Εκατομμύρια χρόνια πριν, κατά την Μειόκαινο Εποχή (23 έως 5,3 εκατομμύρια χρόνια πριν), περίπου 100 είδη πιθήκων περιπλανιόντουσαν στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Λίγα εκατομμύρια χρόνια αργότερα, ο αριθμός αυτός είχε μειωθεί δραστικά, θέτοντας συναρπαστικά ερωτήματα στους σημερινούς παλαιοανθρωπολόγους.

Γράφει η Marjorie Hecht

Τι συνέβη στα εξαφανισμένα είδη, τα οποία έχουν εντοπιστεί σε απολιθώματα στην Ευρασία τις τελευταίες δεκαετίες; Πώς επέζησαν και εξελίχθηκαν ορισμένοι πίθηκοι αυτών των ειδών; Και, το πιο πολυσυζητημένο ερώτημα: Οι πίθηκοι που ήταν οι πρόγονοί μας προήλθαν από την Αφρική ή την Ευρασία;

Η παραδοσιακή άποψη, που ακολουθεί τον Δαρβίνο, υποθέτει την αφρικανική προέλευση τόσο για τον άνθρωπο όσο και για τους σύγχρονους πιθήκους. Τα πιο πρόσφατα απολιθωμένα στοιχεία υποστηρίζουν μια ευρασιατική προέλευση για τους προγόνους των ανθρώπων και των σύγχρονων πιθήκων, οι οποίοι μετανάστευσαν πίσω στην Αφρική, πριν από περίπου 7 έως 9 εκατομμύρια χρόνια, πριν εξελιχθεί από αυτούς ο σύγχρονος άνθρωπος. Αλλά ακόμη και οι υποστηρικτές αυτής της άποψης για την ευρασιατική προέλευση αναγνωρίζουν ότι δεν υπάρχουν ακόμη αρκετά γνωστά στοιχεία για να είναι κανείς σίγουρος.

Το περιβάλλον του Μειόκαινου

Η Μειόκαινος εποχή είναι γνωστή για την αφθονία απολιθωμάτων από διάφορες γεωγραφικές περιοχές, συμπεριλαμβανομένης μιας μεγάλης ποικιλίας θηλαστικών. Κατά τη διάρκεια των σχεδόν 18 εκατομμυρίων ετών της εποχής, το κλίμα και η γεωγραφία της Γης άλλαξαν δραματικά. Η αρχή της εποχής ήταν θερμότερη από την προηγούμενη Ολιγόκαινο, η περίοδος στα μέσα του Μειόκαινου είναι γνωστή ως κλιματικό βέλτιστο του Μειόκαινου και το ύστερο Μειόκαινο χαρακτηρίστηκε από ψύξη.

Κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής, οι ήπειροι, οι θάλασσες και τα υψόμετρα μετατοπίζονταν προς τις σημερινές τους θέσεις. Καθώς η στάθμη της θάλασσας έπεσε πριν από περίπου 16,5 εκατομμύρια χρόνια, μια χερσαία γέφυρα μεταξύ της Αφρικής και της Ευρασίας επέτρεψε τη μετανάστευση πολλών ειδών από την Αφρική στην Ευρασία, συμπεριλαμβανομένων των πιθήκων. Απολιθωμένα στοιχεία δείχνουν ότι ορισμένα είδη πιθήκων διήλθαν από την Αφρική μέσω της Σαουδικής Αραβίας.

Κατά τη διάρκεια μερικών εκατομμυρίων ετών στο νέο τους ευρασιατικό περιβάλλον, τα είδη πιθήκων πολλαπλασιάστηκαν και ευδοκίμησαν, αναπτύσσοντας νέα φυσικά χαρακτηριστικά, όπως μεγαλύτερους εγκεφάλους. Ο ανθρωπολόγος David R. Begun του Πανεπιστημίου του Τορόντο περιέγραψε αυτές τις εξελικτικές αλλαγές ως μια προ-προσαρμογή για την «αντιμετώπιση των προβλημάτων ενός ριζικά μεταβαλλόμενου περιβάλλοντος».

Αργότερα κατά το Μειόκαινο, οι θάλασσες ανέβηκαν και οι χαμηλότερες θερμοκρασίες μετέτρεψαν τον βιότοπο των υποτροπικών δασών στην Ευρασία σε ξηρά λιβάδια με πιο εποχιακές συνθήκες. Τα πολλά είδη πιθήκων που είχαν ευδοκιμήσει στην Ευρασία δεν είχαν πλέον άφθονη τροφή από φρούτα και ένα βιότοπο φιλικό προς τους πιθήκους. Όπως έγραψε ο Begun σε άρθρο του στο Scientific American το 2006, «οι κλιματικές αλλαγές στο Ύστερο Μειόκαινο έβαλαν τέλος σε αυτή την εύκολη διαβίωση».

