Με αφετηρία ορισμένες ανεμογεννήτριες που ανήκαν σε τοπικές κοινότητες στη Δανία τη δεκαετία του ’70, η κοινοτική ενέργεια – community energy – διανύει μία μακροχρόνια και ποικιλόμορφη ιστορία σε χώρες της Ευρώπης. Σήμερα, η Πανευρωπαϊκή Ομοσπονδία Ενεργειακών Συνεταιρισμών Rescoop.eu απαριθμεί χιλιάδες μέλη, αντιπροσωπεύοντας πάνω από 1.250.000 Ευρωπαίους πολίτες. Η καθοριστική συμμετοχή των πολιτών στην ενεργειακή μετάβαση μοντελοποιήθηκε σε έρευνα του Πανεπιστημίου του Delft το 2016. Συγκεκριμένα η έρευνα ανέδειξε πως μέχρι το 2050 το 50% των Ευρωπαίων πολιτών μπορεί να παράγει τη δική του ενέργεια, καλύπτοντας έως και το 45% των ενεργειακών αναγκών της Ευρώπης. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2018 αναγνώρισε θεσμικά το δικαίωμα των πολιτών στην αυτο-παραγωγή και ιδιοκατανάλωση της ενέργειας μέσω του Πακέτου Οδηγιών «Καθαρή Ενέργεια για όλους τους Ευρωπαίους», καλώντας όλα τα κράτη-μέλη να αναγνωρίσουν τις «ενεργειακές κοινότητες» ως νέες νομικές οντότητες μέχρι το καλοκαίρι του 2021. Οι τελευταίες αποτελούν ουσιαστικά συνεταιρισμούς, μέσω των οποίων πολίτες, μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ), ΟΤΑ και άλλοι φορείς της κοινωνίας των πολιτών μπορούν να συνεπενδύσουν σε έργα καθαρής ενέργειας, παράγοντας έτσι συλλογικά τη δική τους ενέργεια. Ήδη από το 2018 η Ελλάδα διαθέτει ένα σχετικά προοδευτικό θεσμικό πλαίσιο για τις ενεργειακές κοινότητες (ν. 4513/2018) και μέχρι σήμερα απαριθμεί πάνω από 900 τέτοιες ενεργές ομάδες βάσει στοιχείων του Γενικού Εμπορικού Μητρώου.
Οφέλη
Τα οφέλη των ενεργειακών κοινοτήτων είναι πολύπλευρα. Μεταξύ άλλων 1) μπορούν να συμβάλλουν στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, 2) να ενισχύσουν τα νοικοκυριά και τις ΜΜΕ μειώνοντας σημαντικά τους λογαριασμούς ρεύματος, 3) να συμβάλλουν στην καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας μέσω της συμπερίληψης ευάλωτων νοικοκυριών, 4) να προωθήσουν τη συλλογική δράση για την αναχαίτιση της κλιματικής κρίσης, και 5) να συμβάλλουν σε μία ευρεία κοινωνική ανα-διαπραγμάτευση της ενέργειας ως «κοινό». Άλλοι ποιοτικοί δείκτες όπως η καλλιέργεια ενός συλλογικού αισθήματος του «ανήκειν» και η ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων, μπορεί να είναι πιο δύσκολο να καταγραφούν συστηματικά. Προς αυτή την κατεύθυνση η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση Electra Energy μαζί με την Rescoop.eu και το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ ξεκινούν ένα πολυετές ερευνητικό πρόγραμμα για την καταγραφή του κοινωνικού αντίκτυπου των ενεργειακών κοινοτήτων στην Ελλάδα.
