Τι γίνεται αν ένα είδος τροποποιεί ενεργά τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του, κατασκευάζοντας τη δική του οικοθέση και μεταβάλλοντας τις επιλεκτικές πιέσεις που αντιμετωπίζει; Τότε διαμορφώνει το δικό του εξελικτικό ταξίδι, τουλάχιστον εν μέρει.

Ένα πρόσφατο βίντεο του PBS Eons με τίτλο «When Ancient People Changed Their Own DNA» εξηγεί τις ανθρώπινες πολιτισμικές συμπεριφορές που κατέληξαν μέσα από χιλιάδες χρόνια να αλλάξουν το ίδιο του το DNA.

Οι πολιτισμικές αλλαγές στην ανθρώπινη ιστορία εισήγαγαν νέες επιλεκτικές πιέσεις που δεν θα είχαμε αντιμετωπίσει διαφορετικά, εκθέτοντάς μας σε νέες καταστάσεις που δημιουργήσαμε εμείς οι ίδιοι. Αυτές επηρέασαν τα γονίδιά μας, το σώμα μας και την εξελικτική μας πορεία, όπως ακριβώς έκαναν οι αρχαίες αλλαγές στο κλίμα και την οικολογία.

Ένα κλασικό παράδειγμα είναι το γεγονός ότι περίπου ένας στους τρεις ανθρώπους που ζουν σήμερα μπορεί να χωνέψει τη λακτόζη – το σάκχαρο στο γάλα – ως ενήλικας. Οι άνθρωποι συνήθως χάνουν αυτή την ικανότητα μετά την παιδική ηλικία, όπως και τα περισσότερα άλλα θηλαστικά. Το γονίδιο που κωδικοποιεί το ένζυμο που διασπά τη λακτόζη ουσιαστικά απενεργοποιείται καθώς μεγαλώνουμε, πράγμα που σημαίνει ότι, μέχρι σχετικά πρόσφατα, όλοι είχαν δυσανεξία στη λακτόζη ως ενήλικες.

Όμως, κατά την Ολόκαινο Εποχή, δηλαδή πριν περίπου 12.000 χρόνια, πολλές ομάδες αρχαίων ανθρώπων άρχισαν να εξημερώνουν ζώα που μπορούσαν να αρμέγουν σε περιοχές της Ευρώπης, της Ασίας, της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής. Και, ως αποτέλεσμα αυτής της πολιτισμικής αλλαγής προς τη γαλακτοπαραγωγή, αυτοί οι πληθυσμοί εξελίχθηκαν ανεξάρτητα ώστε να διατηρούν αυτό το γονίδιο ενεργοποιημένο μέχρι την ενηλικίωση.

Αυτή η διαδικασία συχνά θεωρείται μια κλασική περίπτωση συν-εξέλιξης γονιδίου-πολιτισμού, η διαδικασία δηλαδή με την οποία ο πολιτισμός μπορεί να αλλάξει το DNA και το αντίστροφο. Και όσο ερευνούμε το DNA τα τελευταία χρόνια βρίσκουμε όλο και περισσότερα τέτοια παραδείγματα, όπως το γονίδιο που μας βοηθάει στην πέψη του αμύλου.

Όμως, η διατροφή είναι ένας πολύ συνηθισμένος μοχλός εξέλιξης, επειδή η σίτιση είναι μια πολύ σημαντική και συνεχώς μεταβαλλόμενη πρόκληση που αντιμετωπίζουν όλα τα έμβια όντα. Δεν αποτελεί, λοιπόν, έκπληξη το γεγονός ότι η κατανάλωση περισσότερου αμύλου και λακτόζης πριν από χιλιάδες χρόνια προκάλεσε γενετικές αλλαγές που είναι αισθητές ακόμη και σήμερα.

