Το παρόν κείμενο γνώμης έχει γραφτεί από τον Χαβιέρ Τολκατσιέρ το 2017. Εξακολουθεί όμως να είναι και σήμερα επίκαιρο στην προσπάθειά μας να “διαβάσουμε” τους νέους καιρούς και τη στιγμή που ζούμε. Το ελληνικό γραφείο του πρακτορείου pressenza το μετέφρασε και το μοιράζεται με τους/τις αναγνώστες/στριες σήμερα.

Πολλά γράφονται σήμερα για τη μετά-αλήθεια, για τις σκόπιμες αφηγήσεις των μέσων μαζικής ενημέρωσης, των οποίων η αποστολή δεν είναι να ενημερώσουν ή να διαφωτίσουν, αλλά να διαστρεβλώσουν και να υπερασπιστούν το όραμα της εξουσίας. Ιστορίες και σενάρια που γράφονται από τα χρηματοδοτούμενα από την εξουσία μιντιακά μέσα και διαδίδονται με λίγες τοπικές αποχρώσεις από τα δημοσιογραφικά δεκανίκια. Ένα είδος προκαθορισμένου προτύπου – σαν αυτά που χρησιμοποιούμε εμείς οι μη ειδικοί στους υπολογιστές – στο οποίο επαναλαμβάνονται κίνητρα και επιχειρήματα, αλλάζοντας μόνο τα ονόματα και τα σενάρια – όπως στα μυθιστορήματα ή στις χιλιοειπωμένες ταινίες.

Για παράδειγμα, η δεξιά ψευδομοραλιστική φρενίτιδα κατά της διαφθοράς ανταποκρίνεται σε αυτά τα πρότυπα, επιτρέποντας το θεσμικό κυνήγι στα δικαστήρια. Στη συνέχεια στη δικαστική κάστα, η οποία είναι εύκολα χειραγωγήσιμη, εκτεθιμένη στη διαφθορά και τον εκβιασμό, ανατίθενται καθήκοντα που τις προηγούμενες δεκαετίες αναλάμβαναν οι δυνάμεις ασφαλείας. Η πρόθεση αυτών των επιθέσεων είναι απολύτως ευανάγνωστη και αποσκοπεί, βραχυπρόθεσμα, στο να αμαυρώσει την εικόνα των κοινωνικών ηγετών στα μάτια της κοινής γνώμης, αποθαρρύνοντας δυνητικούς οπαδούς ή ψηφοφόρους από το να συμμετέχουν σε εκλογικές διαδικασίες. Ο άλλος, πολύ πιο μακρόπνοος στόχος είναι να τορπιλίσει την εμπιστοσύνη στην πολιτική και τη συλλογική οργάνωση ως τρόπο για ενδεχόμενους μετασχηματισμούς, αφήνοντας έτσι ελεύθερο το έδαφος για τη διατήρηση της επιχειρηματικής εξουσίας έναντι του συνόλου της κοινωνίας.

Ακόμα και αν η λέξη «μετά-αλήθεια» ακούγεται σαν μεταμοντέρνα καινοτομία, με φουτουριστικό αέρα που κρύβει οπισθοδρομικές προθέσεις, τέτοιες αφηγηματικές κατασκευές δεν είναι καινούργιες. Σε κάθε εποχή, οι κάτοχοι προνομίων έπρεπε να επεξεργαστούν επιχειρήματα που προορίζονταν να καταναλωθούν από τους καταπιεσμένους, προκειμένου να δικαιολογήσουν τα αδικαιολόγητα. Ο αυτοκράτορας ή ο βασιλιάς που κατέβηκε ή επιλέχθηκε από τους θεούς είναι ένα σχεδόν ανυπέρβλητο προπαγανδιστικό κατάλοιπο. Αλλά και οι κοινωνικές διαστρωματώσεις, με τα αντίστοιχα στίγματα της ικανότητας και της ανικανότητας, αποτελούν επίσης ένα τέλειο παράδειγμα αρχαίων «μετά-αληθειών».

Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε με άλλα παραδείγματα. Ωστόσο, δεν είναι σκοπός αυτών των γραμμών να υπεισέλθουμε στην αποκάλυψη ψευδολογιών που, σε μια επαρκή ιστορική απόσταση, φαίνονται παιδαριώδεις και όμως, μέσα στο μεγαλείο της αντίστοιχης εποχής τους, αποτελούσαν απόλυτες, αδιάψευστες, ανεπανόρθωτες και αιώνιες αλήθειες.

