Εκτεθειμένοι σε ένα ευρύ φάσμα ανισοτήτων και επισφάλειας, οι Ρομά αποτελούν έναν από τους πιο ευάλωτους σε διακρίσεις πληθυσμούς στην Ευρώπη. Την ώρα που πολλά κράτη προσποιούνται ότι το αγνοούν, οι κοινότητες Ρομά φωνάζουν: «Οι ζωές μας έχουν σημασία» [Roma Lives Matter].
Της Βασιάννας Κωνσταντοπούλου
Από την ανιθαγένεια, τη φτώχεια, τη βία και τις ρατσιστικές προκαταλήψεις, μέχρι τη σχολική περιθωριοποίηση των παιδιών, οι μειονότητες των Ρομά ζουν, σε μεγάλο ποσοστό τους, στις συνθήκες ενός διαχρονικού κοινωνικού εξοστρακισμού.
Την περασμένη εβδομάδα, ο ακροδεξιός δημοτικός σύμβουλος της Λέγκας στη Φλορεντία, Αλέσιο ντι Τζούλιο, βιντεοσκόπησε τον εαυτό του δίπλα σε μια γυναίκα Ρομά, λέγοντας: «Ψηφίστε για τη Λέγκα στις 25 Σεπτεμβρίου και δεν θα την ξαναδείτε ποτέ».
Μόλις η γυναίκα συνειδητοποίησε τι ήταν αυτό που άκουσε, είπε: «Όχι, μην το λέτε αυτό!». Και συμπλήρωσε σιγανά «δεν φοβάμαι».
Μια δήλωση αξιοπρέπειας μπροστά στον κοινωνικό τρόμο που της επιφυλάσσει η χώρα της. Μια χώρα όπου το 2019, η δημοτική διοίκηση στην περιοχή Τόρε Μάουρα, λίγο έξω από τη Ρώμη, προχώρησε στο ξύλωμα των καταυλισμών των Ρομά, ενώ συγκεντρωμένες νεοφασιστικές ομάδες, στην περιοχή της μετεγκατάστασης, κραύγαζαν ότι είναι ανεπιθύμητοι.
Καταυλισμός Ρομά στο Κόσοβο, 2003/ Wikimedia Commons
Ο θάνατος του Στανισλάβ Τομάς
Η Ιταλία δεν είναι η μοναδική χώρα στην οποία εκδηλώνεται ένα σφοδρό κοινωνικό μίσος εναντίον των Ρομά. Παρά το Ευρωπαϊκό Πλαίσιο για την Ένταξη των Ρομά, πρόκειται για τον πληθυσμό-“παρία” στο εσωτερικό της Ευρώπης.
Το καλοκαίρι του 2021, στην Τσεχία, ο θάνατος του Στανισλάβ Τομάς παραλληλίστηκε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με την περίπτωση του Τζορτζ Φλόυντ.
Ο Τομάς πέθανε ενώ βρισκόταν υπό αστυνομική κράτηση. Ένα βίντεο που κυκλοφόρησε ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατέγραφε την άσκηση σφοδρής βίας κατά τη σύλληψή του.
Οι παραλληλισμοί που έγιναν με τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόυντ ήταν άμεσοι και πολλές κοινότητες Ρομά στην Ευρώπη κινητοποιήθηκαν, αρθρώνοντας τη δική τους κραυγή: «Οι ζωές των Ρομά έχουν αξία».
Το Συμβούλιο της Ευρώπης ζήτησε από την Τσεχία να διεξαχθεί «επείγουσα, λεπτομερής και ανεξάρτητη έρευνα» για τις συνθήκες θανάτου του Τομάς.
Παράλληλα, το Ευρωπαϊκό Κέντρο για τα Δικαιώματα των Ρομά (ERRC) και το Φόρουμ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (FORUM) ανέλαβαν τη δικαστική εκπροσώπηση της οικογένειας του Τομάς, στον αγώνα τους για διαλεύκανση των συνθηκών του θανάτου του.
Το Μάρτιο του 2022, οι τσεχικές Αρχές ανακοίνωσαν το κλείσιμο της σχετικής έρευνας, καταλήγοντας ότι δεν υπήρξε καμία ευθύνη της Αστυνομίας για τον θάνατο του Τομάς.
