Στην Ιταλία, ιδίως στις πόλεις της τέχνης, που αποτελούν βασικό στοιχείο της εξαιρετικής ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας, το ζήτημα του τουρισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με δύο άλλα ζητήματα: την προστασία της ιστορικής-καλλιτεχνικής κληρονομιάς και τη διαφύλαξη των αστικών και φυσικών οικοσυστημάτων.
Στο πλαίσιο των προβληματισμών που διέγειραν το συνέδριο με θέμα “Η τουριστική, κοινωνική και πολεοδομική βιωσιμότητα των πόλεων της τέχνης, μεταξύ παρόντος και μέλλοντος”, το οποίο πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο Παγκόσμιας Τουριστικής Εκδήλωσης, στη Βερόνα, στις 15 Σεπτεμβρίου 2022, αυτές οι ιδιαιτερότητες και οι ανησυχίες αναφέρθηκαν και διερευνήθηκαν σε βάθος. Το θέμα του συνεδρίου, με τη σειρά του, προσφέρει μια πολύτιμη ευκαιρία για περαιτέρω προβληματισμό.
Πολυπλοκότητα και ευθραυστότητα των οικοσυστημάτων
Η πολιτιστική κληρονομιά εκφράζεται στην Ιταλία, μεταξύ άλλων, με όρους εδάφους, δηλαδή αστικών και φυσικών οικοσυστημάτων, με αγαθά, γνώσεις και πρακτικές ευρείας ιστορικής και πολιτιστικής σημασίας, σε σημείο που να ξεπερνούν τα όρια του τόπου όπου βρίσκονται- και με όρους τοπίου, που νοείται, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του 2000, ως το “καθορισμένο τμήμα του εδάφους, όπως το αντιλαμβάνονται οι πληθυσμοί, του οποίου ο χαρακτήρας απορρέει από τη δράση των φυσικών και ανθρώπινων παραγόντων και από τις μεταξύ τους σχέσεις”.
Η προστασία της κληρονομιάς, ως παράδειγμα απόλαυσης για τις κοινότητες και μετάδοσης στις μελλοντικές γενιές, και η προώθηση της κληρονομιάς, ως παράγοντα ταυτότητας και κοινωνικού πόρου, απαιτούν επομένως μια πολιτική ικανή να επιδιώξει στόχους όπως η διατήρηση (προστασία), η ανάπτυξη ικανοτήτων, η επικοινωνία, η έρευνα και η δημιουργία “κοινοτήτων πολιτιστικής κληρονομιάς”, δηλαδή, όπως αναφέρει και η Σύμβαση του Φάρο του 2005, “η ομάδα των ανθρώπων που εκτιμούν συγκεκριμένες πτυχές της πολιτιστικής κληρονομιάς και που επιθυμούν, στο πλαίσιο της δημόσιας δράσης, να τις διατηρήσουν και να τις μεταδώσουν στις μελλοντικές γενιές”.
Από τα 1154 μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς στον κόσμο, η Ιταλία διαθέτει 58 μνημεία UNESCO και 17 πόλεις τέχνης, γεγονός που την καθιστά την πρώτη χώρα σε μνημεία UNESCO. Ένας τόπος της Unesco, με τη σειρά του, αντιπροσωπεύει όχι μόνο έναν “τόπο πολιτισμού” εξαιρετικής ιστορικής, καλλιτεχνικής και πολιτιστικής αξίας και, κατά συνέπεια, έναν τουριστικό πόλο έλξης, αλλά και μια δυνητική οικονομική πηγή: σύμφωνα με ορισμένες μελέτες, ένας χαρακτηρισμός από την Unesco μπορεί να δημιουργήσει οικονομική αύξηση της τάξης του 5%. Ένας τόπος της Unesco είναι επίσης παράγοντας τουριστικών ροών και επιπτώσεων και πιθανός πολλαπλασιαστής των αρνητικών επιπτώσεων όσον αφορά τον “υπερτουρισμό” και την “τουριστικοποίηση” των περιοχών.
Η προσέγγιση της Unesco, δηλαδή μια προσέγγιση της διαχείρισης και της αξιοποίησης των χώρων που συνάδει με τις πολιτικές της Unesco, προτείνει την τοποθέτηση των χώρων αυτών σε σχέση με τα μείζονα θέματα της προσβασιμότητας, της αξιοποίησης και της προστασίας, καθώς και τη συστηματοποίηση του περιεχομένου και των προσεγγίσεων της Σύστασης του 2011 για το ιστορικό αστικό τοπίο.
