Η πλήρης αναγνώριση της νεοαποικιακής δομής των διεθνών οικονομικών και παγκόσμιων σχέσεων στην Υγεία απαιτεί πολύ πιο ριζοσπαστικές πολιτικές εναλλακτικές λύσεις.
Της Laura Meek
Μετάφραση: Συντακτική ομάδα pass-world.gr
Με την οξεία φάση της πανδημίας COVID-19 στην Αφρική να έχει πλέον κηρυχθεί επισήμως λήξασα, έχει έρθει η στιγμή να κάνουμε έναν απολογισμό πάνω σε όσα αποκάλυψαν για τις ιατρικές παρεμβάσεις στην ήπειρο οι μυριάδες αμφισβητούμενες αλήθειες γύρω από αυτή την έκτακτη υγειονομική ανάγκη.
Νέες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και κρίσεις –όπως η αντιμικροβιακή αντοχή (AMR)– συνεχίζουν να προκαλούν πανικό, συγκροτώντας ρητορικά τη διακριτή αφρικανική τραγωδία μέσα στο ευρύτερο σύστημα παγκόσμιας υγείας: “η άκριτη επιστημική βιομηχανία που παράγει εδώ και καιρό μια προσέγγιση της αφρικανικής ανάπτυξης ως μονολιθικής και αρχέγονης τραγωδίας”.
Το αφήγημα περί αφρικανικής υγειονομικής τραγωδίας
Αυτό το αφήγημα αγνοεί τις δεκαετίες της νεοφιλελεύθερης απορρύθμισης που άφησαν πολλά αφρικανικά συστήματα υγειονομικής περίθαλψης με ελλιπείς πόρους.
Εν τω μεταξύ, η ίδια η Αφρική χρησιμεύει ως πηγή πρώτων υλών για φάρμακα και την εξαγωγή ιατρικών γνώσεων για τον παγκόσμιο Βορρά.
Αυτές οι δυναμικές είναι σημαντικές, αλλά αποτελούν μόνο ένα μέρος των πολλαπλών ιστοριών που πρέπει να ειπωθούν, στην κατεύθυνση επίτευξης της αφρικανικής υγειονομικής δικαιοσύνης.
Η πανδημία του COVID-19 και η πανδημία του AIDS που προηγήθηκε κατέστησαν σαφές ότι η ιατρική γνώση και η πρόσβαση στις θεραπείες είναι άνισες σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από βαθιές και συνεχιζόμενες αποικιοκρατικές κληρονομιές.
Για την Αφρική, αυτό σήμαινε ότι τοποθετήθηκε ως παθητικός αποδέκτης βοήθειας και παρέμβασης. Και όμως, ένας πλούτος γνώσεων, πόρων και τεχνολογιών αποσπάστηκε –και συνεχίζει να αποσπάται– από την ήπειρο.
Η ιδέα της υποτιθέμενης επιστημικής έλλειψης της Αφρικής ήταν ζωτικής σημασίας ως παράγοντας που δικαιολογούσε τις αποικιοκρατικές ιατρικές παρεμβάσεις, οι οποίες εκτείνονταν από την κοινωνική μηχανική έως τα οικολογικά πειράματα και την έρευνα σε ανθρώπινα υποκείμενα.
Η ιστορικός Helen Tilley καταγράφει τις ευρείες επιπτώσεις της αποικιοκρατικής επιστήμης στην ανθρώπινη υγεία, ξεκινώντας από την καταστροφή της ίδια της αποικιοκρατικής κατάκτησης. Για να νικήσει τον τρομερό Wahehe στην Ανατολική Αφρική, για παράδειγμα, η Γερμανία εφάρμοσε μια πολιτική καμένης γης για τη δημιουργία γενοκτονικών λιμών και λοιμών.
Η εξαθλίωση και το τραύμα αντηχούσαν από τη γενοκτονία του 1895-1898, όπως και η συλλογική δυσπιστία για την κυβέρνηση που θα διαρκέσει “μέχρι αύριο” (mpaka kesho), όπως λέει ο αφορισμός των Σουαχίλι. Επιπλέον, στις περιπτώσεις που οι αποικιοκράτες κατασκεύασαν υποδομές υγειονομικής περίθαλψης, στόχος τους ήταν η μεγιστοποίηση της εργατικής δύναμης και η απόσπαση πλούτου.
Αυτό σήμαινε ότι επένδυαν όσο το δυνατόν λιγότερα στην υγειονομική περίθαλψη και επικεντρώνονταν αποκλειστικά στις ασθένειες που επηρέαζαν την παραγωγή.
Παρομοίως, στη σημερινή νεοαποικιακή εποχή της ιδιωτικοποιημένης παγκόσμιας υγείας, βασικές ιατρικές προμήθειες, όπως τα παυσίπονα και οι θεραπείες για σπανιότερες παθήσεις, όπως η λέπρα, εξακολουθούν να στερούνται χρηματοδότησης.
