Η διαχείριση του τουρισμού δεν είναι διαχείριση ενός προορισμού, αλλά μιας κοινότητας με μόνιμους κατοίκους και προσωρινούς τουρίστες.
Γράφει ο Αλφόνσο Βάργκας Σάντσες*
Η ευημερία και των δύο πρέπει να βρίσκεται στον πυρήνα της αρχιτεκτονικής της. Στον απόηχο της πανδημίας, ο τουρισμός βιώνει μια μεταβατική περίοδο κατά την οποία δύο τάσεις που ήταν ήδη διαδεδομένες πριν από την Covid-19 έχουν αποκτήσει δυναμική:
- Η βιωσιμότητα, μαζί με την κλιματική αλλαγή, την κυκλική οικονομία και τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης της Ατζέντας 2030 του ΟΗΕ.
- Η ψηφιοποίηση, μαζί με τη νέα τεχνολογική επανάσταση.
Αν επικεντρωθούμε στη βιωσιμότητα – ενώ εξακολουθούμε να τονίζουμε ότι τα τεχνολογικά οικοσυστήματα είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη του τουρισμού – πρέπει να γνωρίζουμε ότι το να καταστήσουμε βιώσιμο αυτό που δεν έχει σχεδιαστεί ως τέτοιο (έναν προορισμό, ένα θέρετρο, ένα μέσο μεταφοράς κ.λπ.) δεν είναι εύκολο, γρήγορο ή προσιτό. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα από τη στιγμή που, αντί να συμμορφωνόμαστε με πρότυπα, σήματα ή πιστοποιήσεις, πρέπει να αλλάξουμε τη σχέση μας με το περιβάλλον για να είμαστε βιώσιμοι και όχι απλώς να δείχνουμε ότι είμαστε.
H βιωσιμότητα πρέπει να είναι οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνική
Όταν ένας όρος χρησιμοποιείται τόσο συχνά, το νόημά του τείνει να αμβλύνεται. Στην πραγματικότητα, στην προκειμένη περίπτωση, ο όρος βιώσιμος τουρισμός αντικαθίσταται όλο και περισσότερο από τον αναγεννητικό τουρισμό.
Δεν αντιμετωπίζονται όλες οι πτυχές της αειφορίας με την ίδια έμφαση. Η οικονομική βιωσιμότητα θεωρείται δεδομένη και η περιβαλλοντική βιωσιμότητα λαμβάνεται άμεσα υπόψη, ενώ η κοινωνική βιωσιμότητα τίθεται σε δεύτερη μοίρα (βλέπε, μεταξύ πολλών άλλων, την περίπτωση της Ίμπιζα και το κόστος στέγασης).
Για να υπάρξει πραγματική κοινωνική βιωσιμότητα, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στην οικονομική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα, η διαχείριση του τουρισμού πρέπει να εξελιχθεί.
Πριν από την πανδημία και κατά τη μεταπανδημική περίοδο, στα μέσα ενημέρωσης εμφανίστηκαν ειδήσεις που αφορούσαν τη βιωσιμότητα του τουρισμού.
Οι αρνητικές στάσεις απέναντι στον τουρισμό είναι και πάλι διαδεδομένες, αν και στην πραγματικότητα δεν στρέφονται κατά του ίδιου του τουρισμού αλλά κατά ορισμένων μοντέλων τουριστικής ανάπτυξης, προϊόντα μιας συγκεκριμένης διαχείρισης όπου είναι σημαντικό να δούμε ποιος παίρνει τις αποφάσεις και πώς.
Περισσότερο από ένα μεμονωμένο φαινόμενο, το πρόβλημα του μαζικού τουρισμού αντιμετωπίζεται με διάφορα είδη μέτρων, όπως τα ακόλουθα:
- Η χρήση φορολογικών μέτρων (π.χ. οικολογικοί φόροι).
- Περιορισμός της χωρητικότητας ορισμένων χώρων (ή ακόμη και προσωρινό κλείσιμό τους).
- Η χρήση των μεταβλητών τιμών για τη ρύθμιση της ζήτησης.
- Η χρήση τεχνολογικών εργαλείων που βοηθούν στην ανακατεύθυνση των τουριστικών ροών, σε μια προσπάθεια διασποράς των μαζών σε άλλα αξιοθέατα που δεν είναι υπερπλήρη (εφόσον οι ενδιαφερόμενοι το επιθυμούν).
- Η επιβολή κυρώσεων για ορισμένες συμπεριφορές.
- Περιορισμός των επιλογών διαμονής.
Η περίπτωση του νησιού της Σαρδηνίας και των παραλιών του είναι ίσως λιγότερο γνωστή από άλλες, αλλά πολύ χαρακτηριστική σε αυτό το πλαίσιο.
Εκτιμώντας τον τουρισμό
Η θετική στάση του πληθυσμού απέναντι στις επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στην περιοχή του μπορεί να αλλάξει σημαντικά εάν οι αρνητικές επιπτώσεις θεωρηθούν ότι υπερτερούν των θετικών αποτελεσμάτων της.
Αυτό συμβαίνει όταν το επίπεδο ανοχής της τοπικής κοινότητας ξεπερνιέται και ο τουρισμός δεν συμβάλλει πλέον θετικά στην ποιότητα ζωής τους. Το πρόβλημα δημιουργείται όταν όσοι ζουν μόνιμα εκεί αρχίζουν να αισθάνονται ότι οι τριβές με τους τουρίστες διαταράσσουν και βλάπτουν τη ζωή τους σε υπερβολικό βαθμό.
