Άλλοτε παραγκωνισμένα ως μια αφελής διασκέδαση χωρίς αναγνωστικές απαιτήσεις, τα κόμικ γνωρίζουν τα τελευταία χρόνια μια πρωτόγνωρη άνθιση. Τα graphic novels μετατρέπονται πλέον σε βασικό αφηγηματικό μέσο για την προσέγγιση πολύ σοβαρών ερωτημάτων των καιρών μας, από την ιστορία μέχρι την ιατρική και την ψυχολογία. Κι αποκαλύπτουν αυτό που η παιδική φαντασία πάντα γνώριζε: οι τρόποι για να μαθαίνεις είναι πολλοί και δεν χρειάζεται να είναι βαρετοί.
Της Βασιάννας Κωνσταντοπούλου
Καθώς την τελευταία εικοσαετία ο κόσμος των ενηλίκων αρχίζει να ανακαλύπτει στα graphic novels όχι απλώς μια μορφή τέχνης, αλλά και μια πηγή γνώσης, ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο αποτελεί η σχέση αυτής της μορφής αναπαράστασης με την ιστορία.
Ως γενική κατηγορία, τα graphic novels αποτελούν αφηγήσεις με την έκταση ενός βιβλίου, που χρησιμοποιούν ως μέσο τα κόμικς.
Πρόκειται για ένα υβριδικό είδος, που συνδυάζει το κείμενο με την εικόνα, περιλαμβάνοντας τόσο αμιγώς μυθοπλαστικά θέματα, όσο και δημιουργίες που αφορούν την ιστορία και την επιστήμη.
Ακριβώς επειδή τα graphic novels δεν έχουν πάντοτε μυθοπλαστικό χαρακτήρα, μεγάλη είναι η συζήτηση για το αν ο όρος “novel” [μυθιστόρημα] είναι δόκιμος για να περιγράψει την ευρύτητα των θεματικών του είδους. Για αυτό ορισμένοι προτιμούν τον όρο «αφηγήματα» [graphic narratives].
Ειδικά όσον αφορά τη σχέση των graphic novels με την ιστορία και τη μνήμη, μια ξεχωριστή θέση ανήκει σε εμβληματικές αυτοβιογραφικές δημιουργίες, όπως το Maus του Αρτ Σπίγκελμαν, το Perspepolis της Μαρζάν Σατραπί και το Τhey Called us Enemy του Τζορτζ Τακέι.
Καθώς αυτά τα graphic novels –όπως και πολλά άλλα που κινούνται σε αυτή τη φιλοσοφία– διερευνούν κεφάλαια της σύγχρονης ιστορίας μέσα από τα προσωπικά βιώματα των δημιουργών τους, συχνά προκρίνεται ο όρος «απομνημονεύματα» [graphic memoirs].
To βραβευμένο με Πούλιτζερ Maus του Αρτ Σπίγκελμαν θεωρείται το εμβληματικότερο graphic novel μη μυθοπλαστικού χαρακτήρα, που βασίζεται στις συνεντεύξεις του Σπίγκελμαν με τον πατέρα του, Πολωνο-εβραίο επιζήσαντα των στρατοπέδων συγκέντρωσης.
Ανεξάρτητα πάντως από το όνομα που θα τους δώσει κανείς, είναι γεγονός ότι τα graphic novels πετούν από πάνω τους το στίγμα της αφέλειας και διεκδικούν μια θέση στις πιο επίκαιρες συζητήσεις για το πώς αναπαριστούμε το κοινό μας παρελθόν.
To They Called Us Enemy βασίζεται στις αναμνήσεις του συγγραφέα Τζόρτζ Τακέι και αναδεικνύει την ελάχιστα γνωστή ιστορία των Ιαπωνο-Αμερικανών πολιτών που φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα εγκλεισμού κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Τα graphic novels πάνε στο σχολείο και το Πανεπιστήμιο
Ολοένα και περισσότεροι δάσκαλοι και δασκάλες επιλέγουν πια τα graphic novel ως έναν τρόπο για να συνομιλήσουν με τους μαθητές τους για κεφάλαια της ιστορίας.
Όπως εξηγεί η Λουάν Ριντ, συγγραφέας και καθηγήτρια στον τομέα της επικοινωνίας, τα graphic novels έχουν μια εξαιρετικά ισχυρή παιδαγωγική δυναμική [1].
