Η φετινή επέτειος των 50 χρόνων της Μεταπολίτευσης έμελλε να φέρει στο δημόσιο διάλογο την αποσιωπημένη ιστορία της Γυάρου. Ένα από τα νησιά – εξορίες που αποτέλεσαν χωρικές και υλικές αποδείξεις του εγκλεισμού, του βασανισμού και της κρατικής βίας. Η Γυάρος σήμερα έχει αφεθεί να ρημάζει στο χρόνο. Ούτε οι νομοθετικές παρεμβάσεις του 2001 και 2011, ούτε η μελέτη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με αντικείμενο τη βελτίωση των υποδομών της Γυάρου κινητοποίησαν εντέλει το κράτος και τον Δήμο Σύρου – Ερμούπολης – στον οποίο ανήκει διοικητικά το νησί – όλα αυτά τα χρόνια να φροντίσουν για τη διάσωση του κτιρίου των φυλακών και των λοιπών εγκαταστάσεων της Γυάρου, καθώς και της ιστορικής μνήμης που τα συνοδεύει. Σήμερα το νησί της Γυάρου δεν είναι καν ανοιχτό και προσιτό σε όλους, μιας και δεν διαθέτει προβλήτα και κατ’ επέκταση ακτοπλοϊκή σύνδεση.
Η προκήρυξη ενός διεθνούς διεπιστημονικού διαγωνισμού αρχιτεκτονικών ιδεών, με θέμα τη «Διατήρηση της ιστορικής μνήμης & ανάδειξη και προστασία των ιδιαίτερων περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών της νήσου Γυάρου», στις 28 Ιουνίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, άνοιξε έναν μεγάλο κύκλο σφοδρών αντιδράσεων και επικρίσεων.
Ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Arxellence[1] προκηρύχθηκε από έναν ιδιωτικό όμιλο. Από τη βιομηχανία αλουμινίου ALUMIL – στο πλαίσιο της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης – σε συνεργασία με την Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρία Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ[2]. Το εγχείρημα ωστόσο δεν παραμένει μια ιδιωτική πρωτοβουλία. Ο διαγωνισμός υλοποιείται υπό την εποπτεία και συνδιοργάνωση του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος (ΤΕΕ), τελεί υπό την αιγίδα των υπουργείου Πολιτισμού και Περιβάλλοντος & Ενέργειας και έχει στρατηγικό συνεργάτη τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής. Στη δε παρουσίαση του διαγωνισμού στο Μέγαρο Μουσικής, ανάμεσα στους κεντρικούς ομιλητές ήταν ο Προκόπης Παυλόπουλος, ο υφυπουργός Υποδομών και Μεταφορών, Νίκος Ταχιάος, όπως και ο Πρύτανης του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Ιωάννης Χατζηγεωργίου.
Ποιος είναι ο εκπεφρασμένος στόχος του διαγωνισμού; Η κατάθεση προτάσεων για τη δημιουργία ενός Μουσείου και ενός Ερευνητικού Κέντρου στη Γυάρο, μέσω των οποίων θα ενισχυθεί η ιστορική μνήμη και θα προωθούνται στρατηγικές για την προστασία του περιβάλλοντος και τη βιωσιμότητα[3].
Την πρόθεση της κυβέρνησης να αποδέχεται ιδιωτικές δωρεές στα έργα πολιτισμού την έχουμε ήδη δει, για παράδειγμα στον διαγωνισμό για την επέκταση και αναβάθμιση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου με τη χορηγία της οικογένειας Λαιμού, την ανέγερση της Εθνικής Πινακοθήκης με τη χορηγία του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, την ανάπλαση της Ακαδημίας Πλάτωνα από το Ίδρυμα Λεβέντη. Η αδιαφάνεια στις διαδικασίες και η παράκαμψη των προβλέψεων του νόμου για τα δημόσια έργα και τα έργα πολιτισμού σε όλα τα προηγούμενα παραδείγματα έχει καταγγελθεί.
