Κάτι από το παρελθόν λείπει στο παρόν…
Ο Σουν Ρίις μαζί με το μικρότερο γιο του, απολάμβαναν τη βόλτα τους με τα ποδήλατα κάτω απ’ τον απογευματινό ήλιο, στις δασικές εκτάσεις που βρίσκονται κοντά στο σπίτι τους, βόρεια της Κοπεγχάγης, όταν ο Ρίις παρατήρησε ότι κάτι δεν πήγαινε καλά στη φύση. Για την ακρίβεια, κάτι έλειπε.
Πηγή: oreinomeli.gr
Ήταν καλοκαίρι. Πήγαιναν αρκετά γρήγορα, αλλά περιέργως δεν «έτρωγαν» έντομα στο πρόσωπο. Για μια στιγμή, ο Ρίις αναπόλησε την παιδική του ηλικία στο Λόλαντ, ένα νησί της Δανίας στη Βαλτική Θάλασσα. Εκείνα τα χρόνια κατά τις καλοκαιρινές του βόλτες με το ποδήλατο, έπρεπε να κλείνει το στόμα του ώστε να αποφύγει τα έντομα· αναπόφευκτα όμως κατάπινε κάποια. Θυμήθηκε επίσης ότι ταξιδεύοντας με τους γονείς του, το παρμπρίζ του αυτοκινήτου τους λερώνονταν από έντομα που έπεφταν πάνω και συχνά έπρεπε να χρησιμοποιήσουν τους υαλοκαθαριστήρες καθώς δε μπορούσαν να δουν. Όλα αυτά όμως φαίνονταν πολύ μακρινά πια. Δε μπορούσε να θυμηθεί την τελευταία φορά που καθάρισε το παρμπρίζ του απ’ τα έντομα. Αναρωτήθηκε μάλιστα αν οι κατασκευαστές αυτοκινήτων είχαν εφεύρει κάποια νέα ειδική επίστρωση ώστε να τα αποφύγουν. Όχι. Η φύση είχε σημάνει κάποιου είδους συναγερμό. Πού είχαν πάει όλα αυτά τα έντομα; Και πότε; Και γιατί δεν το είχε παρατηρήσει ως τώρα;
Παρακολουθώντας το γιο του να κάνει ποδήλατο κυριεύτηκε από τη μελαγχολική σκέψη, ότι από την παιδική ηλικία του παιδιού έλειπε αυτή η εμπειρία που ο ίδιος ως παιδί είχε. Ήταν ένα είδος νοσταλγίας το οποίο όμως δε μπορούσε να κλονίσει το αίσθημα της απώλειας. «Υποθέτω ότι είναι ανθρώπινο να πιστεύεις ότι όλα ήταν καλύτερα όταν ήσουν παιδί», σκέφτηκε. «Ίσως δεν μου άρεσε όταν ήμουν στο ποδήλατό μου και έτρωγα όλα αυτά τα έντομα, αλλά κοιτάζοντας σήμερα πίσω, νομίζω ότι είναι κάτι που όλοι πρέπει να βιώσουν».
Γνώρισα τον Ρίις μια καυτή μέρα του Ιουνίου. Ήταν καθηγητής μαθηματικών σε ένα λύκειο της περιοχής. Ανησυχούσε για το ότι δεν είχε ολοκληρώσει κάποιες τελευταίες λεπτομέρειες για την τελετή αποφοίτησης του σχολείου εκείνο το βράδυ, αλλά φαινόταν πως είχε μια σημαντική δουλειά να κάνει πρώτα. Από το γκαράζ του, πήρε ένα μεγάλο, περίεργο δίχτυ και το έδεσε στην οροφή του αυτοκινήτου του. Ήταν ένα λευκό δίχτυ το οποίο προσάρμοσε με κάποιους ιμάντες. «Αυτό δεν είναι 100% νόμιμο» είπε «αλλά υποθέτω ότι για χάρη της επιστήμης…». Η παρουσία των εντόμων είναι «ουσιώδης» για τη σωστή λειτουργία όλων των οικοσυστημάτων καθώς είναι πολύτιμοι επικονιαστές και ανακυκλωτές θρεπτικών ουσιών, ενώ αποτελούν τροφή για αρκετά πλάσματα.
Η πεταλούδα Μονάρχης κάνει ένα υπερατλαντικό μεταναστευτικό ταξίδι βασιζόμενη στη θέση του ήλιου. (© Sylvain CORDIER / Getty Images / Ideal Image)
Ο Ρίις δεν ήταν ο μόνος άνθρωπος που είχε παρατηρήσει την παρακμή τους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι επιστήμονες διαπίστωσαν πρόσφατα ότι ο πληθυσμός των πεταλούδων μονάρχης μειώθηκε κατά 90% τα τελευταία 20 χρόνια. Μια απώλεια 900 εκατομμυρίων πεταλούδων! Ο βομβίνος με τις σκουριασμένες κηλίδες (Bombus affinis) που κάποτε ζούσε σε 28 πολιτείες των ΗΠΑ, παρουσίασε μείωση του πληθυσμού του, κατά 87% την ίδια περίοδο. Για τα λιγότερο μελετημένα είδη εντόμων ένας ερευνητής μου είπε «Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να σηκώσουμε τα χέρια μας και να πούμε -Δεν είναι πλέον εδώ!». Ωστόσο, το πιο ανησυχητικό πράγμα δεν ήταν η εξαφάνιση ορισμένων ειδών. Ήταν η βαθύτερη ανησυχία ότι ένας ολόκληρος κόσμος εντόμων έχει χαθεί αθόρυβα και πως αυτό θα μπορούσε να επηρεάσει τον πλανήτη με άγνωστο τρόπο.