Κινητοποιούν τη φαντασία των μαθητών και τις διεργασίες οπτικοποίησης, που συνδέονται με τη σκέψη και τη μάθηση, με τις οποίες οι νέες γενιές είναι πιο εξοικειωμένες.
Παραπέμποντας σε σχετικές έρευνες, η Ριντ αναφέρει ότι η παλαιού τύπου πεποίθηση ότι τα κόμικ «είναι πολύ εύκολα» και οδηγούν σε μια παθητική στάση των μαθητών απέναντι στη γνώση δεν ευσταθεί.
Το Persepolis αποτυπώνει την ιστορία της συγγραφέα Μαρζάν Σατραπί ως μικρού κοριτσιού και έφηβης, μέσα στο ταραγμένο πλαίσιο της Ιρανικής Επανάστασης.
Από καρέ σε καρέ, οι μαθητές καλούνται να ενεργοποιήσουν σημαντικές γνωστικές λειτουργίες για να συνδεθούν με τη ροή της ιστορίας αλλά και για να αναπαραστήσουν νοητικά όσα δεν περιλαμβάνονται στην αφήγηση. Η χαρά αυτής της διαδικασίας δημιουργεί και μεγαλύτερα κίνητρα περαιτέρω ανάγνωσης, υποστηρίζει η Ριντ.
Συχνά, πολλοί παιδαγωγοί επιλέγουν τα κόμικ ως μέσο για να μιλήσουν με τους μαθητές/τριες για ιστορικά ζητήματα που δεν αποτυπώνονται επαρκώς στην επίσημη ιστορία ή για να διευκολύνουν παραλληλισμούς ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα, οι οποίοι ενισχύουν τη σύνδεση των μαθητών με την ιστορία.
Η “Κόκκινη Ρόζα” της Κέιτ Έβανς αναφέρεται στη ζωή και τον θάνατο της μεγάλης επαναστάτριας Ρόζα Λούξεμπουργκ.
Ιδιαίτερα σημαντική θέση, όμως, καταλαμβάνουν πλέον τα graphic novel και στα αμφιθέατρα των Πανεπιστημίων.
Χρησιμοποιώντας τα graphic novel, κατά τη διάρκεια πανεπιστημιακών της διαλέξεων για τη Μέση Ανατολή, στο Ινστιτούτο Νομικής του Καΐρου και στη Σορβόννη, η ιστορικός Ιζαμπέλ Ντελόρμ δηλώνει ότι «τα κόμικ κερδίζουν το στοίχημα γύρω από τη διδασκαλία της ιστορίας» [2].
Όπως αναφέρει η Ντελόρμ, παραπέμποντας στις επεξεργασίες του νευροψυχιάτρου Μπορίς Σιρουλνίκ για τη συναισθηματική δύναμη και τον σημασιολογικό πλούτο της εικόνας, η εκπαιδευτική αξία των graphic novels βασίζεται στο γεγονός ότι συνδυάζουν αυτή τη δύναμη με τη δύναμη των λέξεων.
To βιβλίο του ιστορικού Χάουαρντ Ζιν Ιστορία του Λαού των Ηνωμένων Πολιτειών εκδόθηκε και με τη μορφή graphic novel, σε συνεργασία με τον Paul Buhle και Mike Konopacki.
«Τα κόμικς επιτρέπουν την ταύτιση με χαρακτήρες που ενσαρκώνουν την ιστορία. Η ιστορία δεν είναι μια απλή συσσώρευση γεγονότων και αριθμών. Γίνεται πραγματική και ανθρώπινη, ενσωματώνεται σε μια ουσιαστική αφήγηση», αναφέρει η Ντελόρμ. Όπως τονίζει η ίδια, εντάσσοντας αυτό το μέσο στην πανεπιστημιακή διδασκαλία, κινητοποιείται ένας ζωντανός διάλογος με τις φοιτήτριες και τους φοιτητές, καθώς η ελευθερία των εικόνων δημιουργεί και μεγαλύτερη ελευθερία στην έκφραση όλων των πλευρών.
