Κείμενο & Φωτογραφίες: Κωνσταντίνα – Μαρία Κωνσταντίνου,
Κοινωνιολόγος – ΜΔΕ Εγκληματολόγος Παντείου Πανεπιστημίου
Το θέμα του παρόντος κειμένου άπτεται της διττής σημασίας του: η αλληλεπίδραση[1] του καθημερινού ανθρώπου με το τοπικό κοινωνικό – πολιτισμικό περιβάλλον που διακρίνεται σε γειτονιά, κοινότητα, συνοικία, πόλη – άστυ, αστικός χώρος και η συμβολική διάσταση αυτής της σχέσης που αναπτύσσεται από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα διαρκώς, έχοντας ως σημείο συνάντησης κάτι το «οικείο». Ένα οδοιπορικό περπατώντας στο κέντρο της Αθήνας ξετυλίγεται παρακάτω[2], των ανθρώπων που άφησαν τη δική τους ιστορία στον Πολιτισμό μας, και που, πια, ακολουθούνται από ένα ερωτηματικό[3].
1η διαδρομή: Παγκράτι[4]
α) Οδός Σπύρου Μερκούρη 27: Κώστας Βάρναλης
β) Οδός Κωνσταντίνου Μάνου 3 (σχετικά πρόσφατα: οδός Μάνου Χατζιδάκι 3): Μάνος Χατζιδάκις
γ) Οδός Άγρας 20: Γιώργος Σεφέρης
Οδός Σπύρου Μερκούρη 27: Κώστας Βάρναλης
Οδός Κωνσταντίνου Μάνου 3 (σχετικά πρόσφατα: οδός Μάνου Χατζιδάκι 3): Μάνος Χατζιδάκις
Οδός Άγρας 20: Γιώργος Σεφέρης
2η διαδρομή: Εξάρχεια – Νεάπολη – Κολωνάκι
α) Οδός Ζωοδόχου Πηγής 9: Κάρολος Κουν
β) Οδός Καλλιδρομίου 55: Νικόλας Άσιμος
γ) Οδός Δαφνομήλη 35: Γιαννούλης Χαλεπάς
δ) Οδός Διδότου και Δελφών 2: Έλλη Λαμπέτη
ε) Οδός Νεοφύτου Βάμβα 6: Ανδρέας Εμπειρίκος[5]
Οδός Ζωοδόχου Πηγής 9: Κάρολος Κουν
Οδός Καλλιδρομίου 55: Νικόλας Άσιμος
Οδός Δαφνομήλη 35: Γιαννούλης Χαλεπάς
Οδός Διδότου και Δελφών 2: Έλλη Λαμπέτη
Οδός Νεοφύτου Βάμβα 6: Ανδρέας Εμπειρίκος
Οι επιστήμες της Κοινωνιολογίας – Εγκληματολογίας και Θεματικής Χαρτογραφίας συνδυαστικά, ως θεωρητικά σχήματα εξήγησης , βοήθησαν ώστε να εντοπιστούν ορισμένα σπίτια καλλιτεχνών, ως επί το πλείστον, ανά περιοχή του κέντρου της Αθήνας, με τη μέθοδο της επιτόπιας άμεσης παρατήρησης συνδυαστικά με την ιστορική και συγκριτική προσέγγιση και την τεχνική επιτόπιας χαρτογράφησης / φωτογράφισης . Στόχος του οδοιπορικού (Ιούλιος 2021) ήταν η εύρεση των σπιτιών που έζησαν κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής τους ή κι όλα τα χρόνια, άνθρωποι που μεγαλούργησαν ανεξαρτήτως ιδεολογικής απόχρωσης σε δύσκολα χρόνια για την Ελλάδα και διχασμένα, σε μορφές της Τέχνης.
Αρχικά, η εύρεση αυτών των σπιτιών δεν ήταν καθόλου εύκολη, όπως και ο περιορισμός στο «δείγμα». Κανένα σπίτι, σχεδόν, υπό του οποίου δημιουργήθηκαν μεγάλα έργα αυτών, δεν έχει εκτιμηθεί, προστατευθεί μέχρι σήμερα με τον τρόπο που, τυχόν, αρμόζει και που θα περίμενε κανείς να εκτιμηθούν. Ο χώρος, όπως αναφέρθηκε, και δη ο προσωπικός χώρος ενός καλλιτέχνη παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην πνευματική ενασχόληση και παραγωγή έργων, όπως η πόλη παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο στην κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων που την κατοικούν.