Επειδή τα έντομα είναι δυσδιάκριτα και δύσκολο να εντοπιστούν, ο φόβος ότι μπορεί να υπάρχουν πολύ λιγότερα από ό,τι πριν ήταν αρκετά έντονος. Ο κόσμος το παρατήρησε στις αυλές του, στις καλλιέργειες, στα φώτα των στύλων τα βράδια. Η αίσθηση ανάμεσα στους ανθρώπους ήταν τόσο έντονη που οι εντομολόγοι έδωσαν ένα όνομα στο φαινόμενο αυτό. Το ονόμασαν το φαινόμενο του παρμπρίζ.
Το φαινόμενο του παρμπρίζ εμφανίστηκε μετά το 2000 όταν έπειτα από μεγάλα ταξίδια οι οδηγοί παρατήρησαν ότι δεν χρειαζόταν να καθαρίσουν τα τζάμια από τα έντομα.
Για να δοκιμάσει αυτό που ήταν κατά κύριο λόγο μια απλή υποψία, με περιθώρια λάθους, ο Ρίις και 200 άλλοι Δανοί περιπλανήθηκαν καθ’ όλο τον Ιούνιο με τα εξοπλισμένα αυτοκίνητά τους στους δρόμους της χώρας τους. Ήταν μέρος μιας έρευνας που πραγματοποιήθηκε από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Δανίας, μια κοινή προσπάθεια του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης, του Πανεπιστημίου του Ώρχους και του Κρατικού Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας. Τα δίχτυα θα έπαιζαν το ρόλο του παρμπρίζ καθώς ο Ρίις και οι υπόλοιποι διέσχιζαν διάφορους οικότοπους, αστικές περιοχές, δάση, γεωργικές εκτάσεις και υγρότοπους ελπίζοντας να ποσοτικοποιήσουν την αποπροσανατολιστική αίσθηση ότι, όπως το έθεσε ένας από τους μελετητές, «κάτι από το παρελθόν λείπει στο παρόν».
Όταν οι ερευνητές άρχισαν να σχεδιάζουν τη μελέτη αυτή, το 2016, δεν ήταν σίγουροι αν θα έβρισκαν εθελοντές να συμμετάσχουν. Μια άλλη μελέτη όμως από τη Γερμανία ήρθε για να φέρει για τα καλά το πρόβλημα της παρακμής των εντόμων στο προσκήνιο. Σύμφωνα με αυτή τη μελέτη μετρώντας απλώς κατά βάρος το σύνολο των ιπτάμενων εντόμων στα Γερμανικά φυσικά καταφύγια, διαπιστώνονταν μείωση κατά 75% σε μόλις 27 χρόνια! Μάλιστα κατά την περίοδο του καλοκαιριού η πτώση ήταν 82%.
Ο Ρίις έμαθε για τη μελέτη από μια ομάδα μαθητών του σε ένα από τα μαθήματά του. Πρέπει να έχουν κάνει κάποιο λάθος στην αναφορά τους, σκέφτηκε. Αλλά δεν είχαν. Η μελέτη σύντομα γίνεται, σύμφωνα με τον ιστότοπο Altmetric, το έκτο πιο συζητημένο επιστημονικό έγγραφο του 2017. Οι τίτλοι των ειδησιογραφικών πρακτορείων σε όλο τον κόσμο είναι βαρύγδουποι και προειδοποιούν για έναν «Αρμαγεδδών των εντόμων».
Λίγες μέρες μετά τη δημοσίευση αυτής της Γερμανικής μελέτης, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Δανίας άρχισε να δέχεται δεκάδες αιτήσεις εθελοντών για συμμετοχή στη δική του έρευνα. Φαινόταν ότι υπήρχαν άνθρωποι σαν τον Ρίις παντού, άνθρωποι που είχαν παρατηρήσει μια αλλαγή, αλλά δεν ήξεραν τι να κάνουν. Πώς θα μπορούσε να εξαφανιστεί κάτι τόσο θεμελιώδες όσο τα έντομα απ’ τον ουρανό; Και τι θα γινόταν ο κόσμος χωρίς αυτά;
Όποιος έχει τύχει να επιστρέψει σε κάποιο παιδικό του στέκι θα έχει παρατηρήσει ότι όλα πλέον του φαίνονται κάπως μικρότερα. Αυτό δείχνει ότι οι άνθρωποι δεν είναι σπουδαίοι στο να θυμούνται το παρελθόν με ακρίβεια. Επίσης ο Καναδός φυσιοδίφης Τζον Άκορν έλεγε ότι «οι άνθρωποι είναι εξαιρετικά κακοί στο να εντοπίζουν μεταβολές μέσα στο χρόνο». Και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για αλλαγές στον φυσικό κόσμο. Είναι αδύνατο να διατηρηθεί μια σταθερή προοπτική. Όπως παρατήρησε ο Ηράκλειτος πριν από 2.500 χρόνια: «Κανείς δεν μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές».
Μια μελέτη του 1995 των Peter H. Kahn και Batya Friedman, για τον τρόπο με τον οποίο ορισμένα παιδιά στο Χιούστον αντιλαμβάνονταν την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, μας έδειξε κάτι πολύ σημαντικό: Με την πάροδο του χρόνου το μέγεθος της περιβαλλοντικής υποβάθμισης αυξάνεται. Κάθε γενιά όμως, μη έχοντας βιωματική αίσθηση του παρελθόντος, θεωρεί την εκάστοτε κατάσταση δεδομένη, αδυνατώντας να αντιληφθεί τις αλλαγές που πραγματικά έχουν συντελεστεί. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του φαινομένου είναι οι ψαράδες στα Φλόριντα Κις, οι οποίοι για χρόνια φωτογραφίζονταν καμαρωτοί κρατώντας τα ψάρια που μόλις είχαν πιάσει. Η Λόρεν Μακλένακαν, θαλάσσιος βιολόγος, εντόπισε και ανέδειξε αυτό το φαινόμενο, το οποίο ονομάζεται «The shifting baselines syndrome». Τα ψάρια στις φωτογραφίες γίνονταν ολοένα και μικρότερα, σε σημείο που οι ψαράδες πλέον φωτογραφίζονταν με ψάρια που παλαιότερα αγνοούσαν, ρίχνοντάς τα πίσω στη θάλασσα. Τα χαμόγελα στα πρόσωπα τους όμως, παρέμεναν στο ίδιο μέγεθος. Δεν είχαν αίσθηση της αλλαγής που είχε συντελεστεί.
