«Ριζοσπαστική Αριστερά δεν σημαίνει και πολλά στις μέρες μας» διαπιστώνει μιλώντας στην ΕΦ.ΣΥΝ. ο Βρετανός ιστορικός Ντόναλντ Σασούν με ψυχραιμία παθολογοανατόμου. Ομότιμος καθηγητής Συγκριτικής Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου, δραστήριος και θαλερός στα 78 του χρόνια, ο σημαντικός μελετητής του ευρωπαϊκού σοσιαλισμού, ο εκλαϊκευτής αναλυτής της αινιγματικότερης απεικόνισης ανθρώπινου προσώπου (στο ευπώλητο βιβλίο του «Μόνα Λίζα, η ιστορία του διασημότερου πίνακα στον κόσμο», 2001, που δεν κυκλοφορεί στα ελληνικά), ετοιμάζει τις βαλίτσες του για να έρθει άλλη μία φορά στην Αθήνα.
Συνέντευξη στον Γιώργο Αλλαμανή, πρώτη δημοσίευση στην Εφημερίδα των Συντακτών.
Για τρεις μέρες, από την ερχόμενη Δευτέρα 2 Δεκεμβρίου έως την Τετάρτη 4 Δεκεμβρίου, διεξάγεται στο Πάντειο Πανεπιστήμιο συνέδριο με θέμα «Μεταπολίτευση. Ο απολογισμός που δεν έγινε και η επόμενη μέρα». Μια διερεύνηση «της ωραιοποίησης της Μεταπολίτευσης από συστημικές δυνάμεις και φορείς». Και μια απόπειρα να οριοθετηθούν «τα σημερινά διακυβεύματα και οι ανάγκες της επόμενης μέρας».
Μακάρι να ξέραμε για την επόμενη μέρα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι την τελευταία μέρα του συνεδρίου ο Ντόναλντ Σασούν θα αναγορευτεί επίτιμος διδάκτορας του Παντείου. Θα ανταμείψει όσους παρευρεθούν με δύο ομιλίες, μία για τις επαναστάσεις, θέμα του υπό έκδοση νέου βιβλίου του, και μία για τα νοσηρά συμπτώματα της κρίσης του σύγχρονου κόσμου.
Με σταθερή κριτική προσέγγιση στο έργο του Καρλ Μαρξ αλλά και στην παρηγορητική, αφυπνιστική τέχνη, ακριβώς όπως ο μέντοράς του, ο αλησμόνητος Ερικ Χόμπσμπομ (1917-2012), ο καθηγητής Σασούν εγκύπτει στην ανθρώπινη περιπέτεια έχοντας και αυτός όπως όλοι τις ωραίες ερευνητικές εμμονές του.
Η συνέντευξη ξεκινά με το γράμμα «Ε» του ΕΑΜ, τον καπιταλισμό και τα ποικιλόχρωμα -πλην σκονισμένα- μπαϊράκια της επανάστασης από την Αγγλία του 17ου αιώνα έως τη Μεγάλη Πορεία του Μάο το 1949. Περνάει από τη σκανδιναβική σοσιαλδημοκρατία, τον ΣΥΡΙΖΑ, τη Μαρίν Λεπέν και τη σύγχρονη ευρωπαϊκή Ακροδεξιά. Και καταλήγει στο υβριδικό… start up αριστεροδέξιο κόμμα της Σάρα Βάγκενκνεχτ στη Γερμανία και στην ολική επαναφορά του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο.
Μεγάλο κρίμα που στα ελληνικά έχει μεταφραστεί μόνο το κλασικό έργο του Ντόναλντ Σασούν «Εκατό χρόνια σοσιαλισμού. Η δυτικοευρωπαϊκή Αριστερά στον 20ό αιώνα» (2001, εκδ. Καστανιώτης, δύο τόμοι) και είναι εξαντλημένο εδώ και χρόνια.