Η Αφρική ως τόπος άντλησης ιατρικών δεδομένων
Εν τω μεταξύ, τα αποικιοκρατικά καθεστώτα υπέβαλαν τους Αφρικανούς σε ιατρικά πειράματα χωρίς τη συγκατάθεσή τους. Συχνά εξανάγκαζαν ή χειραγωγούσαν τα αφρικανικά υποκείμενα σε εξαιρετικά επώδυνες και εξουθενωτικές διαδικασίες, όπως αυτές που πραγματοποιήθηκαν για τη θεραπεία της ασθένειας του ύπνου.
Η ιδέα της Αφρικής ως τόπου άντλησης ακατέργαστων δεδομένων υγείας συνεχίστηκε και τον εικοστό πρώτο αιώνα, με φαρμακευτικές εταιρείες όπως η Pfizer να έχουν πραγματοποιήσει κλινικές δοκιμές θανατηφόρας μηνιγγίτιδας χωρίς ενημερωμένη συγκατάθεση και αφρικανικά δείγματα αίματος να έχουν χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη κερδοσκοπικών εμβολίων κατά του Έμπολα για τον παγκόσμιο Βορρά.
Κατά τη διάρκεια της πρόσφατης πανδημίας του COVID-19, είδαμε αυτή τη λογική να αναπαράγεται όταν Γάλλοι γιατροί πρότειναν επαίσχυντα ότι τα εμβόλια θα έπρεπε να δοκιμαστούν πρώτα σε αφρικανικούς πληθυσμούς, επειδή υποτίθεται ότι δεν υπήρχαν “μάσκες, θεραπεία ή εντατική φροντίδα” στην ήπειρο.
Συνέκριναν περαιτέρω την προτεινόμενη εκμετάλλευση αυτής της δομικής ευπάθειας με μελέτες που έγιναν σε “πόρνες”, οι οποίες θεωρήθηκαν ως ιδανικά πειραματόζωα κατά την εποχή του AIDS.
Σε αυτό το πλαίσιο μισογυνικού-σεξιστικού, αντιμαύρου ρατσισμού, η αποχή από την ιατρική θεραπεία μπορεί να πάρει τη μορφή διαμαρτυρίας ενάντια στην αποτυχία της βιοϊατρικής να αποκτήσει ηθική νομιμοποίηση στην Αφρική.
Η υποτίμηση των αφρικανικών γνώσεων
Παράλληλα με αυτές τις ιατρογενείς επιπτώσεις, η νεοαποικιακή παγκόσμια υγεία προεξοφλεί τις αφρικανικές γνώσεις γύρω από την υγεία και τη θεραπεία. Ο Δυτικός Διαφωτισμός και η ρητορική επινόηση της “Αφρικής” θεμελιώθηκε πάνω σε μια ιεραρχική, ρατσιστική κατασκευή του ανθρώπου.
Αυτές οι ιεραρχίες βάφτισαν τις αφρικανικές γνώσεις ως “παραδοσιακές”, “διαισθητικές”, “πρακτικές”, “αισθησιακές” και “δεισιδαιμονικές”, αλλά πάντα έξω από την παραδειγματική σημαία της επιστήμης.
Όπως γράφει ο Clapperton Chakanetsa Mavhunga για τις αποικιακές πολιτικές ελέγχου της μύγας τσετσε, οι “‘ιθαγενείς’ έγιναν δείγματα, συλλογές στοιχείων, δεδομένα και, στην καλύτερη περίπτωση, κομιστές πληροφοριών, παρά διανοητικά αυτοδύναμοι δρώντες με τη δική τους υπόσταση”.
Οι αποικιοκράτες έθεσαν εκτός νόμου τους Αφρικανούς θεραπευτές -οι οποίοι συχνά βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή των αντιαποικιακών αγώνων- ή τους αφαίρεσαν την ισχυρή πολιτική τους επιρροή μέσω της επιστημικής εξάλειψης της πνευματικότητας, η οποία περιελάμβανε τον διαχωρισμό των πρακτικών “μαγείας” από τις φυτικές θεραπείες.
Στην αποικιοκρατία της σημερινής παγκόσμιας υγείας και στο σύστημα του φυλετικού καπιταλισμού στο οποίο αυτή είναι ενταγμένη, ο παγκόσμιος Βορράς απεικονίζει συνεχώς την Αφρική ως “μαύρη τρύπα”: μια ήπειρος που έχει περιέλθει στο επιστημικό σκοτάδι, κρύβει βιολογικές απειλές που θα μπορούσαν να καταβροχθίσουν τον κόσμο, αλλά και ανίκανη να παράγει αλήθειες ή γνώσεις παγκόσμιας σημασίας.
Για παράδειγμα, ενώ τα δυτικά μέσα ενημέρωσης γελοιοποιούσαν και απαξίωναν την Αρτεμισία, το φάρμακο της Μαδαγασκάρης για το COVID-19, η Ευρώπη και οι ΗΠΑ διεξήγαγαν κλινικές δοκιμές για να εξάγουν -και να κατοχυρώσουν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας- μια θεραπεία που προέρχεται από το ίδιο φυτό.