Οι πολιτικές διαχείρισης και χρήσης δεν μπορούν, επομένως, να μην διαμορφώνονται στο πλαίσιο της διάστασης της πολυπλοκότητας και της ευπάθειας των οικοσυστημάτων που χαρακτηρίζει τον εδαφικό και μορφολογικό ιστό της χώρας (σκεφτείτε, για παράδειγμα, τη Βενετία για το οικοσύστημα της λιμνοθάλασσας και τη Νάπολη για τον σεισμικό και ηφαιστειακό κίνδυνο).
Αρχαιολογικός χώρος Πομπηίας, φωτογραφία Μαριανέλλα Κλώκα | pressenza.
Τα στοιχεία μιας πολιτικής διαχείρισης και υλοποίησης περιλαμβάνουν τουλάχιστον ένα σχέδιο διακυβέρνησης του τουρισμού, αυστηρή ρύθμιση των εμπορικών δραστηριοτήτων και των τουριστικών μισθώσεων, ενίσχυση και διαφοροποίηση των οδών πρόσβασης στην πόλη και των δημόσιων μεταφορών (με διασταύρωση και διατροπικότητα), μείωση του αριθμού των τουριστών– η βελτίωση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων– η ανάπλαση όλων των αστικών περιοχών, η διατήρηση ιστορικών αστικών προορισμών και η διασφάλιση της ακεραιότητας των πόρων πολιτιστικής κληρονομιάς (ισορροπία μεταξύ προστασίας και ανάπτυξης) – και ο μετριασμός των επιπτώσεων με ad hoc μέτρα (ισορροπία μεταξύ τουρισμού και διατήρησης της πόλης).
Εντός αυτού του συνόλου, το υποσύνολο που αντιπροσωπεύει η λεγόμενη “οικονομική διάσταση” του τουρισμού, ιδίως ο πολιτιστικός τουρισμός, έχει τη δική του ιδιαιτερότητα, ιδίως στην Ιταλία. Η Ιταλία δεν είναι μόνο χώρα προορισμού για τον τουρισμό, τόσο για τα μνημεία της UNESCO όσο και για τη συνολική πολιτιστική και φυσική της κληρονομιά, αλλά αποτελεί επίσης κεντρική χώρα μεταξύ των διεθνών προορισμών, ιδίως λόγω της ευρείας παρουσίας πόλεων τέχνης.
Επιπλέον, μεταξύ των επιπτώσεων της πανδημίας, υπήρξε αύξηση του τουρισμού εγγύτητας, αύξηση των εισόδων από γειτονικές χώρες και αύξηση της διαφοροποίησης, της φύσης, των τροφίμων και του κρασιού και του “τουρισμού ανοικτών χώρων”.
Τα φαινόμενα αυτά συνοδεύονται, ωστόσο, από τον πολλαπλασιασμό των φυσικών και, κυρίως, των ψηφιακών διαύλων οργάνωσης της τουριστικής παρουσίας.
Όσον αφορά τις εφαρμογές αυτές, έχουν περάσει από μια αρχική φάση εισόδου στην αγορά και σχετικής συγκράτησης των τιμών, σε μια ώριμη πλέον φάση, η οποία φαίνεται να δείχνει μια τάση προς τον κορεσμό του μεριδίου αγοράς και τη μείωση της συγκράτησης των τιμών.
Στην περίπτωση αυτών των πλατφορμών, οι χρήστες συχνά αναζητούν τη δυνατότητα τοπικών τουριστικών εμπειριών, χαμηλές τιμές, διαθεσιμότητα συγκεκριμένων τοποθεσιών ή περιόδων του έτους, χρηστικές και, κατά κανόνα, “προσαρμοσμένες” τουριστικές διαδρομές – για τους ίδιους λόγους, υπάρχει αυξανόμενη ανάγκη για προσεκτική ρύθμιση για την αντιμετώπιση των φαινομένων του υπερτουρισμού και της λεηλασίας των περιοχών.
Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Insider, από τα “είκοσι μέρη σε όλο τον κόσμο που καταστράφηκαν από τον τουρισμό” (υπερτουρισμό), τρία βρίσκονται στην Ιταλία: η Trinità dei Monti, ολόκληρο το κέντρο της Ρώμης και η Βενετία.
