Ο Παγκόσμιος Δείκτης Ελευθερίας του Τύπου 2023 που δημοσιεύεται από τους Δημοσιογράφους Χωρίς Σύνορα (RSF) κάθε χρόνο φέρνει την Ελλάδα στην 107η θέση παγκοσμίως και στην τελευταία θέση ανάμεσα στα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Σύμφωνα με τους RSF, η ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα υπέστη σοβαρά πλήγματα μεταξύ 2021 και 2023, μεταξύ άλλων με το σκάνδαλο υποκλοπών που αποκάλυψε ότι η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών (ΕΥΠ) κατασκοπεύει αρκετούς δημοσιογράφους. Επιπλέον, οι αγωγές SLAPPs (Στρατηγικές αγωγές κατά της συμμετοχής του κοινού) είναι συνηθισμένες και, ακόμη πιο ανησυχητικό, η δολοφονία του βετεράνου δημοσιογράφου αστυνομικού ρεπορτάζ, Γιώργου Καραϊβάζ, το 2021, η οποία δεν εξιχνιάστηκε ποτέ.

Το τοπίο των μέσων ενημέρωσης

Η εμπιστοσύνη του κόσμου στα μέσα ενημέρωσης είναι από τις χαμηλότερες στην Ευρώπη εδώ και πολλά χρόνια. Λίγοι μεγάλοι ιδιωτικοί όμιλοι, όπως η Alter Ego Media, συνυπάρχουν με εκατοντάδες διαδικτυακά μέσα ενημέρωσης, γεγονός που συμβάλλει στον υψηλό κατακερματισμό του τοπίου των μέσων ενημέρωσης. Παρομοίως, λίγοι επιχειρηματίες διευθύνουν τη συντριπτική πλειοψηφία των μέσων ενημέρωσης, ενώ παράλληλα εμπλέκονται και σε άλλους επιχειρηματικούς τομείς με υψηλή ρύθμιση. Ορισμένοι από αυτούς έχουν στενούς δεσμούς με την πολιτική ελίτ της χώρας. Ως αποτέλεσμα, ο Τύπος έχει πολύ μεγάλη πόλωση.

Υπό την εποπτεία του πρωθυπουργού, η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών (ΕΥΠ) συμμετείχε στην παρακολούθηση δημοσιογράφων, πολλοί από τους οποίους έγιναν στόχος του κατασκοπευτικού λογισμικού Predator.

Παρά τις συνταγματικές εγγυήσεις, η ελευθερία του Τύπου έχει αμφισβητηθεί σε νομοθετικό επίπεδο. Η νέα νομοθεσία που ψηφίστηκε από το κοινοβούλιο, με σκοπό να παρέχει στους πολίτες καλύτερη προστασία από αυθαίρετες παρακολουθήσεις, ως απάντηση στο σκάνδαλο υποκλοπών “Predatorgate”, υπολείπεται των ευρωπαϊκών προτύπων. Ένα νέο νομοσχέδιο για τα μέσα ενημέρωσης θέσπισε μια αμφιλεγόμενη επιτροπή δεοντολογίας. Ωστόσο, προηγούμενες τροποποιήσεις του ποινικού κώδικα που επέτρεπαν δυσανάλογο περιορισμό της ελευθερίας του Τύπου για αμφίβολους νομικούς λόγους καταργήθηκαν τελικά.

Η οικονομική κρίση της τελευταίας δεκαετίας, σε συνδυασμό με τη μείωση του αναγνωστικού κοινού και των διαφημιστικών προϋπολογισμών, έθεσε υπό αμφισβήτηση τη μακροπρόθεσμη επιβίωση πολλών μέσων ενημέρωσης. Μένει να φανεί ο αντίκτυπος της νέας νομοθεσίας που αποσκοπεί στην αύξηση της διαφάνειας της ιδιοκτησίας και της χρηματοδότησης των μέσων ενημέρωσης.

Το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο, όπως το καταγράφουν οι RSF είναι ότι, ακροαριστεροί και ακροδεξιοί ακτιβιστές επιτίθενται τακτικά σε εγκαταστάσεις μέσων μαζικής ενημέρωσης που θεωρούν ιδεολογικούς εχθρούς. Επιπλέον, οι γυναίκες δημοσιογράφοι έρχονται συχνά αντιμέτωπες με σεξισμό στον εργασιακό χώρο.