Αυτό τα διπλά σταθμά πηγάζουν από έναν λευκό υπεροπτικό, ευρωκεντρικό και αποικιοκρατικό ορισμό του τι μετράει ως επιστήμη και τεχνολογία. Όπως επιμένει ο Mavhunga, “ο αυθαίρετος περιορισμός του τι συνιστά τεχνολογία σε μετρήσιμα πράγματα και σε πειράματα μέσα σε ένα τεχνητό εργαστήριο, που εκτελούνται μόνο από εκείνους που τα κατέχουν, δεν συνιστά μόνο επιστημολογικό, αλλά και οντολογικό και κοινωνιολογικό αποκλεισμό”.
[…]
Για την αντιμικροβιακή αντοχή
Αν η αντιμικροβιακή αντοχή (ΑΜR) απειλεί πράγματι “τον πυρήνα της σύγχρονης ιατρικής”, όπως ισχυρίζεται ο ΠΟΥ, τότε χρειάζεται μια διαρθρωτική λύση που θα φέρει αξιόπιστα, ποιοτικά και οικονομικά προσιτά φάρμακα στους Αφρικανούς καταναλωτές. Καθώς τα προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής επέβαλαν τις αρχές της ελεύθερης αγοράς στην Αφρική, οι πολυεθνικές φαρμακευτικές εταιρείες πάλεψαν για να διατηρήσουν τη δική τους πρωταγωνιστική παρουσία στις αγορές ενάντια στην άνοδο των γενόσημων φαρμάκων.
Και, καθώς οι αφρικανικές χώρες αντιστάθηκαν, τα πλούσια έθνη προσπάθησαν να διακόψουν τα κινήματα για την κοινωνική ιατρική στην ήπειρο. Αυτό το έκαναν προσφέροντας στοχευμένες παρεμβάσεις βοήθειας, που παρείχαν επιλεγμένα φαρμακευτικά προϊόντα, όπως αντιβιοτικά και αντιρετροϊκά – συχνά αυτά που παρήγαγαν στις χώρες τους.
Έτσι, οι δυτικές εγχώριες οικονομίες επωφελήθηκαν, ενώ οι αφρικανικές φαρμακοβιομηχανίες έμειναν υπανάπτυκτες, εξαρτημένες από τη βοήθεια και με σοβαρές ελλείψεις φαρμάκων.
Αυτά είναι προβλήματα που αγγίζουν τον πυρήνα της νεοαποικιακής παγκόσμιας τάξης. Αλλά τα δυτικά μέσα ενημέρωσης και οι παγκόσμιες πρωτοβουλίες για την υγεία το παραγνωρίζουν αυτό όταν ωραιοποιούν τέτοια ζητήματα με ρατσιστικά κωδικοποιημένες φράσεις όπως “άγνοια”, “υγιεινή”, “πολιτισμικά πρότυπα” και “στάσεις και συμπεριφορές”.
Τον ίδιο μήνα που η πανδημία COVID-19 κηρύχθηκε λήξασα στην Αφρική, ακούσαμε επίσης τον Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, Αντόνιο Γκουτέρες, να σημειώνει ότι η Αφρική στο σύνολό της δαπανά κάθε χρόνο περισσότερα για την αποπληρωμή του χρέους παρά για τη δημόσια υγεία.
Παρά την απόφανση αυτή, ωστόσο, οι προτεινόμενες λύσεις του Γενικού Γραμματέα ήταν αναμενόμενα υποτονικές. Δεν αμφισβήτησαν τη ρατσιστική και έμφυλη καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Ακτιβιστές και δημόσιοι διανοούμενοι επιμένουν εδώ και καιρό ότι πρέπει να αναγνωρίσουμε τη νεοαποικιακή δομή των διεθνών οικονομικών και παγκόσμιων σχέσεων υγείας και ότι αυτή η αναγνώριση απαιτεί πολύ πιο ριζοσπαστικές εναλλακτικές λύσεις.
Οι προτεινόμενες λύσεις κυμαίνονται από τη διαγραφή του χρέους και τις αποζημιώσεις μέχρι ένα καθολικό βασικό εισόδημα και την αποανάπτυξη του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Καθώς οι διεθνείς οργανισμοί κινούνται για άλλη μια φορά προς την ενίσχυση των ανισοτήτων που προστατεύουν τον παγκόσμιο Βορρά εις βάρος της Αφρικής στο όνομα της “παγκόσμιας υγείας”, ίσως αυτές οι ριζοσπαστικές λύσεις που ακούγονται αξίζουν μια πιο προσεκτική ματιά.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Africa is a Country.
Για τη συγγραφέα
Η Laura A. Meek είναι ιατρική ανθρωπολόγος και επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινοτικών, Πολιτιστικών και Παγκόσμιων Σπουδών του Πανεπιστημίου Okanagan της Βρετανικής Κολομβίας.