Αρνητικές επιπτώσεις και “τουριστικοποίηση”
Οι ίδιες οι πλατφόρμες έχουν υποστεί τη δική τους εξέλιξη με την πάροδο του χρόνου: από τη διάχυση (2009-2019) με προοδευτικό αποτέλεσμα το άδειασμα των ιστορικών κέντρων, στον αντίκτυπο του Covid (2020-2021) – μέχρι τη σημερινή μετά-Covid ανάκαμψη (2022) με αυξανόμενη ανάγκη για ρύθμιση με την έννοια της βιωσιμότητας.
Αν μια πλατφόρμα, γενικά, τροφοδοτείται από δεδομένα και οργανώνεται μέσω αλγορίθμων και διεπαφών, μια ψηφιακή τουριστική πλατφόρμα, ειδικότερα, είναι επιλεκτική στο χώρο των τόπων, διότι τείνει να συγκεντρώνει την προσφορά στους χώρους τουριστικού ενδιαφέροντος (ιδίως ιστορικά κέντρα και τόπους τέχνης), με δυνητικά σοβαρές επιπτώσεις τουριστικής πόλωσης και συγκέντρωσης, και, επομένως, μαζικοποίησης και αρνητικών επιπτώσεων. Στην περίπτωση της Φλωρεντίας, για παράδειγμα, έχει αποδειχθεί ότι το 2019, το 30% των ακινήτων μεταβιβάζεται από πλατφόρμες, δηλαδή ένας στους τρεις εσωτερικούς χώρους στο ιστορικό κέντρο χρησιμοποιείται για βραχυχρόνια μίσθωση, γεγονός που καθορίζει τον αντίκτυπο και την πραγματική εισβολή των τουριστών.
Όπως, για παράδειγμα, υπενθυμίζει το δίκτυο SET (Southern Europe in the face of Turistification) σε σχέση με την περίπτωση της πόλης της Νάπολης, “το 80% των πιο ενεργών αγγελιών βραχυχρόνιας μίσθωσης στη Νάπολη προσφέρουν ολόκληρα διαμερίσματα ως καταλύματα για τουρίστες“. Μόνο το 20% των αγγελιών προσφέρει μονόκλινα δωμάτια. Αυτό σημαίνει ότι, στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, η παραθεριστική κατοικία είναι μια επιχείρηση και όχι ένας τρόπος να στρογγυλοποιήσει κανείς το εισόδημα για να πληρώσει λογαριασμούς ή άλλα έξοδα του νοικοκυριού, σύμφωνα με τη ρητορική της airbnb.
Το σύνολο των διαμερισμάτων που προσφέρονται στο airbnb είναι σπίτια που έχουν αφαιρεθεί από τους κατοίκους, τις φοιτήτριες και τους φοιτητές, οι οποίοι αντιμετωπίζουν έτσι απαγορευτικές τιμές για τα λίγα σπίτια που έχουν απομείνει στην κανονική αγορά ενοικίασης. Η λειτουργία των ψηφιακών πλατφορμών τείνει να ενισχύει και να επιδεινώνει αυτά τα φαινόμενα. Στην πραγματικότητα, οι κριτικές στις πλατφόρμες μεταφέρουν “σωρευτικούς κυκλικούς μηχανισμούς”, δηλαδή υπερτονίζουν τον αντίκτυπο σε περιορισμένο αριθμό τόπων εντός του ίδιου προορισμού. Με άλλα λόγια, τείνουν να μεταφέρουν την προσφορά πάντα στα ίδια μέρη, τα οποία είναι τα μέρη που επισκέπτονται περισσότερο οι τουρίστες, στα οποία συγκεντρώνονται οι περισσότερες πληροφορίες (δεδομένα, σχόλια, σύνδεσμοι, αναρτήσεις, φωτογραφίες) και στα οποία συγκεντρώνεται ο μεγαλύτερος αριθμός κριτικών, ενισχύοντας τον αντίκτυπο από την άποψη της μη βιωσιμότητας. Ο αριθμός των μεταφερόμενων ολόκληρων διαμερισμάτων αυξάνεται, ο αριθμός των οικοδεσποτών που διαχειρίζονται περισσότερα διαμερίσματα αυξάνεται (όχι πλέον μεμονωμένα άτομα, αλλά αλυσίδες και μεγάλοι οικονομικοί φορείς), οπότε δεν πρόκειται πλέον για οικονομία διαμοιρασμού και ευρεία φιλοξενία, αλλά για επιθετικό καπιταλισμό, άρα για περαιτέρω συγκέντρωση και ερημοποίηση.