Στη διάρκεια της τριπλής κατοχής της Ελλάδας από τη ναζιστική Γερμανία, τη φασιστική Ιταλία και τη σύμμαχο του Άξονα Βουλγαρία (1941-1944) το ΕΑΜ ήταν η πιο δημοφιλής και επιτυχημένη αντιστασιακή οργάνωση. Ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του ΚΚΕ αλλά προσέλκυσε μεγάλα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας. Τα αρχικά του προέβαλλαν τον αυτοπροσδιορισμό «εθνικός». Μπορεί σήμερα η ευρωπαϊκή Αριστερά να επινοήσει ξανά την αντίληψη του «έθνους» και της «εθνικής ταυτότητας»; Μπορεί να υπάρξει σήμερα πολιτικά προοδευτική οπτική για το «έθνος»;
Δεν μπορεί να γίνει παραλληλισμός. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε αναδείξει έναν, μοναδικό και ξεκάθαρο εχθρό: τη ναζιστική Γερμανία. Αυτό ήταν το ενοποιητικό στοιχείο της Αντίστασης στις κατεχόμενες χώρες, αυτό οδήγησε στη συμμαχία καπιταλιστικών χωρών (ΗΠΑ και Μεγάλη Βρετανία) με τη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν. Σήμερα δεν υπάρχει προφανής κοινός εχθρός. Η Αριστερά είναι αδύναμη και διχασμένη ανάμεσα σε όσους πιστεύουν ότι πρέπει να κάνουμε τον καπιταλισμό να δουλέψει για να φέρει την ευημερία (και δεν πολυσυμφωνούν μεταξύ τους για το πώς θα γίνει αποτελεσματικός) και στους λίγους εναπομείναντες που πιστεύουν ακόμη ότι ο καπιταλισμός πρέπει να ανατραπεί και να ξεπεραστεί ιστορικά (και πάλι δεν πολυσυμφωνούν μεταξύ τους για το πώς θα είναι ο μετα-καπιταλισμός).
Στην Ευρώπη η Αριστερά έχει βασιστεί πολλές φορές στην έννοια του έθνους: το ΠΑΣΟΚ υπό τον Ανδρέα Παπανδρέου, το βρετανικό Εργατικό Κόμμα υπό όλους τους πρωθυπουργούς του από την εποχή του Κλέμεντ Άτλι μέχρι τον Τόνι Μπλερ, τον Γκόρντον Μπράουν και τον Κιρ Στάρμερ σήμερα, ενώ ο Γάλλος πρόεδρος Φρανσουά Μιτεράν αυτοαποκαλούνταν πατριώτης. Σήμερα όλοι ποντάρουν στο χαρτί του εθνικισμού είτε κατέχουν την εξουσία, είτε δεν την κατέχουν. Είναι ένα κατάμεστο γήπεδο.
Το νέο βιβλίο σας έχει ως θέμα πέντε επαναστάσεις. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Βόρεια Αμερική, στη Γαλλία, στη Ρωσία και στην Κίνα. Γενιές αριστερών ονειρεύτηκαν την επανάσταση. Στο όνομά της άνθρωποι αγωνίστηκαν και πέθαναν. Όμως το πραγματικό αποτέλεσμα είναι συχνά απογοητευτικό ή δυσλειτουργικό. Άραγε η Ιστορία δικαίωσε όσους επέλεξαν τον ειρηνικό κεντροαριστερό αναθεωρητισμό, όπως το σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο της Σκανδιναβίας;
Οι άνθρωποι δεν επιλέγουν την επανάσταση. Οι επαναστάσεις προκύπτουν επειδή υπάρχει μια σύγκρουση που μπορεί να ξεκινήσει ειρηνικά αλλά και βίαια. Κάποτε η πρώτη σπίθα ανάβει από μια αντίδραση στη φορολογία (ο Αγγλικός Εμφύλιος Πόλεμος τον 17ο αιώνα, ο Αμερικανικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας και η Γαλλική Επανάσταση τον 18ο αιώνα), από μια διεθνή σύρραξη (η Σοβιετική Επανάσταση μπορεί να μη γινόταν αν δεν είχε προηγηθεί ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος) ή από έναν μακροχρόνιο εμφύλιο (όπως στην Κίνα). Αλλες επαναστάσεις είναι εξεγέρσεις εναντίον αποικιοκρατών, κάτι που εξαρτάται από την ισχύ και τις προθέσεις του αποικιοκράτη: μπορεί να αντεπιτεθεί όπως έκαναν οι Αγγλοι στη βόρεια Αμερική, οι Οθωμανοί στην Ελλάδα ή οι Γάλλοι στην Αλγερία. Μερικές φορές η μητροπολιτική χώρα είναι πολύ αδύναμη και ανίκανη να επέμβει, όπως η Βρετανία στην Ινδία μετά το 1945.