Ο σκοπός της ανάδειξης της ιστορικής μνήμης στον νέο διαγωνισμό για την αξιοποίηση της Γυάρου έγινε επίσης αντικείμενο έντονης αμφισβήτησης. Σε ανακοίνωσή του ο Σύνδεσμος Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών (ΣΦΕΑ) ανάμεσα στα άλλα σημειώνει ότι ο διαγωνισμός αποσιωπά «ότι αυτός ο μαρτυρικός, από τα ρωμαϊκά ακόμα χρόνια, τόπος παραδόθηκε επίτηδες στη φυσική φθορά, όπως και πολλοί αντίστοιχοι τόποι ιστορικής μνήμης, προκειμένου να βυθιστούν στη λήθη. Ούτε, βέβαια, ομολογούν ότι η θολή ‘νέα ζωή’ που υπόσχονται για το θανατονήσι, είναι η ‘χωρίς τα κόμπλεξ του παρελθόντος’ επανάχρησή του, δηλ. η τουριστική του εκμετάλλευση, η παράδοσή του σε ιδιωτικά, κερδοσκοπικά συμφέροντα»[4].
Αρκετοί επίσης σύλλογοι φοιτητών αρχιτεκτονικών σχολών διαμαρτυρήθηκαν. «Η Γυάρος – όπως και κάθε ιστορικός χώρος – πρέπει να παραμείνει δημόσιος, ανοιχτός, προσιτός για όλους διατηρώντας τον δημόσιο και ιστορικοπολιτικό της χαρακτήρα. Για κάθε τέτοιο τόπο απαιτείται ένα σαφές πλαίσιο και πρόγραμμα προστασίας και διατήρησης, μακριά από ιδιώτες και επιχειρήσεις… Δεν θέλουμε και δεν πρέπει να περάσουμε από την μνήμη στην λήθη. Θέλουμε τα γεωγραφικά αυτά σημεία (όπως οι Γυάρος, Μακρόνησος κλπ) να αναδειχθούν ως ορόσημα για την πολιτική ιστορία της αντίστασης, των λαϊκών αγώνων και κατακτήσεων… Απαιτούμε μόνο σεβασμό σε αυτούς που εξορίστηκαν, βασανίστηκαν και φυλακίστηκαν στον τόπο εκείνο»[5]. «Κανένας ιδιωτικός όμιλος δεν δικαιούται να διοργανώνει διεθνείς επιστημονικούς διαγωνισμούς, όχι μόνο για τόπους ιστορικής μνήμης, αλλά και γενικότερα για δημόσια γη και υποδομές που δεν του ανήκουν».[6]
Ποια εχέγγυα προσφέρει η ιδιωτική αυτή πρωτοβουλία για την ίδρυση ενός μουσείου στον ιστορικό χώρο της Γυάρου; Αρκεί η παράθεση κάποιων μαρτυριών που έχει λάβει μια ακόμη ιδιωτική πρωτοβουλία[7] για να εξασφαλιστεί η διάσωση της μνήμης των εξορισθέντων; Πώς θα εξασφαλιστεί ότι το υπό ανέγερση μουσείο τραυματικής ιστορικής μνήμης θα αναπαραστήσει έγκυρα την ιστορία και την εποχή του; Πώς οι αντι- μνήμες, οι αφηγήσεις οι οποίες αποκλίνουν από την ισχυρή συλλογική μνήμη θα γίνουν αντικείμενο διαχείρισης; Καθώς τα μουσεία είναι πολιτικά όργανα διαμόρφωσης τοπικών, εθνικών αλλά και πολιτικών ταυτοτήτων, είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι ένας ιδιωτικός φορέας μπορεί να αναλάβει αυτό το εγχείρημα.