Με τη σειρά τους, οι αλλαγές, οι επαναστάσεις απαιτούσαν επίσης ισχυρές αφηγήσεις και εικόνες, ουτοπικές στην αρχή, πιθανές αργότερα, προφανείς στη συνέχεια. Χωρίς τέτοιες αφηγήσεις, τα ανθρώπινα ρεύματα δεν θα είχαν καταφέρει να απομακρύνουν τα συντρίμμια των κόσμων σε κρίση, πέρα από κάθε αντικειμενική κατάσταση κοινωνικής ή ηθικής υποβάθμισης.

Ποια είναι τα επαναστατικά έπη που ταιριάζουν στην παρούσα ιστορική στιγμή; Ποια είναι η νέα Εδέμ, η Ρώμη των ελεύθερων πολιτών, η μορφωμένη Αλεξάνδρεια, η εκλεπτυσμένη Βαγδάτη, η πληθωρική Βαβυλώνα; Ποιος είναι ο δρόμος προς την αρμονική κοινότητα, τον φωτισμένο λαό, την αταξική κοινωνία; Ποιο είναι το πρότυπο του Νέου Ανθρώπου, ποια είναι η ζωντανή ουτοπία; Με ποιο υλικό διαμορφώνεται, μετριάζεται, γυαλίζεται; Ποιος είναι ο Βορράς του Νότου και ο Νότος του Βορρά;
Δεν φαίνεται δυνατό να στηριχθούν οι νέες επαναστατικές αφηγήσεις σε έναν καρτεσιανό ορθολογισμό, αργό, διστακτικό, τελικά αδρανή στην πολυπλοκότητά του μπροστά στην επέλαση πιεστικών αναγκών και συναισθηματικών ανορθολογισμών μεγάλης συγκλητικής δύναμης.

Ούτε η διαφώτιση φαίνεται να δίνει τις σωστές απαντήσεις. Το εγκυκλοπαιδικό όνειρο της συγκέντρωσης και απελευθέρωσης της γνώσης προς όφελος του κοινού φαίνεται να εκπληρώνεται σήμερα χάρη στο διαδίκτυο… αν δεν υπήρχαν οι μονοπωλιακές εταιρείες που το παραμορφώνουν. Από εκεί και πέρα, η ποσότητα δεν είναι ποιότητα, και η πλημμύρα των πληροφοριών, μακριά από το να κινητοποιεί ή να παράγει αυτόματα αγανάκτηση και εξέγερση, δίνει επίσης τη θέση της στη σύγχυση, την κατάθλιψη, την απογοήτευση, τη δυσαρέσκεια ή την απόσυρση, ακόμη και στον κυνισμό, την ερημιά, την απελπισία, όλες καταστάσεις που είναι εχθροί της επανάστασης. Η πληροφόρηση, απαραίτητο στοιχείο για την κατανόηση, δεν αποτελεί από μόνη της αποφασιστικό κίνητρο για δράση.

Ούτε οι υλιστικές φόρμουλες που αναλήφθηκαν αιώνες μετά τον Διαφωτισμό απέδωσαν τους αυτόματους καρπούς που προέβλεπαν. Ο θετικιστικός κόσμος, από τον οποίο αναδύθηκαν, υπέστη την πανωλεθρία των ιδεολογικών του δομών στα χέρια του κβαντικού σχετικισμού, και αναδύθηκε ένας υπαρξισμός που επίσης απέτυχε, ασφυκτιούσε και παρεκτράπηκε από τον εγωκεντρισμό. Η αρχόμενη συνειδητοποίηση του ρόλου της υποκειμενικότητας για την επανάσταση περιμένει ακόμη το ξεδίπλωμα των φτερών της κοινότητάς της.

Απέναντι στις επαναστατικές προσπάθειες, η συντηρητική αφήγηση έχει το πλεονέκτημα του οικείου και το μειονέκτημα του ιστορικού.

Πώς λοιπόν μπορεί να επινοηθεί το νέο, πώς μπορεί να γίνει κατανοητό, να κοινωνικοποιηθεί και να επεκταθεί, και μήπως οι επαναστάσεις δεν εμφορούνται πάντα από το ίδιο πνεύμα απελευθέρωσης; Τι νέο υπάρχει στις ιστορίες τους;

Ωστόσο, είναι απαραίτητο να τοποθετηθούμε στην καρδιά της εποχής και του ανθρώπινου πρωταγωνιστή της, προκειμένου να αναπτύξουμε ένα έπος που να συμβαδίζει με την παρούσα στιγμή, εκτοξεύοντας τη φαντασία στη δυνατότητα να βιώσουμε το μέλλον.