Τα διαθέσιμα δεδομένα απολιθωμάτων της Ευρασίας δείχνουν ότι πολλά είδη πιθήκων εξαφανίστηκαν πριν από περίπου 9 εκατομμύρια χρόνια. Αλλά μερικά είδη, συμπεριλαμβανομένου του προγόνου μας των ανθρωπίδων, μπόρεσαν να προσαρμοστούν στις τεράστιες περιβαλλοντικές αλλαγές και γύρισαν νότια, πίσω στην Αφρική. (Ανθρωπίδες είναι ο όρος για τους μεγάλους πιθήκους, τους ανθρώπους και όλους τους απολιθωμένους συγγενείς τους).

Το αρχείο απολιθωμάτων από την Ευρασία παρέχει ενδείξεις για το πώς ορισμένα είδη πιθήκων ανέπτυξαν εκείνα τα χαρακτηριστικά που τους επέτρεψαν να προσαρμοστούν στις κλιματικές και περιβαλλοντικές αλλαγές, προκειμένου να μεταναστεύσουν στην Ευρασία και αργότερα πίσω στην Αφρική.

Ποιοι ήταν οι πίθηκοι του Μειόκαινου;

Οι παλαιοανθρωπολόγοι εντοπίζουν πληθυσμιακές ομάδες πιθήκων πριν από εκατομμύρια χρόνια αναλύοντας σχολαστικά δεδομένα από απολιθωμένα λείψανα, συχνά μόνο από απολιθωμένα θραύσματα. Από τα δόντια, το σαγόνι, το μέγεθος του εγκεφάλου, το σχήμα των οστών, την κλίση του κρανίου και της μύτης και άλλα στοιχεία του σώματος, οι επιστήμονες διαφοροποιούν τα είδη, χαρακτηρίζουν τις εξελικτικές αλλαγές και συμπεραίνουν τη συμπεριφορά.

Ορισμένα απολιθώματα πιθήκων του Μειόκαινου έχουν χαρακτηριστικά που αρχίζουν να μοιάζουν με αυτά των ανθρώπων, όπως πιο σύγχρονα δόντια και δομή σαγονιών ή αν μετακινούνταν μέσω εδάφους ή των κορυφών των δέντρων. Οι παλαιοανθρωπολόγοι έχουν συστηματοποιήσει καταλόγους ειδών και οικογενειών σε χρονοδιαγράμματα, αλλά οι ερμηνείες του ρόλου των πιθήκων του Μειόκαινου στην ιστορία των ανθρωπίδων ποικίλλουν και οι αβεβαιότητες παραμένουν.

Ο David Begun προσδιόρισε το γένος (οικογένεια στενά συγγενών ειδών) Griphopithecus ως «τον καλύτερο υποψήφιο για τον αρχαιότερο ανθρωπίδαι» στην ανάλυσή του για τους ανθρωπίδες του Μειόκαινου το 2010 στην Ετήσια Επιθεώρηση Ανθρωπολογίας.

Ο Griphopithecus εμφανίστηκε πριν από περίπου 16 εκατομμύρια χρόνια στη Γερμανία και την Τουρκία. Τα παχιά σμαλτωμένα δόντια τους και τα ισχυρά σαγόνια τους, προτείνει ο Begun, τους έδωσαν την ικανότητα να εκμεταλλεύονται τους πόρους σε ποικίλα περιβάλλοντα. Όταν το κλίμα γινόταν ξηρότερο, οι Griphopithecus μπορούσαν να προσαρμοστούν από την κατανάλωση μαλακών φρούτων σε πιο σκληρή τροφή, όπως ξηροί καρποί και ρίζες.

Οι πρόγονοι του ανθρώπου

Άλλες οικογένειες πιθήκων του Μειόκαινου ανέπτυξαν επίσης χαρακτηριστικά που τις καθιστούν πιθανούς προγόνους μας. Το γένος Dryopithecus είχε σωματικά χαρακτηριστικά που μοιάζουν με αυτά των πρώτων ανθρώπων, όπως ένα προφίλ προσώπου που γέρνει προς τα κάτω και μια μεγαλύτερη εγκεφαλική θήκη. Ένας σχετικός πίθηκος από τον Μειόκαινο που βρέθηκε στην Ελλάδα, ο Ouranopithecus (Ουρανοπίθηκος), είχε επίσης κάποια χαρακτηριστικά πιο σύγχρονων πιθήκων.

Πιο πρόσφατα, ένα εύρημα από την κεντρική Ανατολία της Τουρκίας, το οποίο αναφέρθηκε στο Communications Biology το 2023, παρουσιάζει περισσότερες ενδείξεις για την ανάπτυξη των πιθήκων στο Μειόκαινο με πιο ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά. Ένα καλά διατηρημένο κρανίο που αρχικά θεωρήθηκε ότι ήταν Ouranopithecus, βρέθηκε να έχει αρκετά διακριτικά χαρακτηριστικά ώστε να ονομαστεί Anadoluvius.