Πώς διαχειρίστηκε η ελληνική πολιτεία τον ιστορικό αυτό τόπο στα 50 χρόνια που μεσολάβησαν από το 1974 που εγκατάλειψαν το νησί οι τελευταίοι εξόριστοι;
Οι πρώτες νομοθετικές πρωτοβουλίες έρχονται μόλις το 2001 για να χαρακτηριστεί η Γυάρος ως ιστορικός χώρος. Με το ΦΕΚ772Δ/19.9.2001 από το υπουργείο Αιγαίου που χαρακτήριζε ως διατηρητέα μνημεία το κτίριο των φυλακών και όλα τα κτίρια, εγκαταστάσεις και κατασκευές που βρίσκονται στις περιοχές των 5 όρμων. Δύο μήνες αργότερα συγκροτήθηκε ειδική δεκαμελή επιτροπή προσωπικοτήτων προερχομένων από διάφορους πολιτικούς χώρους για την εισήγηση ενεργειών και δράσεων απότισης τιμής στους αγωνιστές που εξορίστηκαν και φυλακίστηκαν στο νησί. Λίγους μήνες αργότερα το υπουργείο Πολιτισμού με το ΦΕΚ 1680Β/17.12.2001, χαρακτήριζε το σύνολο του νησιού ως ιστορικό τόπο, «διότι αποτελεί σημαντικό χώρο ιστορικής μνήμης, που έχει αναπόσπαστα συνδεθεί με την ιστορία της νεώτερης Ελλάδας και αποτελεί ζωντανή μαρτυρία των αγώνων του ελληνικού λαού για ελευθερία και δημοκρατία, σύμβολο καταδίκης των βασανιστηρίων και του περιορισμού των δημοκρατικών ελευθεριών» και ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία το κτίριο των φυλακών και όλα τα κτίρια, εγκαταστάσεις και κατασκευές που βρίσκονται στις περιοχές των 5 όρμων.
Την περίοδο 2002-2003 ανατέθηκε και η εκπόνηση των μελετών για την υλοποίηση τριών έργων-επεμβάσεων για τη διατήρηση και προστασία της ιστορικής κληρονομιάς του νησιού. Το πρώτο έργο με τίτλο ”Στερέωση και ανάδειξη του κτηρίου των φυλακών και τριών άλλων γειτονικών κτηρίων στη νήσο Γυάρο του Νομού Κυκλάδων” αφορούσε στην εκτέλεση στερεωτικών εργασιών, καθώς και στη δημιουργία μικρού μουσείου και αίθουσας εκδηλώσεων. Το δεύτερο με τίτλο ”Δημιουργία δικτύου διαδρομών ιστορικής μνήμης στο χώρο των στρατοπέδων της Γυάρου”, αφορούσε στην κατασκευή ή τη βελτίωση δρόμων και διαδρομών, για τη σύνδεση των πέντε όρμων του νησιού και κυρίως τη σύνδεση του κεντρικού κτηρίου των φυλακών με το νεκροταφείο. Το τρίτο έργο με τίτλο ”Κατασκευή μικρού λιμενικού έργου στη νήσο Γυάρο” αφορούσε στην κατασκευή αποβάθρας για ασφαλή προσέγγιση μικρών επιβατικών πλοίων μεταφοράς επισκεπτών.
Λίγα χρόνια αργότερα το υπουργείο Πολιτισμού με το ΦΕΚ 182ΑΑΠ/21.7.2011 κατήργησε τον χαρακτηρισμό του ιστορικού τόπου για το σύνολο του νησιού, περιορίζοντάς τον μόνο στην στενή έκταση που περικλείει το σύνολο των 5 όρμων. Ο αποχαρακτηρισμός για το σύνολο του νησιού οδήγησε δέκα χρόνια μετά, το 2021 στην άδεια εγκατάστασης 77 ανεμογεννητριών ύψους 150 μέτρων[8]. Τι ειρωνεία, όταν φέτος συμπληρώνονται 77 χρόνια από τότε που η Γυάρος λειτούργησε ως χώρος εξορίας και φυλακής στη νεότερη ιστορία. Τι ειρωνεία επίσης η «εμπορευματοποίηση» του αέρα στο νησί, καθώς «Οι ναυτικοί λένε ότι στα Γιούρα πνέουν μόνο δύο είδη μελτεμιών, αυτό που ξεκινά τον Ιούνιο και τελειώνει τον Σεπτέμβρη και αυτό που ξεκινά τον Σεπτέμβρη και τελειώνει τον Ιούνιο. Αυτός ο ακατάπαυστος αέρας, μαζί με τη θαλασσινή αλμύρα τρώει τους βράχους, όπως κάποτε έφαγε τους ανθρώπους που σύρθηκαν ως εκεί»[9].
