεγία εκτοξεύθηκε και το ίδιο έγινε με το κόστος της στέγασης. Τα πιο πρόσφατα στοιχεία για την ποιότητα ζωής των Ευρωπαίων πολιτών (ΕU-SILC) δείχνουν πως ο αριθμός των ελληνικών νοικοκυριών που επιβαρύνονται υπερβολικά από το κόστος στέγασης είναι ο υψηλότερος μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ [Γράφημα 1.2]. [10]
Το οικογενειοκρατικό σύστημα στέγασης δε μπορεί να απορροφήσει αποτελεσματικά τις πιέσεις που αντιμετωπίζουν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού ενώ η διοίκηση δεν έχει αναπτύξει στρατηγικές, μηχανισμούς και εργαλεία άμεσης παρέμβασης και με εξαίρεση το επίδομα στέγασης περιορίζεται στην παροχή επιδομάτων για την ανακούφιση του κίνδυνου φτώχειας, [Γράφημα 1.3] και στη δημιουργία ξενώνων προσωρινής διαμονής για τον άστεγο πληθυσμό.
Τα κενά που δημιουργούνται λόγω της απουσίας συγκροτημένης δημόσιας πολιτικής για τη στέγαση είναι σήμερα πιο ορατά από ποτέ, ιδιαίτερα για άτομα που δεν απολαμβάνουν το άτυπο «δίχτυ προστασίας» της οικογένειας. Ο αριθμός των ατόμων που αναζητούν επαρκή κατοικία βρίσκεται σε ένα επίπεδο που πλέον δε μπορεί να αγνοηθεί. Την ίδια στιγμή οι στεγαστικοί πόροι που παραμένουν αχρησιμοποίητοι είναι πολλοί. Το 21.2% του κτιριακού αποθέματος της χώρας αποτελείται από δευτερεύουσες κατοικίες ενώ το 14.1% είναι εντελώς κενές. [11]
Διαμορφώνεται λοιπόν μια επώδυνη στεγαστική πραγματικότητα που πλήττει όλο και περισσότερα τμήματα του πληθυσμού, η οποία δεν λύνεται με επικλήσεις στη στεγαστική αυτορύθμιση και την αυτοπροσπάθεια. Προϋποθέτει την αλλαγή του στεγαστικού μοντέλου της χώρας, την άμεση εμπλοκή της κεντρικής και της τοπικής διοίκησης για την ενεργοποίηση, τη στρατηγική χρήση και διαχείριση του ανενεργού κτιριακού αποθέματος των ελληνικών πόλεων με κοινωνικούς όρους και ευρύτερα τον σχεδιασμό μιας σταθερής δημόσιας στεγαστικής πολιτικής για την διασφάλιση κατοικίας σε όλες και όλους, σύμφωνα με τις επιταγές του Συντάγματος.
Παραπομπές
[1] Τhe European Pillar of Social Rights. https://ec.europa.eu/commission/priorities/deeper-and-fairer-economic-and-monetary-union/european-pillar-social-rights/european-pillar-social-rights-20-principles_en.
[2] Council of Europe. (1996) European Social Charter. https://www.refworld.org/pdfid/3ae6b3678.pdf.
[3] βλ. Emmanuel, D. (2017). Utilising Social Housing during the Post-2009 Crisis: Problems and Constraints in the Case of Greece. Critical Housing Analysis, 4(2), 76–83. https://doi.org/10.13060/23362839.2017.4.2.388
[4] Βλ. Μπαλαμπανίδης, Δ. Πατατούκα, Ε. και Σιατίτσα, Δ. (2013). ό.π.
[5] Η ελληνική βιβλιογραφία σχετικά με το σύστημα της αντιπαροχής είναι πλούσια. Ένα πρόσφατο κείμενο βλ. Maloutas, T., Siatitsa, D., Balabanidis, D. (2020). Access to Housing and Social Inclusion in a Post- Crisis Era: Contextualizing Recent Trends in the City of Athens. Social Inclusion, Volume 8, Issue 3, 5–15. doi: 10.17645/si.v8i3.2778 ή και Mantouvalou, M.,
Mavridou, M., & Vaiou, D. (1995). Processes of social integration and urban development in Greece: Southern challenges to European unification. European Planning Studies, 3, 189–204. doi:10.1080/09654319508720300.