Τι συμβαίνει σήμερα;
Οι σημερινοί πληθυσμοί βιώνουν ραγδαίες αλλαγές στον τρόπο ζωής γύρω τους, εκτοπίζοντας τοπία που ζούσαν προηγουμένως και θέτοντας μεγάλες ομάδες ανθρώπων σε μια εξαιρετικά ασταθή κατάσταση. Οι μεταλλάξεις επηρεάζουν την εγκυρότητα των αξιών, στις οποίες βασίζεται η συλλογική ταυτότητα. Οι σπασμένοι αξιακοί δεσμοί δίνουν τη θέση τους σε μια αυξανόμενη διάλυση του κοινωνικού ιστού. Σε πολλές περιπτώσεις, τα άτομα και οι ομάδες αντιδρούν με μηχανικό, αναγωγικό τρόπο, προσπαθώντας να σταματήσουν τους μετασχηματισμούς και να επιστρέψουν σε οικείες καταστάσεις. Αυτός είναι ο πυρήνας της συντηρητικής οπισθοδρόμησης και του φονταμενταλισμού που βλέπουμε να αναπτύσσεται στον πλανήτη.

Το σύστημα ενθαρρύνει επίσης μια ατομικιστική, ατομοποιητική, ανταγωνιστική και αποκλειστική λογική που αυξάνει τον βαθμό κατακερματισμού και μια νοητική θέση όπου η ευτυχία φαίνεται να συνδέεται με την επιτυχία, τη φήμη και τη μοναδικότητα. Το ιδανικό είναι να είσαι διαφορετικός, ακόμη και αν όλοι πιστεύουν ακριβώς το ίδιο. Η κοινή αλήθεια αντικαθίσταται από ιδιαίτερες αλήθειες, στις οποίες ενσωματώνεται ο διαφημιστικός μηχανισμός, ο κατευθυνόμενος πύραυλος της κατά παραγγελία μετα-αλήθειας. Η γενίκευση είναι αμαρτωλή και μάταιη, το κουλ είναι συγκεκριμένο και ιδιαίτερο. Όλα αυτά αποδυναμώνουν τις συλλογικές επιλογές, ιδίως εκείνες που βασίζονται στο οργανικό ανήκειν και τη μονιμότητα, οι οποίες σήμερα αντικαθίστανται από το ταλάντευση των τυφλών αλλά παροδικών κοινωνικών παλιρροιών.

Ταυτόχρονα, η βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης και οι ιατρικές τεχνολογίες αυξάνουν το προσδόκιμο ζωής, ενώ ο αστικός τρόπος ζωής, η απελευθέρωση των γυναικών και οι νέοι οικογενειακοί αστερισμοί μειώνουν το ποσοστό γεννήσεων.
Ως αποτέλεσμα, η πυραμίδα του πληθυσμού γερνάει. Ταυτόχρονα, στην ίδια εποχή συνυπάρχουν -και έχουν την ίδια άποψη- παλαιές νοοτροπίες και νέοι άνθρωποι που έχουν ανάγκη να αλλάξουν τις πιέσεις που δέχονται.

Η οικονομία είναι εξατμισμένη και αυτοματοποιημένη, η παραγωγή είναι παγκόσμια και τεχνολογική, αλλά η διανομή είναι αναποτελεσματική και μη υποστηρικτική. Η καπιταλιστική συγκέντρωση καταπνίγει κάθε δυνατότητα αξιοπρεπούς διαβίωσης για την πλειοψηφία. Ο αντικειμενικός αποκλεισμός αποτυγχάνει να εκπληρώσει την υπόσχεση της αφθονίας και η ανισότητα απαιτεί η ομίχλη των επιχειρημάτων και της δημοσιότητας να είναι ακόμη πιο πυκνή. Η επαναλαμβανόμενη εξαπάτηση παράγει αποξένωση από την παραδοσιακή δομή, γεννά αγανάκτηση, αλλά και δυσπιστία, κοινωνική απενεργοποίηση, απάθεια και αποχή.

Ποια αφήγηση θα μπορούσε να δώσει νέα πνοή στην ελπίδα που έχει αποσυρθεί; Ποια είναι η συναρπαστική ιστορία που τροφοδοτεί την ανυποταξία;

Οι νέες επαναστατικές αφηγήσεις
Τα νέα μηνύματα, οι νέες αφηγήσεις της επανάστασης υπονοούνται πάντα πριν καούν και αγκαλιαστούν από γενναίες καρδιές. Είναι εκεί, κρυμμένα με λεπτότητα ή ωμότητα από την ψεύτικη και επιθετική παρακμιακή δημοσιότητα.