Ιστορία της Γυάρου
Η Γυάρος λειτούργησε ως χώρος εξορίας και φυλακής σε τρεις διαφορετικές περιόδους. Η πρώτη περίοδος ξεκίνησε τον Ιούλιο του 1947, ενώ ήδη μαινόταν ο εμφύλιος πόλεμος και τελείωσε τον Οκτώβριο του 1952, με το κλείσιμο των φυλακών από την κυβέρνηση Πλαστήρα. Στην πρώτη αυτή περίοδο κατασκευάστηκαν οι φυλακές και οι λοιπές εγκαταστάσεις – του αναρρωτηρίου, του κτιρίου των αποθηκών και τέλος του κτιρίου του ηλεκτρικού εργοστασίου που βρίσκονται σε πέντε όρμους του δυτικού μέρους του νησιού. Η δεύτερη περίοδος ξεκίνησε με την επαναλειτουργία των φυλακών το 1955 από την κυβέρνηση Παπάγου και τελείωσε το 1961 με την εκκένωση των φυλακών από την κυβέρνηση Καραμανλή. Κατά την τρίτη περίοδο η Γυάρος χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας από τη δικτατορία, την περίοδο 1967-1974.
Όπως αναφέρει ο Τάκης Γαλανόπουλος[10] τέσσερις μέρες πριν τις 25 Απριλίου 1948 όπου τοποθετείται ο θεμέλιος λίθος του κτιρίου των φυλακών, η εφημερίδα «Ελευθερία» αναφέρεται στην ανέγερση των «πρότυπων γεωργικών και βιοτεχνικών φυλακών εις την νησίδα Γιούρα», των μεγαλύτερων και τελειοτέρων φυλακών των Βαλκανίων, κατά τα πρότυπα «ομοίου προορισμού ιδρυμάτων εις Ηνωμένας Πολιτείας, Αγγλίαν και Ιταλίαν». Οι συνθήκες βέβαια κατασκευής των φυλακών απέδειξαν ότι όλα τα οικοδομήματα στο νησί «δεν χτίστηκαν μόνο με τον κόπο και τον ιδρώτα των εξορίστων, κτίστηκαν κυρίως με τον πόνο και το αίμα τους, σε αρκετές περιπτώσεις και με τη ζωή τους». Η κατασκευή των φυλακών επιπλέον έδωσε την ευκαιρία να πλουτίσουν αρκετοί από τους πρωταγωνιστές της διαχείρισης και διεκπεραίωσης του έργου[11].
Το «αύριο» της Γυάρου
Το νησί πέρα από την ιστορική του σημασία είναι επίσης ένας τόπος εξαιρετικής περιβαλλοντικής σημασίας. Και ενώ ήταν ενταγμένο στο δίκτυο Natura 2000 δεν έχαιρε θεσμικής και πρακτικής προστασίας στην Ελλάδα. Έπρεπε να περάσουν αρκετά χρόνια για να φτάσουμε στο 2019 και να θεσμοθετηθεί το νησί ως «Θαλάσσια Προστατευόμενη Περιοχή» (ΘΠΠ). Αλλά και πάλι, ενώ εκδόθηκαν ΦΕΚ που καθόριζαν τη λίστα από επιτρεπόμενες και μη δραστηριότητες, ο υποθαλάσσιος πλούτος του νησιού δεν προστατευόταν επαρκώς από την παράνομη αλιεία. Αυτό που φαίνεται ότι συνέβαλε περισσότερο στην ουσιαστική προστασία μιας οικολογικά σημαντικής περιοχής είναι η εγκατάσταση στο νησί μέσων ελέγχου και επιτήρησης (ραντάρ, υπέρυθρη κάμερα, drone), με απώτερο σκοπό τη μείωση των παράνομων δραστηριοτήτων και ειδικά της αλιείας.