Τα έντομα είναι το κομμάτι της άγριας φύσης με το οποίο έχουμε περισσότερο επαφή. Μια αράχνη στο μπάνιο, ένα μυρμήγκι που προσπαθεί να τρυπώσει στο βάζο με το μέλι, μια ενοχλητική μύγα, ένα κουνούπι που δεν μας αφήνει να κοιμηθούμε κτλ. Απ’ την άλλη πλευρά όμως τα έντομα αποτελούν ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια του πλανήτη μας, μια υπενθύμιση του πόσο λίγα γνωρίζουμε για το τι συμβαίνει στον κόσμο γύρω μας.
Έχουμε ταυτοποιήσει ένα εκατομμύριο είδη εντόμων, θρίπες, ψαράκια, μυρμηλεοντίδες, τριχόπτερα, κερκοποειδή και άλλες τεράστιες οικογένειες εντόμων που οι περισσότεροι από εμάς δεν μπορούν καν να αναγνωρίσουν. Πιστεύουμε ότι τα γνωρίζουμε καλά, αλλά αυτό δεν ισχύει. Υπάρχουν 12.000 είδη μυρμηγκιών, σχεδόν 20.000 είδη μελισσών και περίπου 400.000 είδη σκαθαριών. Μόλις 5 κυβικά εκατοστά χώμα μπορεί να φιλοξενούν 200 μοναδικά είδη ακάρεων. Και όμως οι εντομολόγοι εκτιμούν ότι όλη αυτή η καταπληκτική και απίστευτη ποικιλία αντιπροσωπεύει ίσως μόνο το 20% της πραγματικής, ότι υπάρχουν εκατομμύρια είδη που είναι εντελώς άγνωστα στην επιστήμη.
Το 70% όλων των ειδών του πλανήτη είναι έντομα. Ποτέ δεν πέρασε απ’ το μυαλό των εντομολόγων του παρελθόντος ότι θα μπορούσαν να εξαφανιστούν. Έτσι αφοσιώθηκαν στις μελέτες για τους κύκλους ζωής τους και στην ταξινόμηση των ειδών, κάτι που τους γοήτευε, με αποτέλεσμα ελάχιστοι να σκεφτούν να τα μετρήσουν ή να καταγράψουν κάτι τόσο βαρετό όσο ο αριθμός τους. Εκτός αυτού η μέθοδος παρακολούθησης είναι πολύ αργή, κουραστική και ασυνήθιστη δουλειά. Για να αποκτήσουν κάποιο νόημα τα δεδομένα μπορεί να χρειαστεί να περιμένουν ακόμα και δεκαετίες. Εκτός αυτού ποιος θα χρηματοδοτούσε τέτοιου είδους έρευνα; Το μεγαλύτερο μέρος των ακαδημαϊκών χρηματοδοτήσεων αφορά βραχυπρόθεσμες έρευνες.
Όταν οι εντομολόγοι άρχισαν να παρατηρούν και να ερευνούν τη μείωση του αριθμού των εντόμων, ήρθαν αυτομάτως αντιμέτωποι με την απουσία πληροφοριών από το παρελθόν, που θα τους έδινε τη δυνατότητα να συγκρίνουν τα τωρινά δεδομένα. Μετράμε εκατοντάδες σκαθάρια αυτή τη στιγμή, για παράδειγμα, αλλά τι γίνεται αν υπήρχαν 100.000 πριν από δύο γενιές; Ο Ρομπ Νταν βιολόγος στο πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας έψαξε πρόσφατα μελέτες που δείχνουν την επίδραση των φυτοφαρμάκων στον πληθυσμό των εντόμων που ζουν στα κοντινά δάση. Έκπληκτος διαπίστωσε ότι δεν υπήρχαν τέτοιες μελέτες. «Αγνοήσαμε πραγματικά βασικές ερωτήσεις», είπε.
Μπορεί οι εντομολόγοι να μη διέθεταν δεδομένα, είχαν όμως μερικές πολύ ανησυχητικές ενδείξεις. Ταυτόχρονα με την αίσθηση ότι έβλεπαν λιγότερα έντομα στις παγίδες που χρησιμοποιούσαν στα πειράματά τους, έρχονταν νέα δεδομένα από τη Βρετανία, από καλά μελετημένα έντομα όπως οι μέλισσες, οι πεταλούδες και τα σκαθάρια, όπου διαπιστώνονταν μείωση κατά μέσο όρο κατά 45%.
