Η συγγραφέας Barbara Stiegler, έπειτα από συζητήσεις και ανταλλαγές απόψεων με ερευνητές και ακαδημαϊκούς διαφόρων γνωστικών αντικειμένων, έπιασε την πένα της για να γράψει αυτό το σύντομο δοκίμιο, καρπό όλων αυτών των συνομιλιών. Προέκυψε λοιπόν μία εμπεριστατωμένη ανάλυση για όλα όσα έχουν συμβεί στη Γαλλία (όπως και αλλού) όσον αφορά τη δημοκρατία, την περίοδο των 9 πρώτων μηνών της υγειονομικής κρίσης λόγω του κορονοϊού.
Ένα νέο ηθικό τοπίο επιβλήθηκε στον καθένα και την καθεμία
Παρόλο που το συγκεκριμένο κείμενο γράφτηκε στην καρδιά της υγειονομικής κρίσης κατορθώνει να πάρει αποστάσεις και αποκομίζει καθολικά συμπεράσματα από τις τρείς φάσεις που βιώθηκαν: 1ο περιορισμό (καραντίνα), άρση των περιοριστικών μέτρων, 2ο περιορισμό. Βασικά, η Πανδημία της οποίας το πρώτο γράμμα σκοπίμως γράφω με κεφαλαίο για να κοινοποιήσω ότι ακριβώς αναλύσαμε, δεν είναι μία ασθένεια, αλλά το νέο «ηθικό τοπίο» που κάλυψε σταδιακά τον πλανήτη. Είναι ένας τρόπος σκέψης που εύστοχα και μεθοδικά επιβλήθηκε σε κάθε άνθρωπο.
Στη Γαλλία, ειδικοί όχι τόσο ικανοί, προσκείμενοι όμως στην εξουσία
Η κόκκινη γραμμή που διέρχεται το κείμενο είναι εκείνο της -εντός παρενθέσεως- δημοκρατίας υπό το πρόσχημα του κατ’ επείγοντος. Ακόμα και αν βάζαμε μπροστά μονάχα την προσέγγιση της υγείας, δεν απευθυνθήκαμε στους οργανισμούς και τους θεσμούς που είχαν ως αποστολή να διαχειριστούν τα υγειονομικά ζητήματα. Δημιουργήσαμε στη θέση τους κατάλληλες επιτροπές (ad hoc), με ειδικούς όχι και τόσο ικανούς, αλλά προσκείμενους στην εξουσία. Στη Γαλλία, η προεδρική εξουσία συγκεντρωμένη σε ένα άτομο αποφάσιζε μόνη και ανεμπόδιστη από άλλες φωνές ή απόψεις όπως θα ήταν φυσικό σε μία προσεκτική προσέγγιση στους δημοκρατικούς θεσμούς.
Από ένα παροπλισμένο σύστημα υγείας στην ερημοποίηση των ιατρείων
Καθώς, επιβάλλεται στο λαό μία ανεπανάληπτη κατασταλτική πολιτική, συνεχίζεται ο παροπλισμός του συστήματος υγείας και εγκαταλείπονται ιατρικές μονάδες (αγροτικές και αστικές) στις οποίες συγκεντρώνονται οι πληθυσμοί που καταφτάνουν σήμερα στις Πρώτες Βοήθειες. Όχι μόνο το Κράτος δεν αποδέχεται ότι ένα μεγάλο μέρος της κρίσης είναι απόρροια της αποεπένδυσης στα δημόσια νοσοκομεία εδώ και χρόνια, αλλά συνεχίζει να μειώνει τις κλίνες και τον προϋπολογισμό για την υγεία (εκτός από τις ιδιαίτερα δαπανηρές αγορές φαρμάκων και εμβολίων προτεινόμενες από τη φαρμακοβιομηχανία).