3η διαδρομή: Κυψέλη[9]
α) Οδός Ιθάκης 31: Οδυσσέας Ελύτης
β) Οδός Τροίας 35Α: Κατερίνα Γώγου
γ) Οδός Πατησίων 61 / 28ης Οκτωβρίου 61: Μαρία Κάλλας[10]
Οδός Ιθάκης 31: Οδυσσέας Ελύτης
Οδός Τροίας 35Α: Κατερίνα Γώγου
Οδός Πατησίων 61 / 28ης Οκτωβρίου 61: Μαρία Κάλλας
4η διαδρομή: Μεταξουργείο
α) Οδός Λεωνίδου 36 & Οδός Τυρνάβου 26: Κώστας Ταχτσής[11]
5η διαδρομή: Ακρόπολη (Πλάκα) – Σύνταγμα[12]
α) Οδός Περιάνδρου 5: Κωστής Παλαμάς[13]
β) Οδός Βουλής 38: Δημήτρης Χορν & Έλλη Λαμπέτη[14]
Οδός Περιάνδρου 5: Κωστής Παλαμάς
Οδός Βουλής 38: Δημήτρης Χορν & Έλλη Λαμπέτη
Έτσι, ξεκινώντας από τα γεωγραφικά όρια του «κέντρου» της Αθήνας[15] και συνεχίζοντας με τη βοήθεια του GPS[16], εκτυπώνοντας τον χάρτη, σημείωνα με τελείες (τεχνική σημείων[17]) τις οδούς μία προς μία, πατώντας ταυτόχρονα ονόματα από τη λίστα των καλλιτεχνών που έβρισκα σε όποιο άρθρο έχει γραφτεί μέχρι σήμερα για τα σπίτια τους[18]. Κατόπιν, ομαδοποίησα τις περιοχές (τεχνική χάρτη περιοχών) σε άλλον χάρτη που εκτύπωσα κατ’ αναλογίαν με τα σπίτια – σημεία και έπειτα ξεκίνησα να τα επισκέπτομαι διά ζώσης. Πράγματι, παρατηρεί κανείς πως ανά περιοχή τα σπίτια των μεγάλων, αυτών, ανθρώπων δεν βρίσκονταν μακριά το ένα από το άλλο σε απόσταση.
Επιβεβαιώνει τη «συλλογική εμπειρία» βάσει της θέσης και νοοτροπίας του E. Durkheim για την πόλη, αλλά, φυσικά, δεν μπορεί, παράλληλα, να αμφισβητήσει κανείς και την κοινωνιολογική όψη της πόλης βάσει του ρεύματος του K. Marx[19]. Το καθεστώς της ιδιοκτησίας αυτών των σπιτιών, πάντα, παραμένει και αποτελεί ένα ιδιωτικό ζήτημα ακόμη και για επώνυμα πρόσωπα και, ούτως ή άλλως, δεν μπορούμε να το κατανοήσουμε εις βάθος παρά μονάχα μόνον όταν το σπίτι υπαχθεί ως ιδιοκτησία εγκαταλελειμμένου στο Υπουργείο Πολιτισμού (γι’ αυτό και αναγνωρίζεται τότε ως «Οικία …» και επισήμως) ή σε Δημο-πρασία για αναδόμηση ή απλώς για … εγκατάλειψη[20]; Όμως, οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι ο θάνατος μπορεί να συμβεί ακόμη και συλλογικά, εθνικά, πολιτιστικά και πολιτισμικά – δεν αναγνωρίζουμε, κατά πως αποδεικνύεται αυτήν την ανάγκη για αναγνώριση εκ πλευράς δομικής – κρατικής, υλικής κι όχι μόνο άυλης στον χρόνο[21].
Η αναγνώριση του «καλλιτέχνη» μέσω (και) υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς, παραμένει ένα καθυστερημένο ζήτημα στην Ελλάδα. Πολύ καθυστερημένο, αν λάβουμε υπ’όψιν μας, την αποκρυστάλλωση της έννοιας «καλλιτέχνης» στον χρόνο και στην κοινωνία, στο «άστυ», μόλις, τον 19ο αι.[22]. Μάλιστα, σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής: από την εργασία κατά την προσέγγιση του M. Weber για την πόλη, μέχρι το πώς μπορεί να αφήσει πίσω του έργο, μία τάση, μία νέα προσέγγιση, μία νέα οπτική ανά τομέα ως άυλη και υλική πολιτιστική κληρονομιά. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η καθυστερημένη αναφορά οικιών ως «Οικιών» με ξεχωριστό λήμμα στο Διαδίκτυο για ορισμένους καλλιτέχνες και για ορισμένους άλλους, εξίσου σπουδαίας εμβέλειας, δεν υφίσταται κάτι παρόμοιο.