Οι εντομολόγοι γνωρίζουν επίσης ότι η κλιματική αλλαγή και η συνολική υποβάθμιση των οικοτόπων παγκοσμίως είναι κακά νέα για τη βιοποικιλότητα εν γένει και ότι τα έντομα αντιμετωπίζουν τις ιδιαίτερες προκλήσεις που θέτονται από τα ζιζανιοκτόνα και τα φυτοφάρμακα, μαζί με τις επιπτώσεις της απώλειας των ενδιαιτημάτων τους αλλά και της αστικοποίησης. Ερευνητές ανακάλυψαν ότι τα ψάρια έβρισκαν όλο και λιγότερα εφημερόπτερα για να τραφούν. Ορνιθολόγοι διαπίστωσαν επίσης ότι τα πουλιά που βασίζονται στα έντομα για φαγητό αντιμετώπιζαν προβλήματα: 8 στις 10 πέρδικες έχουν εξαφανιστεί από τα γαλλικά αγροτικά εδάφη. 50% και 80% η μείωση στα αηδόνια και τα τρυγόνια. Τα μισά από όλα τα πτηνά στις καλλιεργήσιμες περιοχές της Ευρώπης εξαφανίστηκαν σε μόλις τρεις δεκαετίες. Στη Δανία ο ορνιθολόγος Άντερς Τούτροπ, ήταν αυτός που είχε την ιδέα της μετατροπής των αυτοκινήτων σε ανιχνευτές εντόμων για τη μελέτη του φαινομένου του παρμπρίζ, καθώς παρατήρησε ότι οι κουκουβάγιες, τα δεντρογέρακα και οι μελισσοφάγοι που βασίζουν τη διατροφή τους στα έντομα, είχαν εξαφανιστεί ξαφνικά από το τοπίο.
Χρειάζονται μόλις 2 λεπτά για να προσαρμοστεί το δίχτυ στην οροφή του αυτοκινήτου. Ο καιρός πρέπει να είναι καλός και η μέγιστη ταχύτητα τα 50χλμ την ώρα.
Τα σημάδια ήταν σίγουρα ανησυχητικά, αλλά δεν έπαυαν να παραμένουν απλά σημάδια που δεν αρκούν ώστε να γίνουν σημαντικές ανακοινώσεις σχετικά με την υγεία των εντόμων στο σύνολό της ή να τεκμηριωθεί μια ευρεία μείωση των ειδών. «Δεν υπάρχουν ποσοτικά δεδομένα για τα έντομα, οπότε αυτή είναι απλώς μια υπόθεση», μου εξήγησε ο Χανς ντε Κρόον, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ράντμπουντ της Ολλανδίας. Σίγουρα όχι η δήλωση που θα στείλει τον κόσμο στα οδοφράγματα.
Και ύστερα ήρθε η Γερμανική μελέτη…
Οι αριθμοί που αποκαλύπτονταν από την Γερμανική μελέτη ήταν αμείλικτοι, υποδηλώνοντας τον αποδεκατισμό ολόκληρου του κόσμου των εντόμων, ακόμη και σε προστατευόμενες περιοχές όπου τα έντομα θα έπρεπε να βρίσκονται σε λιγότερο στρεσογόνες καταστάσεις. Η ταχύτητα και η κλίμακα της μείωσης ήταν συγκλονιστική ακόμη και για εντομολόγους που μελετούσαν τις μέλισσες, γνώριζαν το πρόβλημα και ήδη ανησυχούσαν. Τα αποτελέσματα όμως ήταν εκπληκτικά και για έναν άλλο λόγο. Τα πολυετή σύνολα δεδομένων σχετικά με την αφθονία των εντόμων δεν προήλθαν από πανεπιστημιακούς κύκλους, αλλά από μια μικρή κοινότητα ενθουσιωδών εντομολόγων, ερασιτεχνών κατά κύριο λόγο, στην επαρχιακή Γερμανική πόλη του Κρέφελντ.
Τα μέλη της Εντομολογικής Κοινότητας του Κρέφελντ επί το έργον.
Το Κρέφελντ βρίσκεται μισή ώρα με το αυτοκίνητο έξω από το Ντίσελντορφ, κοντά στη δυτική όχθη του Ρήνου. Είναι μια πόλη με τούβλινα σπιτάκια, ανθισμένους κήπους και ένα γραφικό δημοτικό πάρκο. Κοντά στο κέντρο της παλιάς πόλης, μια χάρτινη πινακίδα, όχι πολύ μεγαλύτερη από μια επαγγελματική κάρτα, μας ενημερώνει για την έδρα της Εντομολογικής Ένωσης Entomologischer Verein Krefeld (EVK), της οποίας η έρευνα προκάλεσε τόση αναταραχή. Όταν ιδρύθηκε, το 1905, λειτουργούσε σε ένα κτήριο το οποίο καταστράφηκε μετά το βομβαρδισμό της πόλης από τους Βρετανούς κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πριν πέσουν οι βόμβες μέλη της Ένωσης είχαν προλάβει να μεταφέρουν σχολαστικά τα πολύτιμα αρχεία, που περιείχαν καταχωρήσεις ερευνών αλλά και συλλογές εντόμων, πολλές απ’ τα οποίες χρονολογούνταν από τη δεκαετία του 1860, σε μια υπόγεια αποθήκη.
Σήμερα, η EVK χρησιμοποιεί ένα παλιό τριώροφο σχολείο ως αποθηκευτικό χώρο και αριθμεί γύρω στα 60 μέλη, αρκετοί εκ των οποίων είναι χομπίστες. Μάλιστα το 1979 σε έναν εξ’ αυτών, τον Ζίγκφριντ Σίμορεκ ο οποίος δεν είχε καταφέρει να μπει στο πανεπιστήμιο, απονεμήθηκε επίτιμο διδακτορικό από το Ελβετικό Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Ζυρίχης για την έρευνά του σχετικά με τα ξυλοφάγα έντομα.
Ο εντομολόγος Τόμας Χόρεν στα αρχεία της Εντομολογικής Ένωσης του Κρέφελντ.
Αν τύχει ποτέ να ξεναγηθείτε εκεί και να δείτε τις συλλογές θα παρατηρήσετε ότι υπάρχουν δωμάτια που περιέχουν για παράδειγμα αποκλειστικά Λεπιδόπτερα! Θα δείτε πως οι παλιές σχολικές αίθουσες έχουν μετατραπεί σε κάτι που θυμίζει βιβλιοθήκη με ράφια γεμάτα βιβλία, αλλά στην πραγματικότητα είναι αναρίθμητα ξύλινα κουτιά που περιέχουν καρφιτσωμένες πεταλούδες και μέλισσες που μαζεύτηκαν πολύ πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο! Κατά την περίοδο από το 1880 έως το 1930! Ενώ υπάρχουν συρτάρια μέσα στα οποία βρίσκονται μέλισσες από νέες συλλογές… μόλις 30 ετών.