Όταν κανείς δεν τους ρωτά, δεν τους ακούει, δεν τους λαμβάνει υπόψη και λαμβάνονται αποφάσεις που επηρεάζουν σοβαρά τη ζωή τους, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι πολίτες στρέφονται κατά του τουρισμού, ενώ στην πραγματικότητα το πρόβλημα δεν είναι ο τουρισμός, αλλά η διαχείρισή του.
Μόνο με τη συμμετοχή αυτών των κοινοτήτων στη λήψη αποφάσεων θα βρούμε τον κρίκο που λείπει από τη διακυβέρνηση του τουρισμού.
Σήμερα, μιλάμε συνήθως για συν-διοίκηση και όχι για διακυβέρνηση. Με άλλα λόγια, σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα: μια αμφίδρομη διαχείριση η οποία, αν και αναγκαία, δεν είναι επαρκής, διότι δεν είναι μόνο αυτοί οι εμπλεκόμενοι φορείς.
Η σύμπραξη με τους πολίτες, με την ευρεία έννοια, είναι απαραίτητη για να διασφαλιστεί η ευημερία τους και να αποφευχθεί ή να αντιστραφεί η τάση αποσύνδεσης από τις τουριστικές δραστηριότητες.
Το θέμα είναι ότι ο τουρισμός απαιτείται ως οικονομική δραστηριότητα που επηρεάζει ολόκληρη την κοινότητα, και το τελευταίο είναι κάτι που φαίνεται να λείπει ή να μην θέλει να αντιμετωπιστεί. Ο τουρισμός δεν θα πρέπει να δημιουργείται από τους εκπροσώπους της πολιτικής και των επιχειρήσεων χωρίς τους ντόπιους κατοίκους, αλλά μαζί τους. Αυτή είναι η μεγάλη διαφορά.
Υπάρχει μια πρόσθετη πολυπλοκότητα, ιδίως όσον αφορά τη νομιμότητα, στον προσδιορισμό των εκπροσώπων των ενδιαφερομένων στην περιοχή και στη δημιουργία αποτελεσματικών μηχανισμών συμμετοχής – όχι μόνο με φωνή, αλλά και με ψήφο σε ορισμένες αποφάσεις. Ωστόσο, αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να στηρίξουμε την τουριστική βιομηχανία και να ξεπεράσουμε τη δυσπιστία και την αποστασιοποίηση.
Πρέπει να κινηθούμε προς μια περιεκτική και ενοποιητική διακυβέρνηση, με μια τριμερή προσέγγιση: δημόσια, ιδιωτική και κοινοτική, της οποίας η μελέτη και η εφαρμογή είναι σχεδόν άγνωστα πεδία.
Το ερώτημα δεν είναι τόσο το τι πρέπει να κάνουμε, όσο το πώς να το κάνουμε: ένα νέο μοντέλο κοινής ηγεσίας πρέπει να περιλαμβάνει μια ανακατανομή της εξουσίας εντός του συστήματος, η οποία θα απαιτήσει μια επιπλέον προσπάθεια για να σπάσουν τα εμπόδια και να ξεπεραστούν οι αντιστάσεις.
Συνδιαχείριση και ευημερία
Για να αποφευχθεί η αρνητική στάση απέναντι στον τουρισμό και να προωθηθούν οι αρμονικές σχέσεις μεταξύ ντόπιων και επισκεπτών ως δρόμος προς την αειφορία, ο τουρισμός πρέπει να είναι σε θέση να δημιουργήσει μια ευρεία συμμαχία με την κοινωνία.
Δεν πρόκειται για τη διαχείριση ενός προορισμού, αλλά μιας κοινότητας με μόνιμους κατοίκους και τουρίστες, με τους τελευταίους να νοούνται ως προσωρινοί κάτοικοι. Η ευημερία και των δύο πρέπει να βρίσκεται στον πυρήνα της αρχιτεκτονικής της.
Παρόλο που συνήθως υπάρχει κοντόφθαλμος προσανατολισμός στις πολιτικές αποφάσεις –που ορίζονται από προεκλογικούς ορίζοντες– και στις επιχειρηματικές αποφάσεις –ειδικά αν είναι προσανατολισμένες στην κερδοσκοπία και την άμεση απόδοση– η έλλειψη υποστήριξης από τον τοπικό πληθυσμό θα καταλήξει να δημιουργήσει ένα φαινόμενο μπούμερανγκ.
Γνωρίζουμε το είδος της τουριστικής ανάπτυξης που επιθυμούν (ή που ανέχονται) οι κοινότητες υποδοχής; Ακούγονται και λαμβάνονται υπόψη οι φωνές του τοπικού πληθυσμού στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, με στόχο την ευημερία του; Οι τοπικές κοινότητες έχουν πολύ πιο αποφασιστικό ρόλο να διαδραματίσουν στην εδραίωση των δημοκρατιών. Μια κοινωνία προσανατολισμένη στον τουρισμό πρέπει να είναι προσανατολισμένη στον τουρισμό και να δεσμεύεται για την ανάπτυξη και τη συνδημιουργία του.
*Ο Αλφόνσο Βάργκας Σάντσες είναι συνταξιούχος καθηγητής του τομέα Οργάνωσης Επιχειρήσεων, Στρατηγικής Διοίκησης και Τουρισμού στο Πανεπιστήμιο της Ουέλβα. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στο The Conversation στις 6 Σεπτεμβρίου 2023 και αναδημοσιεύεται εδώ με άδεια Creative Commons.