Οι απαιτούμενες ενέργειες για να μη μείνει ο στόχος της διατήρησης και ανάδειξης της φυσικής ιστορίας του νησιού κενό γράμμα οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στη δράση της WWF στην περιοχή. Η οργάνωση – δραστηριοποιούμενη στο νησί από το 2013 – προσκάλεσε σε διάλογο όλους τους εμπλεκόμενους θεσμικούς και τοπικούς φορείς και η «Επιτροπή Συνδιαχείρισης της Γυάρου» διαμόρφωσε μέτρα προστασίας και δράσεις ήπιας ανάπτυξης για το νησί[12].
Και ενώ η διατήρηση και ανάδειξη της φυσικής ιστορίας του νησιού αποτελούν ένα κοινό όραμα, μια σύμβαση που υπογράφηκε τον Ιούνιο προκάλεσε προβληματισμό. Στην προγραμματική σύμβαση που υπογράφηκε στις 27 Ιουνίου ανάμεσα στον Δήμο Σύρου – Ερμούπολης, τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.) και το Κοινωφελές Ίδρυμα WWF Ελλάς, αποφασίστηκε η υλοποίηση της πράξης «Αναπτύσσοντας ένα παράδειγμα τουρισμού χαμηλού αντίκτυπου στη Θαλάσσια Προστατευόμενη Περιοχή της Γυάρου»[13].
Η απόφαση αυτή προκάλεσε συζητήσεις – και μέσα στο δημοτικό συμβούλιο. Πώς η ανάπτυξη τουρισμού χαμηλού αντίκτυπου μπορεί να συνδυαστεί με την προστασία του οικοσυστήματος; Δεν είναι αντιφατικές έννοιες; Μήπως ανοίγει η κερκόπορτα για μια τουριστική υπερεκμετάλλευση του νησιού; Άλλωστε οι πολύ σημαντικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν για τη μελέτη της ορνιθοπανίδας του νησιού δεν φαίνεται να έχουν αποτρέψει τα σχέδια για την εγκατάσταση αιολικών πάρκων στη Γυάρο. Για τη WWF ωστόσο ο ενημερωμένος επισκέπτης θα είναι αυτός που θα συμβάλλει αποτελεσματικότερα στην περιβαλλοντική προστασία του νησιού. Από την άλλη μεριά, πώς μπορούν να εξασφαλιστούν οι πόροι για τις υπηρεσίες με ευθύνη διαχείρισης και τη βιώσιμη ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών; Κυρίως όταν η διαχείριση της τραυματικής μνήμης της Γυάρου δεν φαίνεται να μπαίνει ψηλά στις προτεραιότητες του Υπουργείου Πολιτισμού. Ας σημειώσουμε πάντως εδώ πως ανάμεσα στους δωρητές της δράσης της WWF στη Γυάρο είναι και το Ίδρυμα Αθηνάς Ι. Μαρτίνου[14] – μητέρας του Αθανάσιου Μαρτίνου. Κάπως έτσι ίσως εξηγείται και ένας από τους σκοπούς του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για την ίδρυση ενός ερευνητικού κέντρου στο νησί.
Τι πρέπει να γίνει
Είναι απαραίτητη η διαμόρφωση μιας διυπουργικής ομάδας που να επιβλέψει τον σεβασμό της ιστορικής μνήμης και την περιβαλλοντική αξία του νησιού. Κάθε ιδιωτικός φορέας που μπορεί να συνεισφέρει – οικονομικά ή με τεχνογνωσία – να το πράξει κάτω από ξεκάθαρο πλαίσιο και κρατική επίβλεψη. Κάτι τέτοιο θα βοηθήσει στο να προταχθεί το δημόσιο συμφέρον και κατά συνέπεια θα συνδράμει στην αποκατάσταση της εμπιστοσύνης απέναντι στις κυβερνήσεις, που έχει κλονιστεί.