Πολλά ερωτήματα παραμένουν. Για παράδειγμα, πότε εμφανίστηκαν οι προσαρμογές (όπως το περπάτημα με τις αρθρώσεις) που προηγήθηκαν του διποδισμού, δηλαδή της όρθιας μετακίνησης στα δύο πόδια;

Ο παλαιοανθρωπολόγος Robert Foley προτείνει ότι «ο σημαντικός παράγοντας που αποτελεί κλειδί για την κατανόηση της εμφάνισης των πρώτων δίποδων ανθρωπίνων είναι η αλλαγή στο κλίμα και το περιβάλλον που συμβαίνει στο τέλος του Μειόκαινου και στην αρχή του Πλειόκαινου». Εξηγεί ότι οδήγησε σε έντονη παγκόσμια ψύξη και γενικά στην Αφρική σε ξηρότερο κλίμα που μείωσε τη δασική κάλυψη και επέκτεινε τον αριθμό των περιβαλλόντων σαβάνας. Αυτό παρείχε μια γενική εξελικτική «βάση για προσαρμογή σε χερσαία περιβάλλοντα», αντί για δενδρώδη.

Ένα εύλογο σενάριο

Η συνολική εικόνα του πότε εμφανίστηκαν τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των προγόνων μας έχει μια εύλογη απάντηση:

Ο πολλαπλασιασμός οικογενειών και ειδών πιθήκων στην Ευρασία, όπως τεκμηριώνεται σε εκατοντάδες απολιθώματα, υποστηρίζει το σενάριο ότι οι πίθηκοι μετανάστευσαν από την Αφρική πριν από περίπου 16 εκατομμύρια χρόνια, ευδοκίμησαν και διαφοροποιήθηκαν στην Ευρασία μαζί με πολλά άλλα ζώα και στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας τις εξελικτικές τους προσαρμογές, άρχισαν να επιστρέφουν στην Αφρική στο τέλος του Μειόκαινου, πριν από περίπου 7 εκατομμύρια χρόνια, όταν το κλίμα άλλαξε.

Αυτό είναι ένα ταξίδι μετ’ επιστροφής. Οι πίθηκοι προήλθαν από την Αφρική και μετανάστευσαν στην Ευρασία, όπου ανέπτυξαν τις προϋποθέσεις για να εξελιχθούν σε ανθρώπους. Στη συνέχεια, τα είδη πιθήκων που επέζησαν της κλιματικής αλλαγής επέστρεψαν στην Αφρική, όπου αναπτύχθηκε η ανθρώπινη γενεαλογία.

Ένα άλλο στοιχείο που υποστηρίζει αυτή την υπόθεση είναι ότι δεν υπάρχουν απολιθωμένα στοιχεία για μεγάλους πιθήκους στην Αφρική μεταξύ περίπου 13,5 εκατομμυρίων ετών πριν και 7 εκατομμυρίων ετών πριν – την περίοδο κατά την οποία οι οικογένειες αυτών των πιθήκων πολλαπλασιάστηκαν στην Ευρασία. Αυτό συμβαίνει παρά τις πολλές γνωστές αφρικανικές απολιθωματοφόρες τοποθεσίες από εκείνη την περίοδο.

Μια συνεχής εξέλιξη

Το σενάριο που παρουσιάζεται εδώ έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια εκατομμυρίων ετών. Οι παλαιοανθρωπολόγοι δεν συμφωνούν απόλυτα σχετικά με το πού αναπτύχθηκαν τα χαρακτηριστικά που μοιάζουν με του ανθρώπου. Θα χρειαστεί η ανακάλυψη πολλών ακόμη απολιθωμάτων από την Ευρασία και την Αφρική για να διευθετηθεί αυτή η ιστορία.

Εν τω μεταξύ, όπως έχουν επισημάνει ορισμένοι, υπάρχει ένα μάθημα εδώ για τους σημερινούς εξελισσόμενους ανθρώπους που αντιμετωπίζουν την κλιματική αλλαγή, άλλες περιβαλλοντικές αλλαγές και την πρόκληση της εξερεύνησης του διαστήματος. Πώς θα προσαρμοστούν οι σημερινοί άνθρωποι;

Αυτό το άρθρο παρήχθη από την Human Bridges.

Η Marjorie Hecht είναι επί μακρόν συντάκτρια και συγγραφέας περιοδικών με ειδίκευση σε επιστημονικά θέματα. Είναι ανεξάρτητη συγγραφέας και κοινοτική ακτιβίστρια που ζει στο Cape Cod.

Μετάφραση από τα αγγλικά: Pressenza Athens