Πολλές επαναστάσεις είναι επιτυχημένες, αν και το να ορίσουμε τι σημαίνει «επιτυχία» δεν είναι απλό. Ο Αγγλικός Εμφύλιος Πόλεμος ήταν μια επιτυχία των επαναστατών, αφού το Κοινοβούλιο κατέκτησε την εξουσία και ο μονάρχης εξέπεσε σε σκέτο σύμβολο. Και ο Αμερικανικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας πέτυχε, αφού οι Αμερικανοί ξεφορτώθηκαν τους Βρετανούς και μετά από έναν εμφύλιο που οδήγησε στην κατάργηση της δουλείας (δεκαετίες μετά τη διακήρυξη ότι «όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι») οι ΗΠΑ ακολούθησαν μια μακρά, βασανιστική και ανολοκλήρωτη ακόμη πορεία προς την ισότητα. Στη Γαλλία, ύστερα από 100 χρόνια αναταραχών, το 1870 επιβλήθηκε η δημοκρατία και από το 1880 μέχρι σήμερα δεν αμφισβητήθηκε ξανά.
Στη Σοβιετική Ενωση, μετά από φοβερό εμφύλιο, οι μπολσεβίκοι ήρθαν αντιμέτωποι με δύο στόχους. Πρώτον, να οικοδομήσουν μια επιτυχημένη μη καπιταλιστική κοινωνία –και απέτυχαν. Δεύτερον, να εκβιομηχανίσουν τη χώρα, όπως ονειρεύονταν όλες οι πολιτικές παρατάξεις την εποχή των τσάρων –και το πέτυχαν.
Στην Κίνα, τέλος, στόχος ήταν να ενοποιηθεί η χώρα μετά την πτώση της δυναστείας των Τσινγκ το 1911. Αυτό επετεύχθη με τη νίκη του Μάο το 1949, πάλι με μακροχρόνιο εμφύλιο. Τι ακολούθησε; Μετά από ιστορικές αναταράξεις όπως το «Μεγάλο Αλμα προς τα Εμπρός» (1958-1962) και η «Πολιτιστική Επανάσταση» (1966-1976), υπό την εξουσία των κομμουνιστών (!) η Κίνα εισήλθε σε εποχή αξιοσημείωτης οικονομικής ανάπτυξης και διεύρυνσης της αγοράς με τεράστια οφέλη για εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους.
Επιτεύγματα αντίστοιχα του σκανδιναβικού μοντέλου σοσιαλδημοκρατίας (κράτος πρόνοιας κ.λπ.) σημειώθηκαν και στα περισσότερα κράτη της δυτικής Ευρώπης, άλλοτε με σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις (Εργατικοί στη Βρετανία το 1945-1950), άλλοτε με συντηρητικές κυβερνήσεις (Γαλλία επί Σαρλ ντε Γκολ, Ιταλία, Γερμανία). Αυτές οι χώρες δεν έφτασαν ποτέ κοντά στην επανάσταση. Έκτοτε τα προβλήματα της σοσιαλδημοκρατίας πολλαπλασιάστηκαν. Δεν την υιοθέτησαν στις περισσότερες περιοχές του πλανήτη, ούτε καν στις μετακομμουνιστικές χώρες της ανατολικής Ευρώπης.
Τα κόμματα της Ριζοσπαστικής Αριστεράς στην Ευρώπη σπανίζουν λες και γυρεύουμε το Βόρειο Σέλας στη Μεσόγειο. Στην Ελλάδα ο ΣΥΡΙΖΑ, κόμμα που αυτοχαρακτηρίζεται ριζοσπαστικά αριστερό, κυβέρνησε (2015-2019) και τελικά βούλιαξε υπό το βάρος οραμάτων, λανθασμένων εκτιμήσεων και υπαναχωρήσεων σε σχέση με τη διαχείριση της οικονομικής και δομικής κρίσης που οδήγησε στη χρεοκοπία. Τι σημαίνει σήμερα Ριζοσπαστική Αριστερά;
Προφανώς Ριζοσπαστική Αριστερά δεν σημαίνει και πολλά στις μέρες μας. Οι οπαδοί της δεν διαθέτουν αξιόπιστο σχέδιο, ούτε κατάφεραν να εκμεταλλευτούν τη γενικευμένη δυσαρέσκεια για τις παλιές πολιτικές των δεκαετιών του ’60 και του ’70. Αυτό το κατάφερε η ριζοσπαστική Δεξιά, η Ακροδεξιά.