Ως προς την ιστορική μνήμη: Αρχικά το νησί θα πρέπει να επιστρέψει στο καθεστώς ΦΕΚ 1680Β/17.12.2001, βάση του οποίου θα χαρακτηριστεί εκ νέου στο σύνολό του ως ιστορικός τόπος. Στη συνέχεια χρειάζεται να αναζητηθεί – εφόσον υπάρχει – το πόρισμα της επιτροπής του 2002 ή να δημιουργηθεί εκ νέου επιτροπή που σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα θα εισφέρει πρόταση για την ανάδειξη της ιστορικής μνήμης του νησιού. Από την εν λόγω επιτροπή δεν θα πρέπει να λείπουν σημαντικοί φορείς, κόμματα, ο Δήμος Σύρου, αντιπρόσωποι του συνδέσμου φυλακισθέντων – εξορισθέντων, ακαδημαϊκοί, κλπ). Η επιβολή μιας μόνο πλευράς στη διαμόρφωση της ιστορικής μνήμης της Γυάρου δεν συμβάλλει στην ανάδειξη της ιστορίας στην ολότητά της.
Ως προς την περιβαλλοντική αξία: Λαμβάνοντας υπόψη το νέο νομικό καθεστώς στο νησί – όπως αναφέρθηκε στην προηγούμενη παράγραφο – θα πρέπει να σταματήσουν τα σχέδια εγκατάστασης των ανεμογεννητριών. Παράλληλα οι μελέτες που θα προκύψουν από την σύμβαση που έχει ήδη υπογραφεί μεταξύ Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α., Δήμου Σύρου και WWF – που είναι αποτέλεσμα επιτροπής συνδιαχείρισης και αυτό είναι θετικό – να λάβουν υπόψη την προτεινόμενη αλλαγή του νομικού πλαισίου του νησιού και το αποτέλεσμα της επιτροπής περί της ιστορικής μνήμης. Η Γυάρος δεν είναι μόνο ένα μικρό νησί natura, ούτε μόνο ένα πολιτισμικό τοπίο ανθρώπινης απουσίας.
Πηγές – Παραπομπές
[1] Αυτός είναι ο τρίτος διαγωνισμός που προκηρύσσεται από τον θεσμό Arxellence. Οι δύο προηγούμενοι αφορούσαν τον σχεδιασμό ενός κτιρίου δυο επιπέδων, που θα περιλάμβανε Μονάδα Απασχόλησης Βρεφών και Νηπίων και Αίθουσα Πολλαπλών Χρήσεων στον δήμο Διονύσου, το 2018, ενώ το 2020 το Νέο Επιχειρηματικό Κέντρο στο δυτικό παράλιο μέτωπο της Θεσσαλονίκης.