Προκλήσεις και Ευκαιρίες
Η ανάπτυξη των ενεργειακών κοινοτήτων στην Ελλάδα είναι ραγδαία. Στη Γερμανία, μία σαφέστατα μεγαλύτερη οικονομία, καταγράφονται περίπου 600 ενεργειακοί συνεταιρισμοί, σημαντικά μικρότερος αριθμός από τις 940+ ενεργές κοινότητες στην Ελλάδα. Αυτοί οι αριθμοί βέβαια αντικατοπτρίζουν μία πλαστή πραγματικότητα, ενός θεσμού που έχει καταστρατηγηθεί στον βωμό της κερδοσκοπίας: η συντριπτική πλειοψηφία των ενεργειακών κοινοτήτων στην Ελλάδα αφορούν σε κεκαλυμμένες πρωτοβουλίες από ιδιώτες επενδυτές, οι οποίοι καρπώθηκαν ορισμένα προνόμια που έχαιραν οι ενεργειακές κοινότητες μέχρι πρόσφατα, όπως η κλειδωμένη προνομιακή ταρίφα για την πώληση ρεύματος και η προτεραιότητα σύνδεσης στο δίκτυο. Η αλλοίωση αυτή του θεσμού έχει προκαλέσει μεγάλη δυσπιστία στην κοινωνία των πολιτών απέναντι στις ενεργειακές κοινότητες. Παράλληλα πρόσφατες κυβερνητικές μεταρρυθμίσεις ορίζουν πως οι ενεργειακές κοινότητες θα πρέπει να περνάνε μέσα από διαγωνιστικές διαδικασίες για την εξασφάλιση λειτουργικής ενίσχυσης. Έτσι οι κοινότητες ουσιαστικά εξισώνονται με μεγαλοεπενδυτές στο χώρο της ενέργειας. Για να προστατευθεί και να ενισχυθεί το – ακόμα – μικρό, αλλά αναπτυσσόμενο οικοσύστημα αυθεντικών ενεργειακών κοινοτήτων ευρείας λαϊκής βάσης, οφείλουν να τεθούν σε εφαρμογή στοχευμένα μέτρα, όπως η πλήρης μεταβίβαση των ευρωπαϊκών οδηγιών στην εθνική νομοθεσία και ως εκ τούτου:
- Θέσπιση αυστηρότερου πλαισίου κριτηρίων του τι συνιστά μία αυθεντική ενεργειακή κοινότητα,
- Ευρύτερη αξιολόγηση των φραγμών που αντιμετωπίζουν οι ενεργειακές κοινότητες για την ανάπτυξή τους,
- Θέσπιση οικονομικών ενισχύσεων για αυθεντικές ενεργειακές κοινότητες,
- Προώθηση του μοντέλου μέσω συστημικής και συντονισμένης κυβερνητικής ενημέρωσης προς τους πολίτες. Επίσης, θέσπιση One-Stop-Shops, δηλαδή κεντρικών υπηρεσιών που παρέχουν ολιστική (νομική, τεχνική, οικονομική) συμβουλευτική προς τους ενδιαφερόμενους πολίτες, Δήμους και ΜΜΕ,
- Εξασφάλιση ηλεκτρικού χώρου σε κάθε Περιφέρεια για συμψηφισμό (net-metering) και εικονικό συμψηφισμό (virtual net-metering), ενώ παράλληλα διασφαλίζεται και ορισμένος χώρος ειδικά για ενεργειακές κοινότητες.
Οι ενεργειακές κοινότητες ως μοχλός δίκαιης μετάβασης, συμπερίληψης και καινοτομίας
Καθώς διανύουμε μία περίοδο πιθανώς μακροπρόθεσμης ενεργειακής ακρίβειας, που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην αυξημένη χρήση του ορυκτού αερίου αλλά και στην αρχιτεκτονική του χρηματιστηρίου ενέργειας – target model, ένας αυξανόμενος αριθμός πολιτών αναζητά λύσεις ενεργειακής αυτονομίας. Οι ενεργειακές κοινότητες επιτρέπουν την αξιοποίηση του συλλογικού εικονικού συμψηφισμού. Το μοντέλο αυτό επιτρέπει σε πολίτες, Δήμους και ΜΜΕ να συνεπενδύσουν σε έργα καθαρής ενέργειας, συμψηφίζοντας πλήρως την ηλεκτρική τους κατανάλωση με το μερίδιο παραγωγής τους, μηδενίζοντας έτσι τα κόστη προμήθειας ενέργειας.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία επισφραγίζει κάτι που γνωρίζαμε ήδη: οφείλουμε να μεταβούμε σε οικονομίες μηδενικού άνθρακα άμεσα, χτίζοντας παράλληλα ανθεκτικές και αυτάρκεις κοινότητες. Η απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα αποτελεί ζήτημα περιβαλλοντικής αλλά και κοινωνικής δικαιοσύνης. Η ιδιοπαραγωγή και κατανάλωση ενέργειας προστατεύει ταυτόχρονα τους πολίτες από τις ακραίες αυξομειώσεις στην ενέργεια. Ήδη από το 2020 πάνω από το 20% των νοικοκυριών στην Ελλάδα αντιμετώπιζαν κάποια μορφή ενεργειακής φτώχειας. Αξίζει να σημειωθεί πως πέρα από την παραγωγή και συλλογική ιδιοκατανάλωση ρεύματος, μία ενεργειακή κοινότητα μπορεί να δραστηριοποιηθεί και στους χώρους της ηλεκτροκίνησης, αποθήκευσης, εξοικονόμησης, εκπαίδευσης, συνδέοντας έτσι άμεσα την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία με την τεχνολογική καινοτομία. Μέσω στοχευμένων χρηματοδοτήσεων από κρατικές και ευρωπαϊκές πηγές, όπως για παράδειγμα το Ταμείο Ανάκαμψης, δημιουργείται μία άνευ προηγουμένου ευκαιρία να συνδεθεί η περιβαλλοντική με την κοινωνική βιωσιμότητα. Παίρνοντας την ενέργεια στα χέρια τους, οι πολίτες μπορούν να ξεκλειδώσουν ποικίλα τεχνικά και κοινωνικά καινοτόμα μοντέλα, να ενισχύσουν τις τοπικές τους οικονομίες, και να συμβάλλουν ενεργά στην καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης.
Ο Χρήστος Βρεττός δουλεύει για την Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση Electra Energy Cooperative, η οποία προωθεί την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στην παραγωγή καθαρής ενέργειας στην Ελλάδα, τα Βαλκάνια και την υπόλοιπη Ευρώπη.