[6] Βλ. σχετικά Dagkouli-Kyriakoglou, M. (2018). The Ongoing Role of Family in the Provision of Housing in Greece during the Greek Crisis. Critical Housing Analysis, 5(2), 35–45. https://doi.org/10.13060/23362839.2018.5.2.441 αλλά και Papadopoulos, T., & Roumpakis, A. (2013). Familistic welfare capitalism in crisis: Social reproduction and anti-social policy in Greece. Journal of International and Comparative Social Policy, 29(3), 204–224. https://doi.org/10.1080/21699763.2013.863736 όπως και το Papadopoulos, T., & Roumpakis, A. (2017). Family as a Socio-economic Actor in the Political Economies of East and South East Asian Welfare Capitalisms: Family as a Socio-economic Actor in the Political Economies of East and South East Asian Welfare Capitalisms. Social Policy & Administration, 51(6), 857–875. https://doi.org/10.1111/spol.12336.
[7] Σύνταγμα, Άρθρο 21: (Προστασία οικογένειας, γάμου, μητρότητας και παιδικής ηλικίας, δικαιώματα ατόμων με αναπηρίες): https://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/To-Politevma/Syntagma/article-21/.
[8] Βλ. Σιατίτσα Δ. (2019). Που ζεις; Κατοικία στην Ελλάδα: επιπτώσεις της λιτότητας και προοπτικές. Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ, Παράρτημα Ελλάδας. https://rosalux.gr/sites/default/files/publications/katoikia_final_web.pdf
[9] Αυτή η απουσία έχει οδηγήσει σε παρερμηνείες σχετικά με το τι είναι πολιτική κοινωνικής κατοικίας. Στην Ελλάδα οι μικρο-επιδοτήσεις, η παροχή προσωρινού καταλύματος ή τα πενιχρά επιδόματα, συχνά αποκαλούνται ή θεωρούνται πολιτικές κοινωνικής κατοικίας, παρά τη μηδαμινή μέριμνα για για την εξασφάλιση μακροχρόνια επαρκούς στέγης για τους ωφελούμενους.
[10] Παρά τους περιορισμούς του, στην παρούσα μελέτη ακολουθούμε τον ορισμό της Eurostat που θεωρεί ότι ένα νοικοκυριό επιβαρύνεται πολύ για το κόστος στέγασης όταν οι δαπάνες για τη στέγαση ξεπερνούν το 40% του συνολικού εισοδήματος του νοικοκυριού/ατόμου: https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ILC_LVHO07D__custom_138509/bookmark/table?lang=en&book
markId=a403e087-6bbc-42d0-be2b-89e0c244d67d.
[11] FEANTSA. (2016). Vacant Real Estate: Seizing the Opportunity to find Affordable Housing Solutions in Europe. https://www.feantsa.org/download/long-version8704985128331512819.pdf.
Για τον συγγραφέα
* Ο Νίκος Βράντσης είναι υποψήφιος διδάκτορας Κοινωνικής Γεωγραφίας, στο Ινστιτούτο για την Κατοικία και την Πόλη στο Πανεπιστήμιο της Uppsala, με ερευνητικό αντικείμενο την πολιτική οικονομία της στέγασης. Μελετά τις ανακατατάξεις θεσμών, ιδεών, τόπων και θέσεων υποκειμένων μέσα στην ιστορική διαδρομή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος της Ελλάδας. Το ευρύτερο ερευνητικό του έργο εστιάζει στη Στεγαστική Επισφάλεια, τις Διαδικασίες Στιγματοποίησης Αστικών Περιοχών και τη ριζοσπαστική Γεωγραφία.