Η UNESCO και το Ελληνικό Τμήμα της για την Πολιτιστική Κληρονομιά[23] εκτός από τη λίστα μνημείων και αρχαιοτήτων που προστατεύει παγκοσμίως, κυρίως φυσικών και τοποθεσιών με αρχαιολογικά ευρήματα από ιστορικές περιόδους αρκετά πίσω στον χρόνο, για την Ελλάδα μέσω της Διεύθυνσης Προστασίας και Αναστήλωσης Νεώτερων και Σύγχρονων Μνημείων[24] και του κόμβου «ΟΔΥΣΣΕΥΣ»[26], διαθέτει και προστατεύει σύγχρονες μορφές Τέχνης με το να τις αναγνωρίζει ως τέτοιες λόγω της εμβέλειας των έργων των καλλιτεχνών, όπως είναι ορισμένες οικίες στην Ελλάδα.
Ίσως, λοιπόν, θα μπορούσε να εκσυγχρονιστεί η σύνδεση αυτή, καθ’ ότι, πολλά κτίρια φυσικά και δεν αντέχουν στον χρόνο σε περιπτώσεις σεισμού και αποτελούν, επιπλέον, «συλλογικές μνήμες», εάν όχι ακόμη Μουσεία: η οικία του Κωστή Παλαμά, του Μάνου Χατζιδάκι, όπως ακούγεται και για την οικία της Μαρίας Κάλλας τα τελευταία πέντε χρόνια, υποστηρίζουμε πως θα πρέπει να εξεταστούν ξανά, αυτά τα κριτήρια «προστασίας», της UNESCO. Δυστυχώς, η αγορά του ελληνικού πολιτισμού μας, με επενδύσεις όπως αυτές των κλασικών και νεοκλασικών μας κτιρίων από επενδυτές του εξωτερικού, ξεπερνά πολύ γρήγορα έννοιες όπως της «διατήρησης και συντήρησης», σε πολλές περιπτώσεις[26] .
1) Arnheim R., Τέχνη και Οπτική Αντίληψη. Η Ψυχολογία της δημιουργικής όρασης, Αθήνα, Θεμέλιο, 2005. 2) Γιοχάλας Θ., Καφετζάκη Τ., Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την Ιστορία και τη Λογοτεχνία, Αθήνα, Εστία, 2013. 3) Φίλιας Β. Ι., Κοινωνιολογία του πολιτισμού, Η κατάπτωση του αστικού πολιτισμού και η κρίση της κοινωνίας της εποχής μας, Αθήνα, Παπαζήσης, 2005. 4) https://www.lifo.gr/now/athens/pagkrati-toy-manoy-hatzidaki-toy-seferi-kai-toy-barnali, Κουσαρίδας Κ., «Το Παγκράτι του Μάνου Χατζιδάκι, του Σεφέρη και του Βάρναλη - Μια μικρή βόλτα σε μια όμορφη, ιστορική γειτονιά της Αθήνας», ημ. δημοσ.: 19/04/2015, τελευταία πρόσβαση: 25/07/2021. 5) https://www.lifo.gr/now/athens/mia-megali-bolta-sto-kolonaki-toy-nikoy-eggonopoyloy-kai-toy-andrea-empeirikoy, Κουσαρίδας Κ., «Μια μεγάλη βόλτα στο Κολωνάκι του Νίκου Εγγονόπουλου και του Ανδρέα Εμπειρίκου - Περπατώντας στην ιστορική Αθήνα», ημ. δημοσ.: 9/02/2016, τελευταία πρόσβαση: 25/07/2021. 6) Λιβιεράτος Ε., Γενική χαρτογραφία και εισαγωγή στη θεματική χαρτογραφία, Θεσσαλονίκη, Ζήτη, 1992. 7) Θεοδούλου Δ., «Φιλοσοφία της επιστήμης. Οι απόψεις του T. S. Kuhn», Ζήνων, 2, σελ. 71 - 79, 1981. 8) Simon P., The Visual Organization: Data Visualization, Big Data, and the Quest for Better Decisions, John Wiley & Sons Inc, 2014. 9) https://www.lifo.gr/now/athens/pente-istorikes-katoikies-tis-athinas-paradomenes-sti-fthora-toy-hronoy, Πανταζόπουλος Γ., «Πέντε ιστορικές κατοικίες της Αθήνας παραδομένες στη φθορά του χρόνου - Ξανά στην επικαιρότητα το ακανθώδες ζήτημα των εγκαταλελειμμένων κτιρίων», ημ. δημοσ.: 21/02/2019, τελευταία πρόσβαση: 27/07/2021. 10) https://www.lifo.gr/now/greece/maria-kallas-apo-tin-parakmi-se-akadimia-lyrikis-tehnis-spiti-tis-stin-patision, «Μαρία Κάλλας: Από την παρακμή σε Ακαδημία Λυρικής Τέχνης το σπίτι της στην Πατησίων - Ύστατη προσπάθεια ανακαίνισης για το «σπίτι της Μαρίας Κάλλας στην Πατησίων», ημ. δημοσ.: 4/10/2021, τελευταία πρόσβαση: 27/07/2021. 