Τόσο η Διεθνής Αμνηστία, όσο και άλλες μη κυβερνητικές οργανώσεις που συμμετείχαν στην καμπάνια για τη διαλεύκανση της υπόθεσης αμφισβήτησαν την ανεξαρτησία και την αποτελεσματικότητα της έρευνας, καλώντας την κυβέρνηση της Τσεχίας να θεσπίσει ένα ανεξάρτητο όργανο που θα διερευνά τέτοιου είδους υποθέσεις.
Κι ενώ η υπόθεση του Στανισλάβ Τομάς πέρασε στη θεσμική λήθη χωρίς απόδοση ευθυνών, το περιστατικό έθεσε εκ νέου στο προσκήνιο το ζήτημα της συστημικής βίας εναντίον των Ρομά, σε μια ήπειρο, όπου τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν κεντρικό στοιχείο των ταυτοτικών της επικλήσεων.
Συστημική βία και αντί-Ρομά ρητορική
«Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι πολλοί Ρομά εξακολουθούν να βλέπουν τις Αρχές ως απειλή. Όταν τους ζητείται να εγγραφούν σε επίσημες διαδικασίες ή να δώσουν δακτυλικά αποτυπώματα, φοβούνται τα χειρότερα. Αυτό γίνεται ακόμη πιο κατανοητό, με βάση τις μαρτυρίες τους για τις ομοιότητες που βλέπουν ανάμεσα σε μεγάλο μέρος της σημερινής ρητορικής κατά των Ρομά με τη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν στο παρελθόν στην Ευρώπη οι ναζί, οι φασίστες και άλλοι εξτρεμιστές», αναφέρει, σε παλαιότερη έκθεση ο πρώην Ευρωπαίος Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα Τόμας Χάμαρμπεργκ.
Ιστορική φωτογραφία μελών της κονότητας Ρομά στη Βουλγαρία/ Wikimedia Commons
Η συγκεκριμένη έκθεση υπενθυμίζει και την καμπάνια της Γαλλίας, το 2010, υπό την Προεδρία του Νικολά Σαρκοζί, για την απέλαση των Ρομά, η οποία πήρε χαρακτηριστικά μιας σχεδόν «πολεμικής εκστρατείας», με τη γαλλική κυβέρνηση να τους χαρακτηρίζει απειλή για τη «δημόσια ασφάλεια».
Η σύνδεση των Ρομά με την εγκληματικότητα είναι ένα μοτίβο που χρησιμοποιείται κατά κόρον στη ρατσιστική ρητορική εναντίον τους και συμβάλλει όχι μόνο στον στιγματισμό και την περιθωριοποίησή τους, αλλά και σε πράξεις μίσους εις βάρος τους.
Παράλληλα, ειδική θέση στα φαινόμενα της κακομεταχείρισης των Ρομά έχει η άσκηση αστυνομικής βίας.
«Οι Ρομά έχουν πέσει συχνά θύματα βασανιστηρίων ή άλλου είδους κακομεταχείρισης από τους αστυνομικούς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οι Ρομά έχουν επίσης συχνά υπάρξει θύματα ρατσιστικών επιθέσεων, κατά τη διάρκεια των οποίων δεν προστατεύονταν επαρκώς από την αστυνομία. Οι Αρχές σε πολλές χώρες απέτυχαν να εκπληρώσουν τις εγχώριες και διεθνείς υποχρεώσεις τους έναντι της κοινότητας των Ρομά», αναφέρει η Διεθνής Αμνηστία, σε παλιότερη έκθεσή της.
Ο κατάλογος των χωρών όπου έχουν καταγραφεί τέτοια περιστατικά είναι μακρύς: Βουλγαρία, Τσεχία, Κροατία, Ελλάδα, Βόρεια Μακεδονία, Ρουμανία, Σλοβακία.
Ανιθαγένεια
Ένας από τους σοβαρότερους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι Ρομά είναι η ανιθαγένεια. O αριθμός των Ρομά στην Ευρώπη δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια. Εκτιμήσεις κάνουν λόγο για 10 με 12 εκατομμύρια.
Ωστόσο σημαντικός αριθμός αυτών των κοινοτήτων, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών τους, παραμένει σε κατάσταση ανιθαγένειας [statelessness], δηλαδή χωρίς καμία αναγνώριση υπηκοότητας και ιθαγένειας.