Αυτή η πόλωση δεν εξαρτάται μόνο από την πολιτιστική πυκνότητα των κέντρων, αλλά και από τον μηχανισμό λειτουργίας της πλατφόρμας (αξιολόγηση, κριτική, εμπιστοσύνη) και, ως εκ τούτου, απαιτεί δράση στο ζήτημα της λεγόμενης βιωσιμότητας της “τουριστικής πόλης”. Οι πλατφόρμες, στην πραγματικότητα, επανασχεδιάζουν και μεταβάλλουν τη γεωγραφία (“μεταβαλλόμενες γεωγραφίες”) των πόλεων. Δεν είναι πλέον ο πολίτης που παρέχει τη δεύτερη κατοικία του ή ένα δωμάτιο μέσα στο σπίτι, αλλά ένας ισχυρός οικονομικός φορέας που διαχειρίζεται μια ποσότητα καταλυμάτων, αν όχι ακόμη και μεγάλες αλυσίδες που κυριολεκτικά οικειοποιούνται ολόκληρα κομμάτια της οικιστικής κληρονομιάς των πόλεων της τέχνης.
Η αλλοτρίωση του χώρου και η αφαίρεση των διαμερισμάτων από τους κατοίκους καθορίζει φαινόμενα σπατάλης και τουριστικοποίησης. Η ρύθμιση του φαινομένου είναι επομένως όλο και πιο αναγκαία, π.χ. με τη φαντασία ενός συστήματος αδειών για βραχυχρόνιες μισθώσεις και αδειών που βασίζονται στην αρχή “ένας ιδιοκτήτης – μια άδεια”, την καταπολέμηση του φαινομένου των κορυφαίων οικοδεσποτών που διαχειρίζονται δεκάδες καταλύματα, αφαιρώντας τα από την κατοικία, και τον κατάλληλο περιορισμό των ημερών τουριστικής διαμονής.
Είναι σαφές ότι το πρόβλημα δεν είναι ο ίδιος ο τουρισμός. Ο τουριστικός εκνευρισμός και η απόλυτη τουριστικοποίηση, που τροφοδοτείται από τη λογική της συσσώρευσης και του κέρδους, αποτελούν σοβαρή απειλή για την προστασία και την επιβίωση των εύθραυστων αστικών και κοινωνικών οικοσυστημάτων των ιστορικών πόλεων.
Επανασχεδιάζοντας τον τουρισμό
Όπως μας υπενθύμισε η Nancy Fraser, πρέπει να στοχεύει κανείς “όχι τόσο στην προστασία της κοινωνίας (όπως ήταν), αλλά μάλλον στη χειραφέτηση, άρα σε έναν ουσιαστικό μετασχηματισμό των κοινωνικών σχέσεων… Αρκετά κινήματα, που έχουν αντιταχθεί στην “airbnb-ποίηση” της πόλης, φαίνεται να αποτελούν μέρος αυτού του ρεύματος, στόχος του οποίου φαίνεται να είναι όχι μόνο να περιορίσει το φαινόμενο της βραχυχρόνιας μίσθωσης, αλλά να επαναφέρει το θεμελιώδες δικαίωμα στη ζωή στο επίκεντρο της παγκόσμιας αστικής πολιτικής ατζέντας”.
Κατά την Παγκόσμια Ημέρα Τουρισμού (27 Σεπτεμβρίου), η οποία καθιερώθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού των Ηνωμένων Εθνών (UNWTO), είναι επομένως θέμα ευαισθητοποίησης και προσοχής, από την πλευρά των “κοινοτήτων πολιτιστικής κληρονομιάς”, για την προστασία της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και των πόλεων της τέχνης. Ειδικότερα, καλούμαστε να σκεφτούμε το θέμα της ημέρας του 2022: “επανεξετάζοντας τον τουρισμό”, με στόχο “να θέσουμε τον άνθρωπο και τον πλανήτη στο επίκεντρο και να οικοδομήσουμε ένα κοινό όραμα για έναν πιο περιεκτικό και βιώσιμο τουρισμό”.