Η βέβαιη πιθανότητα να χαθεί ο έλεγχος κάνει την εξουσία να δείξει την αγριότητά της. Όταν η ζαλάδα της χειραγώγησης δεν είναι αρκετά αποτελεσματική, αρχίζει η βίαιη καταστολή – το προφανές προοίμιο για το τέλος ενός αποδυναμωμένου status quo.

Μπροστά στην απειλή της βίας που εξαπλώνεται αγενώς και αδίστακτα, εκμηδενίζοντας κάθε προοδευτική κοινωνική πρόοδο, η Ειρήνη εμφανίζεται ως κρίσιμο στοιχείο των νέων πανό.

Αλλά δεν είναι μια ψεύτικη ειρήνη που διεκδικείται, μια ειρήνη δηλητηριασμένη από την ανισότητα και τις συγκρούσεις. Η ειρήνη προσεγγίζεται από τον αγώνα για την υπέρβαση των αντιφάσεων. Επομένως, οι ίσες ευκαιρίες (ως υλοποίηση των δικαιωμάτων) και η πραγματική δυνατότητα ποικίλων επιλογών (ως υλοποίηση μιας θεωρητικής ελευθερίας) συνδέονται άρρηκτα με την ατζέντα της ειρήνης.

Απέναντι στον αποκλεισμό – που είναι εγγενής (και όχι τυχαίος) στο σχήμα της ιδιοκτησιακής συσσώρευσης και συγκέντρωσης – αναπτύσσεται η αφήγηση της Ένταξης. Όπως και με την ψεύτικη ειρήνη, αυτή δεν υπερασπίζεται μόνο ως μετριοπαθής παράγοντας μιας κατάφωρης οικειοποιητικής ανηθικότητας, αλλά ως ριζική απόρριψη της λογικής της επιβίωσης του ισχυρότερου και της αξιοκρατικής αναλγησίας.

Μπροστά στην κοινωνική διάλυση, είναι δυνατόν να επαναλάβουμε το επιχείρημα της Συμπλήρωσης (ή της συμπληρωματικότητας), αντικρούοντας τον ανελέητο απολυταρχισμό της διαφοράς. Προσπαθώντας να σταματήσουμε τη μοναξιά με μια αδελφική προσέγγιση. Χτίζοντας την κοινότητα μέσα από την ποικιλομορφία. Μπροστά στην επιβολή, ζητούνται εγγυήσεις της Οριζοντιότητας. Το όνειρο των ίσων επανεμφανίζεται στον ορίζοντα της δικαίωσης.

Το να είσαι Μαζί με τον άλλον, όχι εναντίον του άλλου, ως άλλος ή χωρίς τον άλλον, φαίνεται να αποτελεί μια υπαρξιακή πορεία προς διερεύνηση. Χωρίς να απορρίπτουμε το διαφορετικό, ανεβαίνοντας την πλοήγηση από την ιδιαίτερη υποκειμενικότητα των μη επιλεγμένων καταστάσεων για να φτάσουμε στη συνάντηση, η σύγκλιση των κοινών κατασκευών, επιθυμητή, όχι επιβαλλόμενη, αποτελεί υπόσχεση επανάστασης. Ένας τίτλος που προμηνύει μια νέα κατάσταση της ανθρωπότητας.

Σίγουρα, οι συστατικές διακηρύξεις των νέων αφηγήσεων θα περιλαμβάνουν ενότητες για τη λαϊκή συμμετοχή για την επανίδρυση της δημοκρατίας, τα κοινά για την ανάληψη νέων μονοπατιών στην οικονομία, την καθολική ιδιότητα του πολίτη και τον επαναπροσδιορισμό της περιβαλλοντικής ισορροπίας για την αποφυγή της παράλογης λεηλασίας.

Ένας κόσμος χωρίς πόλεμο, πείνα, βία και διακρίσεις. Ένας κόσμος όπου η παραγωγή θα είναι στην υπηρεσία των αναγκών, όπου η γνώση θα είναι αυτοσκοπός και θα μοιράζεται ελεύθερα. Ένας κόσμος στον οποίο η αξιοπρεπής ύπαρξη είναι πλήρως εγγυημένη. Ένας πλουραλιστικός, περιεκτικός κόσμος με ανοιχτές, θερμές, υποστηρικτικές και συγκλίνουσες υποκειμενικότητες.

Ουτοπία; Αυτό ακριβώς είναι το ζητούμενο.