Χωρίς πιστοποιητικά γέννησης, ταυτότητες, διαβατήρια και άλλα έγγραφα, μεγάλα τμήματα των Ρομά κοινοτήτων στερούνται την πρόσβαση σε θεμελιώδη δικαιώματα, όπως η εκπαίδευση, η υγεία, η κοινωνική πρόνοια και το δικαίωμα ψήφου.
Το πρόβλημα της ανιθαγένειας υφίσταται σε πολλές χώρες, αλλά η παρουσία του είναι εντονότερη στα Δυτικά Βαλκάνια, όπως και στις χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας.
H πρώτη πιο βάναυση «αποστέρηση υπηκοότητας» για τους Ρομά σημειώθηκε, κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, στη ναζιστική Γερμανία, με συνακόλουθες εκστρατείες εξολόθρευσης και μαζικών δολοφονιών τους.
Ως υπόμνηση εκείνων των εγκλημάτων, η τσεχική κυβέρνηση δέχθηκε, μόλις το 2018, να απομακρύνει χοιροστάσιο που βρισκόταν στην τοποθεσία στρατοπέδου συγκέντρωσης των Ρομά κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο για την έγερση μνημείου στη μνήμη των θυμάτων.
Όπως υποστηρίζει η Julija Sardelić, στο Minority Stories, η αφαίρεση των δικαιωμάτων και της υπηκοότητας των Ρομά, κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, έπαιξε σημαντικό ρόλο στις καταχρήσεις εις βάρος τους που ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια.
Αργότερα, κατά τις συγκρούσεις και ανακατατάξεις που ακολούθησαν τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας αλλά και της Τσεχοσλοβακίας, οι Ρομά οδηγήθηκαν σε μετακινήσεις και βρέθηκαν στα διάκενα του νόμου, χωρίς καμία αναγνώριση στις νέες κρατικές οντότητες και αντιμέτωποι με γραφειοκρατικές διαδικασίες που τους στερούσαν τη δυνατότητα εγγραφής ως πολιτών.
Εικόνα από δράση του Ευρωπαϊκού Κέντρου για τα Δικαιώματα των Ρομά (ERRC) για την πολιτογράφηση των Ρομά
Σε αυτές τις συνθήκες θα πρέπει να προστεθεί και ο ίδιος ο φόβος των Ρομά απέναντι στις Αρχές, καθώς και τα υψηλά επίπεδα αναλφαβητισμού, που δυσχεραίνουν τη διαχείριση των περίπλοκων γραφειοκρατικών διαδικασιών πολιτογράφησης.
Οι Ρομά της Ουκρανίας
Από τα εκατομμύρια πρόσφυγες που έχουν διαφύγει μέχρι στιγμής από τον πόλεμο στην Ουκρανία, ένα ποσοστό είναι Ρομά.
Έχοντας ήδη αντιμετωπίσει στο παρελθόν πογκρόμ μέσα στη χώρα τους, όπως για παράδειγμα επιθέσεις από συμμορίες στην Οδησσό, σήμερα οι Ρομά της Ουκρανίας βρίσκονται σε εξαιρετικά ευάλωτη θέση ως πρόσφυγες πολέμου.
Ακριβώς λόγω της ανιθαγένειας αλλά και των ευρύτερων προκαταλήψεων εις βάρος τους, οι Ρομά πρόσφυγες από την Ουκρανία αντιμετωπίζουν διακρίσεις στην παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας και ασύλου, την ώρα που εισέρχονται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Εικόνα από τη δράση του ERRC για την πολιτογράφηση των Ρομά
Τη φετινή Παγκόσμια Ημέρα των Ρομά, τον Απρίλιο του 2022, η Ευρωπαία Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα Ντούνια Μιγιάτοβιτς ανέφερε ότι «περίπου το 10-20% των περίπου 400.000 Ρομά που ζουν στην Ουκρανία είναι ανιθαγενείς ή κινδυνεύουν να μείνουν ανιθαγενείς».
«Τα κράτη θα πρέπει να διασφαλίσουν ότι η έλλειψη εγγράφων ταυτότητας ή άλλων εγγράφων δεν εμποδίζει τους Ρομά, τους ανιθαγενείς και όσους κινδυνεύουν να μείνουν ανιθαγενείς να έχουν πρόσβαση σε διεθνή προστασία ή άλλες μορφές προστασίας βάσει του εθνικού δικαίου», συμπλήρωσε.