Υπάρχουν όμως και ράφια που κρατούν πραγματικά βιβλία. Σε ένα απ’ αυτά μέτρησα 31 τόμους από μια σειρά με τον τίτλο «Σκαθάρια της Κεντρικής Ευρώπης». Υπήρχε ένα βιβλίο 395 σελίδων στο οποίο ήταν καταχωρημένα και κατηγοριοποιημένα δείγματα της σφήκας αραχνών (σφήκες της οικογένειας Pompilidae), τα οποία συλλέχθηκαν από τη δυτική Παλεαρκτική Ζώνη από το 1948 έως το 2008. Ρώτησα τον Μάρτιν Σονγκ ο οποίος εκτελεί καθήκοντα επιμελητή στην EVK από το 1987 και ήταν ένας από τους συγγραφείς της Γερμανικής μελέτης αν αυτό το διάστημα των 50 ετών, που αναφέρονταν στο εξώφυλλο του βιβλίου, ήταν το διάστημα κατά το οποίο συλλέγονταν τα δείγματα. «Όχι» μου απάντησε. «Αυτό ήταν το διάστημα που χρειάστηκε ο συγγραφέας για τη μελέτη του».
Ο Σονγκ είναι μια βιβλική μορφή, που σε προκαλεί να του κάνεις ερωτήσεις. Όμως τα έντομα είναι το μόνο για το οποίο δείχνει πρόθυμος να μιλήσει. «Αυτό που είναι σημαντικό είναι η μείωση του αριθμού των εντόμων και όχι οι λεπτομέρειες σχετικά με τη ζωή των εντομολόγων» μου εξηγεί με κάπως αυστηρό ύφος. Το δικό του όνομα μαζί με αυτό του συνεργάτη του Βέρνερ Στένμαν ήταν αυτά μεταξύ άλλων αυτά που υπέγραφαν την περίφημη πλέον μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2017 στο περιοδικό PLOS One. Κανένας τους δεν δέχτηκε να απαντήσει στις ερωτήσεις σχετικά με τις καθημερινές τους δουλειές. Ο Σονγκ θεωρεί ότι είναι λάθος να επικεντρώνεται η προσοχή του κόσμου σε αυτόν ως άτομο και όχι στην έρευνα. Έτσι δεν θέλησε να μιλήσει ούτε για το τι τον ώθησε να αφιερώσει τόσο μεγάλο μέρος της ζωής του για τη μελέτη των σφηκών. «Συνήθως ασχολούμαστε με τη ζωή κάποιου όταν αυτός πεθαίνει» είπε χαρακτηριστικά.
Ο Μάρτιν Σονγκ εκτελεί καθήκοντα επιμελητή στην Ένωση από το 1987, όταν αντικατέστησε τον θρυλικό Ζίγκφριντ Σίμορεκ.
Υπήρχε ένας λόγος για αυτή την επιφυλακτικότητα. Τα ειδησεογραφικά πρακτορεία τους χαρακτηρίζουν ξανά και ξανά ως «ερασιτέχνες» και αυτό είναι κάτι που δεν αρέσει στα μέλη της Ένωσης. Είναι κάτι που αντικατοπτρίζει τα πιστεύω τους. Έχουν διαφορετική αντίληψη σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι ειδικός ή ακόμα και επιστήμονας – τι σημαίνει να είσαι μαθητής του φυσικού κόσμου. Οι ερασιτέχνες παρέχουν εδώ και πολύ καιρό μεγάλο μέρος των γνώσεων που έχουμε σχετικά με τη φύση. Όλες αυτές οι μελέτες για τις μέλισσες ή τις πεταλούδες εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την κινητοποίηση εθελοντών. Οι αριθμοί που αποκάλυψαν την τρομακτική μείωση των πτηνών συγκεντρώθηκαν επίσης με αυτόν τον τρόπο και επειδή τα πουλιά μπορεί να είναι δύσκολο να εντοπιστούν, οι εθελοντές συχνά χρειάστηκε να μάθουν να τα αναγνωρίζουν από τους ήχους τους. Η Βρετανία που είναι η καλύτερα μελετημένη περιοχή στον πλανήτη έχει σπουδαία παράδοση στους φυσιολάτρες.
Όσο τεχνολογικά εξελιγμένοι και να είμαστε, ο φυσικός κόσμος εξακολουθεί να είναι πολύ μεγάλος και περίπλοκος και ο καλύτερος τρόπος για να μάθουμε τι συμβαίνει είναι να αφιερώσουν πολύ χρόνο, πολλοί άνθρωποι. Εξάλλου η ετυμολογική προέλευση του όρου «ερασιτέχνης» είναι εραστής της τέχνης. Αρκετοί ερασιτέχνες φυσιοδίφες καθοδηγούνται από το πάθος τους και ακολουθούν μια μακρά παράδοση. Σκεφτείτε για παράδειγμα κατά τη βικτωριανή εποχή πόσοι άνθρωποι έψαχναν πεταλούδες εξοπλισμένοι με απόχες, τις οποίες στη συνέχεια τοποθετούσαν στους Θαλάμους Αξιοπερίεργων Αντικειμένων, αλλά και τον γνωστό συγγραφέα Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ του οποίου οι θεωρίες σχετικά με την εξέλιξη των κοινών μπλε πεταλούδων, ενώ αρχικά αγνοήθηκαν, τελικά επιβεβαιώθηκαν με τη μέθοδο του DNA, 30 χρόνια μετά το θάνατό του. Αλλά ακόμα και το νεαρό Κάρολο Δαρβίνο που παράτησε τα μαθήματά του στο Καίμπριτζ για να μαζέψει σκαθάρια στο Wicken Fen και κάποτε έβαλε ένα ζωντανό σκαθάρι στο στόμα του, επειδή τα χέρια του ήταν ήδη γεμάτα.