Τα υποκείμενα νοσήματα οφείλονται στις ασθένειες του πολιτισμού
Η αποσιώπηση αυτή των βαθύτερων αιτιών των δυσκολιών που αντιμετώπισαν, συνοδεύτηκε από την έλλειψη εκπαίδευσης και ενημέρωσης των πολιτών σε θέματα πρόληψης: «Αρκετοί ειδικοί έπαιξαν εδώ ένα σκοτεινό ρόλο. Αντί να ενθαρρύνουν μία ελεύθερη διακίνηση της γνώσης, συνεισέφεραν στην οικοδόμηση ενός δυαδικού κόσμου με αντιτιθέμενους τους «λαϊκούς» που κατηγορούνται ως αρνητές του ιού και τους «προοδευτικούς» ανήσυχους με κάθε κόστος για τη ζωή και την υγεία». Η συγγραφέας συνεχίζει με τον όρο της συνδημίας: όπως λέει ο αρχισυντάκτης του διάσημου επιστημονικού περιοδικού Le Lancet, «ο ιός δεν μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες στην συντριπτική πλειοψηφία των περιστατικών, παρά σε οργανισμούς ήδη επιβαρυμένους, είτε λόγω του προχωρημένου της ηλικίας, είτε από παράγοντες που προκύπτουν από υποκείμενα νοσήματα». Και αυτά τα υποκείμενα νοσήματα οφείλονται κατά ένα μεγάλο μέρος στις ασθένειες του σύγχρονου πολιτισμού που δημιουργεί ο τρόπος ζωής που επιβάλλει η βιομηχανική κοινωνία. Αποτέλεσμα: «Αυτό το παρεκκλίνων μοντέλο ανάπτυξης στο οποίο έχουν παγιδευτεί οι ηγέτες μας, ευνοεί εκτός των άλλων, ένα εξαιρετικά δαπανηρό βιοτεχνολογικό εργοστάσιο».
Για να κάνουν αποδεκτή αυτή τη νοοτροπία που πρώτη μυήθηκε η Κίνα, χρειάστηκε το όπλο του φόβου, τροφοδοτούμενο από τα απαισιόδοξα μηνύματα των ΜΜΕ και την ειδησεογραφική γλώσσα και ορολογία που όλοι μας μάθαμε σε μερικές μόλις εβδομάδες. Εφαρμόσαμε ένα «καθεστώς εξαίρεσης» στο οποίο ο καθένας μας έπρεπε να παραιτηθεί από τις προτιμήσεις και την αυτονομία του για να αποδεχτεί τις «οδηγίες» που θεσπίστηκαν από την «υγειονομική διδασκαλία».
Η δημοκρατία αποτελεί στο εξής μειονέκτημα
H στρατηγική αυτή επίτρεψε σε ορισμένους να δηλώσουν στο δημόσιο ραδιόφωνο ότι «η δημοκρατία στο εξής θα είναι το πρόβλημα και όχι η λύση: στο πλαίσιο της πανδημίας, η δημοκρατία θα είναι στο εξής ένα μειονέκτημα, κυρίως αν τολμήσει να γίνει όπλο αμφισβήτησης». Η κρίση επιτρέπει ωστόσο να θεωρηθεί ότι, «μία δημοκρατία υποταγμένη, χαλιναγωγημένη από τις άρχουσες τάξεις είναι η μόνη διέξοδος που θα μπορούσε να αντιταχθεί στον κίνδυνο της δύναμης της μάζας». Και άρα, «το δικαίωμα αμφισβήτησης στις πολιτικές αποφάσεις, της απορίας σχετικά με τους καλοτεκμηριωμένους κανόνες, το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης στο δημόσιο χώρο, του να διαδηλώσεις τη γνώμη σου στο δρόμο, όλα αυτά τα απαράγραπτα δικαιώματα έχουν γίνει μειονέκτημα στα όρια της νομιμότητας». Τα μέτρα, συχνά ασυνάρτητα, επιβαλλόμενα δίχως σαφήνεια έχουν συντρίψει τη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ πολιτών και επιστήμης.
Απέναντι σε αυτά τα σφάλματα, η Barbara Stiegler θεωρεί ότι «θα ήταν λάθος να ψάξουμε ένα πλάνο ή μία στρατηγική. Επινοώντας μία ισχυρή συνωμοσία, θα δίναμε περισσότερο ορθολογισμό σε μία εξουσία που, στην συγκυρία αυτή, είναι περιέργως στερημένη». Ακόμα χειρότερα, κάθε κριτική των χειραγωγήσεων της γνώσης από την εξουσία κατηγορείται αμέσως ως συνωμοσία, περιφρονώντας ακόμα και τη γνώμη των αναγνωρισμένων επιστημονικών φορέων. Στο χώρο των ΜΜΕ αφήσαμε στους συνήθεις προβοκάτορες, ακραίους αντιδραστικούς, τη φροντίδα να υπερασπιστούν τις ατομικές ελευθερίες ενάντια στην «υγειονομική δικτατορία», δυσφημίζοντας με αυτό τον τρόπο κάθε ορθή αμφισβήτηση.