11) Βασιλακάκος Γ., Κώστας Ταχτσής. Η αθέατη πλευρά της σελήνης, Αθήνα, Ηλέκτρα, 2009, σελ.357 - 358. 12) https://www.lifo.gr/now/athens/treis-egkataleleimmenes-istorikes-katoikies-tis-plakas-poy-marazonoyn , Πανταζόπουλος Γ., «Τρεις εγκαταλελειμμένες ιστορικές κατοικίες της Πλάκας που μαραζώνουν - Η αδιαφορία της πολιτείας για το κτιριακό απόθεμα μιας από τις πιο τουριστικές και ελκυστικές γειτονιές της Αθήνας», ημ. δημοσ.: 20/04/2018, τελευταία πρόσβαση: 27/07/2021. 13) https://www.kathimerini.gr/life/city/1093345/apokathistatai-i-oikia-palama-apo-to-yppo/, Ιωαννίδης Σ., «Αποκαθίσταται η οικία Παλαμά από το ΥΠΠΟ», ημ. δημοσ.: 26/08/2020, τελευταία πρόσβαση: 27/07/2021. 14) https://www.mixanitouxronou.gr/me-evlepan-ston-dromo-me-tous-gonis-mou-ke-elegan-o-kakomiros-o-vasilis-i-istoria-tou-ka-la-pou-egine-kata-tichi-ithopios-epidi-o-pateras-tou-itan-thiroros-stin-polikatikia-pou-emen/, Μηχανή του Χρόνου, τελευταία πρόσβαση: 27/07/2021. 15) Γερολύμπου Α. και Παπαμίχος Ν., Μοντέλα οργάνωσης του χώρου της Νεοελληνικής Πόλης: από τον 20ο αιώνα στον 21ο αιώνα, Τεχνικά Χρονικά, 2004. 16) Η σύγχρονη ενασχόληση με τα αστικά κτίρια: τα παραδείγματα της “Monumenta” και οι “x_art_es”, τελευταία πρόσβαση: 28/07/2021. 17) Brantingham P. & P., Environmental Criminology, B. Hills, California, Sage Publications, 1981. 18) Αναζήτηση στις ψηφιακές πλατφόρμες για την Πόλη και την Ιστορία της από ιστοσελίδες , αλλά και στη μορφή των ψηφιακών εφημερίδων της πόλης που διανέμονται δωρεάν στο κέντρο της, όπως η Lifo και η Athens Voice, τελευταία πρόσβαση: 28/07/2021. 19) Φραγκόπουλος Ι., «Κλασικές προσεγγίσεις του αστικού φαινομένου: Marx, Weber, Durkheim», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 126, σελ. 3 - 38, 2008. 20) https://epiloges.tv/ntropi-gia-ti-sygchroni-ellada-istorika-spitia-paradomena-stin-apaxiosi/ Κανέλλης Η., «Ντροπή για τη σύγχρονη Ελλάδα: Ιστορικά σπίτια παραδομένα στην απαξίωση», ημ. δημοσ.: 08/06/2020, τελευταία πρόσβαση: 28/07/2021. 21) http://ayla.culture.gr/orismos-apk/, Επίσημη ιστοσελίδα για την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά, τελευταία πρόσβαση: 26/07/2021. 22) Arnold H., Κοινωνική ιστορία της Τέχνης, Τόμοι Α’ και Β’, Μτφρ.: Κονδύλης Τ., Κάλβος, 1990. 23) https://whc.unesco.org/en/statesparties/GR, ο κατάλογος της UNESCO για τα φυσικά σημεία στην Ελλάδα, τελευταία πρόσβαση: 29/07/2021. 24) https://www.culture.gov.gr/el/SitePages/default.aspx, Επίσημη ιστοσελίδα της Διεύθυνσης Προστασίας και Αναστήλωσης Νεώτερων και Σύγχρονων Μνημείων, τελευταία πρόσβαση: 29/07/2021. 25) http://odysseus.culture.gr/h/2/gh220.jsp?era=4&group=1, Επίσημη ιστοσελίδα του Κόμβου «ΟΔΥΣΣΕΥΣ», Κατηγορία: ΟΙΚΙΕΣ, τελευταία πρόσβαση: 29/07/2021. https://www.pomida.gr/diatiritea_ktiria.php, Επίσημη ιστοσελίδα της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ιδιοκτητών Ακινήτων, τελευταία πρόσβαση: 29/07/2021. 26) https://nomosphysis.org.gr/13961/prostasia-diatiriteon-ktirion-kai-synolon-provlimata-diaxeirisis-kai-anagkaies-anadiarthroseis/, Βλαντού Α., Κουδούνη Α., «Προστασία διατηρητέων κτιρίων και συνόλων. Προβλήματα διαχείρισης και αναγκαίες αναδιαρθρώσεις», 2016, τελευταία πρόσβαση: 29/07/2021.