Ο συγγραφέας Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ ήταν ένας παθιασμένος εντομολόγος με εξειδίκευση στις πεταλούδες. Για έξι χρόνια υπήρξε επιμελητής στο Μουσείο Συγκριτικής Ζωολογίας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, ενώ δημοσίευσε και δώδεκα εργασίες σχετικά με την ταξινόμηση.
Η Εντομολογική Ένωση του Κρέφελντ (EVK) είναι εθελοντική και τα περισσότερα μέλη της, ζουν κάνοντας άλλες δουλειές. Η γνώση τους όμως σχετικά με τα έντομα είναι βαθύτατη και την απέκτησαν έπειτα από πολλά χρόνια ενασχόλησης κάτι που άλλοι άνθρωποι θεωρούν εμμονή. Κάποιοι μελετούν την οικολογία ή την εξελικτική ταξινομία των αγαπημένων τους ειδών ή απλώς χαρτογραφούν τους πληθυσμούς τους. Σύμφωνα με τον Σονγκ από τα 63 μέλη το ένα τρίτο έχει πανεπιστημιακή εκπαίδευση σε τομείς όπως η βιολογία ή οι γεωπιστήμες. Κάποιοι άλλοι είναι «εξαιρετικά εξειδικευμένοι και με υψηλά προσόντα, αλλά δεν επισκέφτηκαν ποτέ το πανεπιστήμιο», ενώ οι υπόλοιποι είναι ερασιτέχνες που βρίσκονται ακόμη στη διαδικασία του να γίνουν εντομολόγοι, «Κάποιοι από αυτούς μπορεί επίσης να έχουν πτυχίο από το πανεπιστήμιο, αλλά κατά την άποψή μας, είναι αρχάριοι».
Ο Σουηδός εντομολόγος Ρενέ Μαλαίζ, εφευρέτης της παγίδας Μαλαίζ, μέσα σε ένα άλλο δημιούργημά του, τον ατομικό υπνόσακο τον οποίο κατασκεύασε κατά την στρατιωτική του θητεία στο Βάξχολμ το 1914.
Μια απ’ τις βασικές τους εργασίες τους είναι η δημιουργία και τοποθέτηση των παγίδων Μαλαίζ, μια παγίδα εντόμων που μοιάζει με σκηνή και εφευρέθηκε από τον Σουηδό εντομολόγο Ρενέ Μαλαίζ το 1934. Καθώς τα έντομα εισέρχονται συναντούν τη μαύρη σήτα που βρίσκεται περιμετρικά και τα περισσότερα ανεβαίνουν προς τη λευκή οροφή σε μια προσπάθεια να ξεφύγουν. Εκεί συναντούν ένα μπουκάλι συλλογής όπου παγιδεύονται μόνιμα. Το μπουκάλι περιέχει αιθανόλη για τη διατήρηση των οργανισμών και του DNA τους. Η παγίδα θεωρητικά μπορεί να λειτουργεί επ’ αόριστον καθώς μόνο το μπουκάλι αντικαθίσταται περιοδικά (συνήθως μία φορά την εβδομάδα), καθιστώντας αυτή την τεχνική δειγματοληψίας πολύ χαμηλού κόστους.
Ο Μάρτιν Σονγκ σε νεότερη ηλικία καθώς ελέγχει το μπουκάλι συλλογής μιας παγίδας Μαλαίζ.
Λόγω των αυστηρών επιστημονικών προτύπων της Ένωσης χρησιμοποιούνται πανομοιότυπες παγίδες, ραμμένες από ένα πρότυπο που χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά το 1982 και τοποθετούνται πάντα στα ίδια ακριβώς σημεία. Ο Σονγκ μου έδειξε το πρωτότυπο με μεγάλη υπευθυνότητα. Κάποια στιγμή αγόρασαν τόσο μεγάλη ποσότητα αιθανόλης που προσέλκυσαν την προσοχή της Δίωξης Ναρκωτικών. Τα μέλη της Ένωσης άρχισαν να παρατηρούν τη μείωση του αριθμού των εντόμων, παράλληλα με τους εντομολόγους στον υπόλοιπο κόσμο, όμως εδώ υπήρχε ένα μέτρο σύγκρισης. «Δεν πετάμε τίποτα, αποθηκεύουμε τα πάντα» μου εξηγεί ο Σονγκ. «Αυτό μας δίνει σήμερα τη δυνατότητα να επιστρέψουμε στο παρελθόν».
Οι εντομολόγοι του Κρέφελντ επιβεβαίωσαν ότι ο συνολικός αριθμός των εντόμων που συλλέχθηκαν το 2016 ήταν 75% χαμηλότερος από το ίδιο σημείο το 1989. Επίσης πριν από 30 χρόνια ένα μπουκάλι 1 λίτρου αρκούσε για μια εβδομάδα, ενώ σήμερα ένα μπουκάλι μισού λίτρου είναι υπέρ-αρκετό. Όμως θα χρειαζόταν χρόνια επίπονης εργασίας για την αναγνώριση όλων των εντόμων στα μπουκάλια. Έτσι η ομάδα χρησιμοποίησε μια τυποποιημένη μέθοδο για τη ζύγιση των εντόμων στο αλκοόλ, η οποία μας έφερε στο φως μια τρομακτική ιστορία δείχνοντας μας απλά πόσο μειώθηκε η συνολική μάζα εντόμων με την πάροδο του χρόνου. «Η μείωση του βάρους αυτού του μείγματος έχει τελείως διαφορετικό νόημα από την εξαφάνιση κάποιων ειδών» λέει χαρακτηριστικά ο Σονγκ.