Η φάμπρικα της συναίνεσης
Κάθε τέχνη έγκειται στο να μας κάνει να πιστέψουμε ότι οι διαπιστωμένες αποτυχίες ήταν αποτέλεσμα της ανεπάρκειας των λαών και ποτέ των κυρίαρχων δυνάμεων της εξουσίας. Τεχνικές του στυλ «δίνω ένα χεράκι» βοήθησαν στη φάμπρικα της συναίνεσης, που τη βάπτισαν «κοινωνική αποδοχή» των εντολών. Κάθε μορφή κοινωνικής ζωής και δημοκρατικού λόγου κατηγορήθηκε ως «φορέας μετάδοσης». Καθένας ήταν υποχρεωμένος να κλειστεί στο σπίτι του. Ορισμένοι αποδέχτηκαν και συνήθισαν αυτή την κατάσταση, ωστόσο, «για πολλούς περισσότερους, ήταν η ευκαιρία για ζημιές συχνά μη αναστρέψιμες, καταστρέφοντας εύθραυστες πτυχές της ζωής και της αξιοπρέπειας που κρέμονταν από μια κλωστή».
Η σιωπή και η ναυτία
Η πρώτη φάση της επιδημίας είχε δώσει χώρο σε όμορφα όνειρα και ελπίδες για τον κόσμο της επόμενης ημέρας. Ωστόσο, η άρση των περιοριστικών μέτρων απογοήτευσε γρήγορα αυτά τα όνειρα και «μετά τα μεγάλα λυρικά θεωρεία που είχαν κυριεύσει τις εφημερίδες τη στιγμή της καταιγίδας, ήρθε η σιωπή και η ναυτία που εγκαταστάθηκε για μεγάλο διάστημα και μας έκανε να αρκούμαστε περιμένοντας παθητικά το 2ο κύμα».
Η συγγραφέας θίγει επίσης την προγραμματισμένη από καιρό «ηλεκτρονική στροφή», που κατάφερε να επιταχυνθεί. Ιδιαίτερα στις μεγάλες σχολές και τα πανεπιστήμια, επιβλήθηκε το μοντέλο της «υβριδικής εκπαίδευσης» που δεν ταιριάζει ξεκάθαρα σε όλους τους μαθητές, αλλά επιβλήθηκε χωρίς να ερευνηθούν τυχόν εναλλακτικές που σίγουρα υπήρχαν. Η «τεχνική λύση» όμως επιβλήθηκε και επιτάχυνε την ανταγωνιστική κούρσα της «καινοτομίας», τόσο σε ψηφιακό επίπεδο (e-learning, υγεία μέσω διαδικτύου, εφαρμογές καινοτομίας) όσο και στη φαρμακευτική βιομηχανία (φάρμακα, εμβόλια).
Οι νέοι, μαθητές και φοιτητές ιδιαίτερα, δέχτηκαν έντονη κριτική από τους υποστηρικτές του «όλα για την υγεία». Κατηγορήθηκαν για κορονο-πάρτι και διασκεδάσεις. Eαν τον τελευταίο καιρό εν μέσω διασκέδασης ξεσηκώνονται για να αμφισβητήσουν τη σκληρά επιβαλλόμενη πειθαρχία (ιδιαίτερα τις απαγορεύσεις κυκλοφορίας που στόχο έχουν να τους εμποδίσουν να κυκλοφορούν ελεύθερα), δεν είναι παρά μία μερίδα νέων που στην πλειονότητά τους παραμένουν ειρηνικοί.
Συγκροτώντας δίκτυα αντίστασης
Η Barbara Stiegler πιστεύει στη δυνατότητα αντίστασης: «Όμως, μπορούμε επίσης να δοκιμάσουμε να ενωθούμε, μαζί με άλλους, για να δημιουργήσουμε δίκτυα αντίστασης ικανά να ξαναφέρουν την κινητοποίηση, την απεργία, το σαμποτάζ συγχρόνως, στα φόρουμ, τα αμφιθέατρα και το δημόσιο λόγο».
Θεωρεί μάλιστα τον εαυτό της αισιόδοξο: «Θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι μέσα από τα ερείπια, υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν για καιρό ακόμα, εναλλακτικές και εξαιρετικές ευκαιρίες ανοικοδόμησης».
Alain Adriaens
Μετάφραση από τα γαλλικά για την ελληνική Pressenza: Ανδρέας Παπαγγελόπουλος
Barbara Stiegler
De la démocratie en Pandémie
Santé, recherche, éducation
Gallimard, Tracts, 2021
59 pages, 3,90€