Ασφάλεια

Σύμφωνα με την έκθεση για την Ελλάδα, η αστυνομία καταφεύγει τακτικά στη βία και σε αυθαίρετες απαγορεύσεις για να παρεμποδίσει τη δημοσιογραφική κάλυψη των διαδηλώσεων και της προσφυγικής κρίσης στα νησιά. Η αστυνομία άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον ενός διακεκριμένου φωτορεπόρτερ που συνελήφθη ενώ κάλυπτε μια αστυνομική επιχείρηση στην Αθήνα. Ένας άλλος δημοσιογράφος που έπεσε θύμα αδικαιολόγητης αστυνομικής βίας, κέρδισε την υπόθεσή του στο δικαστήριο μόνο μετά από 12 χρόνια. Παρά τις υποσχέσεις για ταχεία έρευνα, οι αρχές δεν έχουν μέχρι στιγμής επιλύσει τη δολοφονία του βετεράνου αστυνομικού ρεπόρτερ Γιώργου Καραϊβάζ, ο οποίος πυροβολήθηκε έξω από το σπίτι του στην Αθήνα μέρα μεσημέρι. Ωστόσο, αναμένονται συγκεκριμένες λύσεις από μια ομάδα εργασίας για την προστασία των δημοσιογράφων.

Η κατάσταση στον κόσμο

Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση των RSF, η κατάσταση είναι «πολύ σοβαρή» σε 31 χώρες, «δύσκολη» σε 42, «προβληματική» σε 55 και «καλή» ή «ικανοποιητική» σε 52 χώρες. Με άλλα λόγια, το περιβάλλον για τη δημοσιογραφία είναι «κακό» σε επτά στις δέκα χώρες και ικανοποιητικό μόνο σε τρεις στις δέκα.

Ο Κριστόφ Ντελόρ, γενικός γραμματέας των RSF, αναφέρει: «Ο Παγκόσμιος Δείκτης Ελευθερίας του Τύπου παρουσιάζει τεράστια αστάθεια στις καταστάσεις, με μεγάλες αυξήσεις και μειώσεις και πρωτοφανείς αλλαγές, όπως η άνοδος της Βραζιλίας κατά 18 θέσεις και η πτώση της Σενεγάλης κατά 31 θέσεις. Αυτή η αστάθεια είναι αποτέλεσμα της αυξημένης επιθετικότητας των αρχών σε πολλές χώρες και της αυξανόμενης εχθρότητας προς τους δημοσιογράφους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στον φυσικό κόσμο. Η αστάθεια είναι επίσης συνέπεια της ανάπτυξης της βιομηχανίας του ψεύτικου περιεχομένου, η οποία παράγει και διανέμει παραπληροφόρηση και παρέχει τα εργαλεία για την κατασκευή της».

Ο Δείκτης για το 2023 προβάλλει τις ραγδαίες επιπτώσεις που είχε η βιομηχανία ψεύτικου περιεχομένου του ψηφιακού οικοσυστήματος στην ελευθερία του Τύπου. Σε 118 χώρες (τα δύο τρίτα των 180 χωρών που αξιολογήθηκαν από τον Δείκτη), οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες στο ερωτηματολόγιο του Δείκτη ανέφεραν ότι οι πολιτικοί φορείς στις χώρες τους εμπλέκονται συχνά ή συστηματικά σε μαζικές εκστρατείες παραπληροφόρησης ή προπαγάνδας. Η διαφορά μεταξύ αληθινού και ψεύτικου, πραγματικού και τεχνητού, γεγονότων και τεχνουργημάτων θολώνει, θέτοντας σε κίνδυνο το δικαίωμα στην πληροφόρηση. Η άνευ προηγουμένου δυνατότητα αλλοίωσης του περιεχομένου χρησιμοποιείται για να υπονομεύσει όσους ενσαρκώνουν την ποιοτική δημοσιογραφία και να αποδυναμώσει την ίδια τη δημοσιογραφία.