Αυτό που χάθηκε. Οι εντομολόγοι του Κρέφελντ συνέλεξαν έντομα για δύο εβδομάδες τον Αύγουστο του 1994 (αριστερά) και στην ίδια τοποθεσία Αύγουστο του 2016 (δεξιά). Παρόμοια δεδομένα συλλέχθηκαν από 63 προστατευόμενες περιοχές στη Γερμανία και έδωσαν συγκλονιστικά αποτελέσματα: μείωση 75% στη βιομάζα εντόμων μεταξύ 1989 και 2016.
Η ομάδα του Κρέφελντ συνεργάστηκε με τον Χανς ντε Κρόον αλλά και άλλους επιστήμονες οι οποίοι πραγματοποίησαν μια ανάλυση των δεδομένων αυτών, ελέγχοντας παράλληλα πράγματα, όπως την χλωρίδα της περιοχής, τις καιρικές συνθήκες και τη δασική κάλυψη κατά τις διακυμάνσεις των πληθυσμών των εντόμων. Η τελική μελέτη εξέτασε 63 φυσικούς οικότοπους που αντιπροσωπεύουν σχεδόν 46 χρόνια δειγματοληψίας, διαπιστώνοντας σταθερές μειώσεις παντού. Αυτό ώθησε τους συγγραφείς να γράψουν ότι «Δεν είναι απλώς κάποια είδη υπό εξαφάνιση, αλλά όλα τα έντομα στο σύνολό τους έχουν αποδεκατιστεί τις τελευταίες δεκαετίες.»
«Για πολλούς επιστήμονες αυτά τα δεδομένα ήταν πολύ βαρετά» λέει ο Ρομπ Νταν «αλλά αυτοί οι άνθρωποι το βρήκαν όμορφο. Ήταν αυτοί που πρόσεχαν τη Γη για όλους εμάς.»
Η εποχή της μοναξιάς
Η τρέχουσα απώλεια της βιοποικιλότητας είναι ευρέως γνωστή ως η έκτη εξαφάνιση. Η έκτη φορά στην παγκόσμια ιστορία που ένας μεγάλος αριθμός ειδών εξαφανίζεται. Η διαφορά απ’ τις προηγούμενες είναι ότι αυτή τη φορά λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας ο ρυθμός εξαφάνισης έχει επιταχυνθεί ασυνήθιστα. Η πρώτη υπολογίζεται ότι συνέβη πριν από περίπου 440 εκατ. χρόνια, στο μεταίχμιο της Ορδοβίκιας και της Σιλούριας περιόδου, όταν εξαφανίστηκε το 85% όλων των ειδών. Αργότερα, προς το τέλος της Δεβόνιας περιόδου, πριν από περίπου 360 εκατ. χρόνια, εξαφανίστηκε το 70% όλων των ειδών.
Ακολούθησε η μεγαλύτερη μαζική εξαφάνιση που έχει καταγραφεί ποτέ στον πλανήτη, όταν κατά την Πέρμια περίοδο, πριν από 252 εκατ. χρόνια, εξαλείφθηκαν πάνω από το 90% των ειδών (ανάμεσα στα οποία και οι περίφημοι τριλοβίτες), στο λυκόφως της Παλαιοζωικής εποχής. Μετά από 50 εκατ. περίπου χρόνια, στο τέλος της Τριασικής περιόδου, εξαφανίστηκε το 70% των τότε ειδών, γεγονός που σήμανε την αρχή της κυριαρχίας των δεινοσαύρων, οι οποίοι γνώρισαν και αυτοί με τη σειρά τους την εξαφάνιση πριν από 65 εκατ. χρόνια, στο τέλος της Κρητιδικής περιόδου.
Η εξαφάνιση είναι μια τραγωδία. Δεν υπάρχει επιστροφή από αυτήν. Αλλά η εξαφάνιση δεν είναι η μόνη τραγωδία την οποία βιώνουμε. Υπάρχουν είδη που εξακολουθούν να υπάρχουν, αλλά ως σκιά του εαυτού τους. Στο βιβλίο του «The Once and Future World» ο Καναδός δημοσιογράφος Τζ. Β. Μακίνον παρουσιάζει καταγραφές των τελευταίων αιώνων που μας αποκαλύπτουν αυτό που μόλις χάθηκε. «Στο Βόρειο Ατλαντικό ένα κοπάδι μπακαλιάροι σταματά ένα μεγάλο πλοίο, στην Μεσο-Ατλαντική υφαλορράχη. Έξω από το Σίδνεϊ της Αυστραλίας ο καπετάνιος του πλοίου από το μεσημέρι μέχρι το απόγευμα πλέει συνεχώς ανάμεσα σε φάλαινες. Οι πρωτοπόροι του Ειρηνικού αναφέρουν συχνά στις Αρχές ότι τα κανό τους κινδυνεύουν να ανατραπούν εξαιτίας των σολομών που πηδούν. Υπήρχαν αναφορές για λιοντάρια στη νότια Γαλλία και θαλάσσιων ίππων στον Τάμεση. Για κοπάδια πουλιών τόσο μεγάλα που χρειάστηκαν τρεις μέρες μέχρι να φανεί και πάλι ο ουρανός, αλλά και για 100 γαλάζιες φάλαινες στον Νότιο Ωκεανό για κάθε μία που βλέπουμε σήμερα.» Αυτά δεν είναι αξιοθέατα κάποιας προϊστορικής εποχής γράφει ο Μακίνον. «Μιλάμε για πράγματα που είδαν ανθρώπινα μάτια. Πράγματα που υπάρχουν στην ανθρώπινη μνήμη».
Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Τζ. Β. Μακίνον, ο οποίος συνεργάζεται με τα New Yorker και National Geographic.