Αλλαγές στο DNA λόγω θρησκευτικών πρακτικών

Αλλά η συν-εξέλιξη γονιδίου-πολιτισμού δεν συνδέεται μόνο με την εκμετάλλευση νέων πόρων και ευκαιριών. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ανθρώπινων πολιτισμών είναι η αναζήτηση συναισθηματικών, πνευματικών και θρησκευτικών εμπειριών. Για δεκάδες χιλιάδες χρόνια, σε πολλούς πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο, οι άνθρωποι εξασκούσαν σαμανικές τελετουργίες για να προκαλέσουν αυτές τις εμπειρίες – και πολλές κοινότητες εξακολουθούν να το κάνουν ακόμη και σήμερα. Και δεν είναι ασυνήθιστο αυτού του είδους οι τελετουργίες να περιλαμβάνουν την κατανάλωση διαφορετικών παραισθησιογόνων φυτών και μυκήτων.

Στην αμερικανική ήπειρο, για παράδειγμα, οι ιθαγενείς από τις νότιες ΗΠΑ έως τη βόρεια Χιλή και την Αργεντινή χρησιμοποιούσαν παραισθησιογόνους κάκτους σε σαμανικές τελετές εδώ και σχεδόν 10.000 χρόνια. Αυτοί οι κάκτοι παράγουν ψυχοδραστικές αλκαλοειδείς ενώσεις που μεταβάλλουν τη συνείδηση. Αλλά η κατανάλωση αυτών των αλκαλοειδών μπορεί να έχει τοξικές επιδράσεις σε ορισμένους ανθρώπους – ιδίως σε εγκύους και παιδιά.

Τον Αύγουστο του 2022, μια ομάδα ερευνητών από την Αργεντινή δημοσίευσε μια μελέτη που εξετάζει κατά πόσον η έκθεση σε αυτή την τοξικότητα είχε, επί χιλιάδες χρόνια, αφήσει κάποιο γενετικό αποτύπωμα στους ανθρώπους που ζουν σήμερα. Επικεντρώθηκαν σε ιθαγενείς πληθυσμούς από τις κεντρικές Άνδεις που έχουν μακρά ιστορία κατανάλωσης παραισθησιογόνων κάκτων, καθώς ο σαμανισμός θεωρείται η αρχαιότερη θρησκεία που κυριάρχησε στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης προϊστορίας και εξακολουθεί να επικρατεί σε πολλούς ιθαγενείς πληθυσμούς.

Στη μελέτη τους βρήκαν δέκα γονίδια σε ιθαγενείς πληθυσμούς των Άνδεων που σχετίζονται με τον μεταβολισμό, την αποτοξίνωση και την εκκαθάριση χημικών ουσιών, καθώς και με την προστασία και τη διατήρηση της δραστηριότητας του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος, υποδηλώνοντας μια πιθανή διαδικασία συν-εξέλιξης γονιδίου-πολιτισμού που ωθήθηκε από θρησκευτικές πρακτικές. Έτσι, ενώ χρειάζονται σίγουρα περισσότερες μελέτες, αυτό μπορεί να είναι ένα σπάνιο παράδειγμα μιας θρησκευτικής πρακτικής με αρχαίες ρίζες που επηρέασε ελαφρώς την εξέλιξη του ανθρώπινου γονιδιώματος.

Ο σαμανισμός δεν άλλαξε απλώς τη συνείδηση των αρχαίων ανθρώπων και των σύγχρονων απογόνων τους, αλλά ίσως άλλαξε κυριολεκτικά και το DNA τους.

Όλα αυτά τα παραδείγματα, και πολλά άλλα που αναμφίβολα θα βρούμε τα επόμενα χρόνια, είναι αποτέλεσμα της ίδιας γενικής εξελικτικής αρχής. Από την οπτική γωνία ενός γονιδίου, οι επιλεκτικές πιέσεις που προέρχονται από τον πολιτισμό δεν διαφέρουν από εκείνες που προέρχονται από τη γεωλογία, την οικολογία ή το κλίμα.

Και η προτίμησή μας να επινοούμε και να μεταδίδουμε πολύπλοκες επίκτητες συμπεριφορές σημαίνει ότι, περισσότερο από κάθε άλλο είδος στην ιστορία της ζωής, η εξέλιξή μας διαμορφώθηκε όχι μόνο από τα περιβάλλοντα στα οποία βρεθήκαμε, αλλά και από τα περιβάλλοντα που δημιουργήσαμε για μας.