Τα graphic novels στην έρευνα
Η σχέση ανάμεσα στην ιστορική έρευνα, τη μνήμη και τα graphic novels απασχολεί έντονα και μια σειρά ακαδημαϊκών περιοδικών, συνεδρίων και εκδόσεων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν το ειδικό τεύχος του περιοδικού Rethinking History, που φιλοξένησε μια σειρά άρθρων για τον τρόπο με τον οποίο τα graphic novels έχουν συμβάλει στη διερεύνηση σύνθετων ζητημάτων, όπως αυτά της ιστορικής μνήμης των εγκλημάτων του ναζισμού και του πολέμου στο Βιετνάμ, μεταξύ άλλων [3].
Πιο πρόσφατα, το περιοδικό Status Quaestionis, το 2021, αφιέρωσε επίσης ένα τεύχος του στη σχέση ιστορίας και graphic novels. Ερωτήματα όπως ποια ιστορικά γεγονότα περνούν στη λήθη, ποιες ερευνητικές δεξιότητες καλούνται να αναπτύξουν οι δημιουργοί των graphic novels που επικεντρώνονται στην ιστορία, τι αναπαρίσταται και τι μένει κρυμμένο, ποιες φωνές περιλαμβάνονται στην ιστορική αφήγηση και ποιες αποκλείονται, είναι μερικά μόνο από τα θέματα στα οποία στέκεται το τεύχος [4].
To θέμα της μνήμης και του τραύματος πραγματεύται το Βαλς με τον Μπασίρ των Άρι Φόλμαν και Ντέιβιντ Πολόνσκι, που αφηγείται τις εμπειρίες ενός στρατιώτη κατά τη διάρκεια του πολέμου του Ισραήλ στον Λίβανο.
Ακόμα, ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμβολή των graphic novels στην ερευνητική συζήτηση για την από-αποικιοποίηση της ιστορίας. Ο τρόπος με τον οποίο τα κόμικς έχουν φέρει στο προσκήνιο κεφάλαια της αποικιακής και φυλετικοποιημένης ιστορίας, των πολέμων στη Μέση Ανατολή και στην Ασία, αλλά και τα ίδια τα βιώματα δημιουργών με διαφορετικές καταβολές θεωρείται μια από τις πιο νευραλγικές συνεισφορές αυτού του είδους στη σύγχρονη ιστοριογραφία.
Τους αγώνες των αμερικανο-ινδιάνικων κοινοτήτων της Αμερικής για ίσα δικαιώματα μέσα από την ιστορία του συγκροτήματος Redbone εξιστορεί το graphic novel των Christian Staebler, Sonia Paoloni και Thibault Balahy.
Αυτή τη συνεισφορά αποτυπώνει και ο τόμος “Redrawing the Histοrical Past: History, Memory, and Mutliethnic Novels”, στον οποίο μια σειρά ερευνητριών και ερευνητών εξετάζουν το τρόπο με τον οποίο τα graphic novels μετακινούν τα όρια της επίσημης ιστορίας, φέρνοντας στο φως ιστορίες αποκλεισμού και συστηματικής καταπίεσης, που έτειναν να περάσουν στη λήθη [5].
Σημειώσεις
[1] Reid, L. (2010), “Imagination and Representation in Graphic Novels,” The Journal of the Assembly for Expanded Perspectives on Learning, Vol. 16, Article 3, διαθέσιμο στον σύνδεσμο: https://trace.tennessee.edu/jaepl/vol16/iss1/3.
[2] Delorme, I., “Innovative teaching: the winning bet of teaching history through comics”, SciencesPo Learning Lab, στον σύνδεσμο: https://www.sciencespo.fr/learning-lab/en/innovative-teaching-the-winning-bet-of-teaching-history-through-comics-2/.
[3] Frey, H. & Noys, B. (2002), “Editorial: History in the graphic novel”, Rethinking History: The Journal of Theory and Practice, 6(3), pp. 255-260, doi: 10.1080/13642520210164481.
[4] Lassiter, T. & Rossi, U. (2021), “Introduction to the special issue of Status Quaestionis entitled ‘Drawing (Hi-)Stories: Rethinking Historical Graphic Narratives’”, Status Quaestionis, pp. 13-19.
[5] Cutter, M. & Schlund-Vials, C. (eds.) (2018), Redrawing the Historical Past: History, Memory, and Multiethnic Graphic Novels, University of Georgia Press.