Τον Ιανουάριο του 2024 η Σάρα Βάγκενκνεχτ ίδρυσε νέο κόμμα στη Γερμανία με τίτλο το όνομά της (Συμμαχία της Σάρα Βάγκενκνεχτ – BSW) και υπότιτλο Λογική και Δικαιοσύνη. Τον Ιούνιο πήρε ποσοστό 6,1% στις ευρωεκλογές. Τον Σεπτέμβριο πήρε από 11,8% έως 15,8% στις τοπικές εκλογές τριών κρατιδίων. Μοιάζει υβριδικός πολιτικός φορέας, συνδυάζει αντιμεταναστευτική ατζέντα, ομοφοβία και σκεπτικισμό για την πράσινη μετάβαση με αντι-νατοϊκή ρητορική, φιλορωσικές θέσεις και θαυμασμό για τους κόκκινους καπιταλιστές της Κίνας. Παράλληλα είναι φιλεργατικό, ζητά διεύρυνση του κράτους πρόνοιας, επιπλέον φορολόγηση των πλούσιων, κατάργηση των ολιγοπωλίων κ.λπ. Είναι αυτός ένας καινούργιος δρόμος, ένας προάγγελος νέων αντιλήψεων για τμήμα της ευρωπαϊκής Αριστεράς;
Όπως εξήγησα, η γνήσια Ακροδεξιά τα καταφέρνει πολύ καλύτερα από την Ακροαριστερά. Θα δούμε τι θα γίνει με το BSW, είναι πολύ νωρίς ακόμα. Σε κάθε περίπτωση η Ακροδεξιά είναι πιο διεισδυτική στους ψηφοφόρους. Και δεν είναι νεοφιλελεύθερη. Για παράδειγμα η Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία υπερασπίζεται το κράτος πρόνοιας. Αλλά θέλει να απολαμβάνουν τα οφέλη της κρατικής προστασίας μόνο οι «αληθινοί Γάλλοι», όχι οι σκουρόχρωμοι ξένοι.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο Ντόναλντ Τραμπ έκανε εντυπωσιακή πολιτική επιστροφή. Γιατί άνθρωποι σε κάθε γωνιά του πλανήτη, με διαφορετικό κοινωνικό υπόβαθρο ο καθένας, συχνά φτωχοί και σκληρά εργαζόμενοι, ακόμη και μετανάστες, ψηφίζουν λαϊκιστές εκατομμυριούχους που φοράνε τη μάσκα του «αντισυστημικού»;
Όπως έλεγε το γνωστό σλόγκαν της προεκλογικής εκστρατείας του Μπιλ Κλίντον το 1992, «είναι η οικονομία, ηλίθιε!». Η ανεργία πλήττει μόνο τους άνεργους. Ο πληθωρισμός πλήττει τους πάντες, αλλά πολύ περισσότερο τους φτωχούς και την κατώτερη μεσαία τάξη, παρά τους έχοντες. Η παρέλαση πλούσιων και διάσημων υποστηρικτών της Δημοκρατικής Κάμαλα Χάρις (τραγουδιστές, ηθοποιοί του Χόλιγουντ, σελέμπριτι) δεν τη βοήθησε στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές. Ο Τραμπ και οι κολλητοί του κατηγόρησαν τους μετανάστες για όλα τα δεινά και έπεισαν ακόμη και μετανάστες που δεν θέλουν άλλους να έρθουν να τους πάρουν τις δουλειές. Εγώ βρίσκω παράλογη την άποψη ότι οι μετανάστες και οι οικογένειές τους θέλουν οπωσδήποτε αύξηση του αριθμού των μεταναστών. Όσοι έχουν ήδη εγκατασταθεί σε ξένη χώρα και εργάζονται νιώθουν ότι απειλούνται από τις νέες αφίξεις.
♦ Πληροφορίες: Η τελετή αναγόρευσης του καθηγητή Ντόναλντ Σασούν σε επίτιμο διδάκτορα του Παντείου Πανεπιστημίου θα λάβει χώρα την Τετάρτη 4 Δεκεμβρίου στις 6 το απόγευμα. Αμφιθέατρο Σάκης Καράγιωργας ΙΙ, αίθριο νέου κτιρίου Παντείου, 2ος όροφος, Λεωφ. Συγγρού 136, Αθήνα.