[2] Η ΑΜΚΕ Αιγέας δραστηριοποιείται από το 2016 και ανήκει στην οικογένεια Μαρτίνου. Ο Θανάσης Μαρτίνος διευθύνει την ναυτιλιακή εταιρεία Eastern Mediterranean Maritime (EastMed), ενώ παράλληλα είναι πολιτικός διοικητής του Αγίους Όρους. Πρόσφατα αναγορεύτηκε σε επίτιμο Διδάκτορα του Πανεπιστημίου Πειραιώς. Στις δωρεές του συμπεριλαμβάνονται ενίσχυση νοσοκομείων, σχολείων, εκκλησιών, ιδρυμάτων, δωρεές σε δήμους και υπηρεσίες, Ίδρυμα Αθανασίου & Μαρίνας Μαρτίνου, https://www.iamm.gr/gr/to-idryma/
[3] https://www.alumil.com/arxellence3/objectives
[4] Σύνδεσμος Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών 1967-1974, «Κάτω τα χέρια από τη Γυάρο», 24 Ιουνίου 2024, https://sfea.gr/draseis/anakoinoseis/kato-ta-xeria-apo-ti-gyaro.html
[5] «Οι φοιτητές της Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου Κρήτης για την «αξιοποίηση» της Γυάρου», Αγώνας της Κρήτης, 30 Ιουνίου 2024, https://agonaskritis.gr/%ce%bf%ce%b9-%cf%86%ce%bf%ce%b9%cf%84%ce%b7%cf%84%ce%ad%cf%82-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9%cf%84%ce%b5%ce%ba%cf%84%ce%bf%ce%bd%ce%b9%ce%ba%ce%ae%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85-%cf%80%ce%bf/
[6] Ανακοίνωση Πανεπιστημονικής Μηχανικών: ΚΑΤΩ ΤΑ ΧΕΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΥΑΡΟ! 28 Ιουνίου 2024, https://panepistimoniki.gr/anakoinosi-panepistimonikis-michanikon-kato-ta-cheria-apo-ti-gyaro/
[7] Στην ιστοσελίδα του διαγωνισμού https://www.alumil.com/arxellence3/gyaros παρατίθενται μαρτυρίες από πολιτικούς κρατούμενους που έχει πραγματοποιήσει το istorima, μια ιδιωτική πρωτοβουλία που χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, https://www.istorima.org/
[8] «Ανεμογεννήτριες στη Γυάρο. Η μελλοντική εικόνα της «πράσινης ανάπτυξης», 30 Μαΐου 2021, Παρατηρητήριο Ποιότητας Περιβάλλοντος Σύρου, https://syrosenvobservatory.gr/anemogennitries-sti-gyaro-i-mellontiki-eikona-tis-prasinis-anaptyxis/
[9] Σοφία Χουρδαλάκη, «Τι ακριβώς είναι η Γυάρος;» 28 Ιουνίου 2024, Ημεροδρόμος, https://www.imerodromos.gr/ti-akrivos-einai-h-guaros/
[10] Τάκης Γαλανόπουλος, «Το κτίριο των φυλακών και οι λοιπές εγκαταστάσεις της Γυάρου. Ιστορία, περιγραφές, μνήμες, σκέψεις για το μέλλον», Συριανά Γράμματα, περ. Β’, τ. 2-3, 201-2018, σ. 158- 201.
[11] Ένα σημαντικό άρθρο για την ιστορία της Γυάρου βλ. Τασούλα Βερβενιώτη, «Η νήσος Γυάρος, τα Γιούρα ή η Γιούρα», 13 Ιουλίου 2024, Εφημερίδα των Συντακτών, https://www.efsyn.gr/nisides/439914_i-nisos-gyaros-ta-gioyra-i-i-gioyra. Βλ. επίσης το οπτικοακουστικό αφιέρωμα της ΕΡΤ, με μαρτυρίες και πολύτιμες εικόνες, Χρίστος Βασιλόπουλος, «Γυάρος, Το Νταχάου της Μεσογείου», 2010, ΕΡΤ, https://archive.ert.gr/77512/
[12] WWF, «Η εποπτεία της ΘΠΠ Γυάρου περνά πλέον και στην πράξη στα χέρια του ΟΦΥΠΕΚΑ», 19 Απριλίου 2024, https://www.wwf.gr/?13491891/————-
[13] «Γυάρος: Υπεγράφη η προγραμματική σύμβαση για την ανάπτυξη τουρισμού χαμηλού αντίκτυπου», Cyclades24.gr, 28 Ιουνίου 2024, https://cyclades24.gr/2024/06/gyaros-ypegrafi-i-programmatiki-symvasi-gia-tin-anaptyxi-tourismou-chamilou-antiktypou/
[14] WWF, Γυάρος: μια δεκαετής “περιπέτεια” περιβαλλοντικής προστασίας, γεμάτη προκλήσεις και μαθήματα για το μέλλον, 30 Νοεμβρίου 2022, https://www.wwf.gr/?uNewsID=8312966