Ενώ γράφονταν αυτό το άρθρο οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι η μεγαλύτερη αποικία βασιλικών πιγκουίνων στον κόσμο συρρικνώθηκε κατά 88% σε 35 χρόνια. Και ότι το 97% του ερυθρού τόνου του Ατλαντικού, ενός από τα μεγαλύτερα ψάρια με οστέινο σκελετό, έχει χαθεί. Ο αριθμός του μασητικού παιχνιδιού για μωρά «Σόφι η καμηλοπάρδαλη» που πουλήθηκε στη Γαλλία σε ένα χρόνο είναι εννέα φορές μεγαλύτερος από αυτό των καμηλοπαρδάλεων που εξακολουθούν να ζουν στην Αφρική.
Οι τίγρεις συνεχίζουν να υπάρχουν αλλά αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι το 93% της γης στην οποία ζούσαν κάποτε, σήμερα είναι χωρίς τίγρεις. Αυτό δεν είναι απλώς νοσταλγία. Τα μεγάλα ζώα και ειδικά τα κορυφαία αρπακτικά, όπως οι τίγρεις, συνδέουν τα οικοσυστήματα μεταξύ τους και μεταφέρουν ενέργεια και πόρους απλά περπατώντας, τρώγοντας, αφοδεύοντας και πεθαίνοντας. Στα βάθη των ωκεανών, σε μέρη φτωχά σε θρεπτικά συστατικά, τα κουφάρια των φαλαινών αποτελούν τη βάση ολόκληρων οικοσυστημάτων. Η απουσία ενός και μόνο είδους και συγκεκριμένα ενός κορυφαίου θηρευτή μπορεί να επηρεάζει τη δομή ολόκληρου του οικοσυστήματος, ένα φαινόμενο που ονομάζεται τροφικός καταρράκτης.
Οι επιστήμονες έχουν αρχίσει πλέον να χρησιμοποιούν τον όρο «λειτουργική εξαφάνιση» αντί του «αριθμητική εξαφάνιση». Το ανησυχητικό με αυτό τον όρο είναι ότι υποδηλώνει πως ο πληθυσμός ενός είδους έχει περάσει το σημείο πέρα από το οποίο δεν υπάρχει επιστροφή. Τα είδη αυτά εξακολουθούν να υπάρχουν αλλά δεν είναι σε θέση να επηρεάσουν τον τρόπο λειτουργίας ενός οικοσυστήματος και δε θα καταφέρουν ποτέ να ανακάμψουν. Κάποιοι δεν το χαρακτηρίζουν ως εξαφάνιση ενός είδους, αλλά όλων των αλληλεπιδράσεών του με το περιβάλλον. Μια μελέτη του 2013 που δημοσιεύτηκε στο Nature, ανέφερε ότι η απώλεια ακόμη και του 30% του πληθυσμού ενός είδους αρκεί για να αποσταθεροποιήσει τους πληθυσμούς άλλων ειδών σε τέτοιο βαθμό που να οδηγήσει ακόμα και στην ολοκληρωτική εξαφάνισή τους.
Κατά ένα ειρωνικό τρόπο ο φυσιοδίφης εξερευνητής Γκέοργκ Στέλλερ, ο άνθρωπος που ανακάλυψε σ’ ένα ταξίδι του τη γιγάντια θαλάσσια αγελάδα, που πήρε και το όνομά του, ήταν αυτός που μας έδειξε και πως να την πιάσουμε και να την φάμε.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του φαινομένου του τροφικού καταρράκτη είναι οι θαλάσσιες ενυδρίδες. Όταν σχεδόν εξαφανίστηκαν από τον Βόρειο Ειρηνικό, τα θήραμά τους, οι αχινοί αυξήθηκαν τόσο πολύ που αποδεκάτισαν τα υποθαλάσσια δάση, μετατρέποντας τον βυθό σε ένα άγονο περιβάλλον, συμβάλλοντας τελικά στην εξαφάνιση των θαλάσσιων αγελάδων του Στέλλερ, οι οποίες ήδη κινδύνευαν από την υπεραλίευση.
Εκτιμάται ότι από το 1970 οι πληθυσμοί των άγριων ζώων της Γης έχουν μειωθεί κατά 60%. Μια έρευνα που δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών ανέφερε ότι αν μελετήσουμε τα θηλαστικά κατά βάρος θα διαπιστώσουμε ότι το 96% αυτής της βιομάζας είναι άνθρωποι και εκτρεφόμενα ζώα. Μόλις το 4% είναι άγρια ζώα. Ζούμε σε μια περίοδο η οποία χαρακτηρίστηκε Ανθρωπόκαινος, δηλαδή μια γεωλογική εποχή κατά την οποία ο κόσμος διαμορφώνεται από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Αλλά ο Ε.Ο. Γουίλσον, φυσιοδίφης βιολόγος και ερευνητής στην κοινωνιοβιολογία, την ονόμασε «Ερημόκαινο – Η εποχή της μοναξιάς». Ο Γουίλσον ξεκίνησε την καριέρα του με την ταξινομική των μυρμηγκιών και συνήθιζε να λέει «Είναι τα μικρά πράγματα που διαμορφώνουν τον φυσικό κόσμο».
Η αποσύνθεση των εντόμων είναι ζωτικής σημασίας καθώς μέσω αυτής ανακυκλώνονται θρεπτικές ουσίες στο έδαφος, αναπτύσσονται τα φυτά και το οικοσύστημα παραμένει υγιές. Αυτός ο ρόλος των εντόμων δεν είναι εμφανής, μέχρι ξαφνικά να γίνει.
Όταν εισήγαγαν τα βοοειδή στην Αυστραλία στις αρχές του 19ου αιώνα, ήρθαν αντιμέτωποι με το πρόβλημα των περιττωμάτων τους. Για κάποιο λόγο η κοπριά των αγελάδων χρειάζονταν μήνες ή και χρόνια για να αποσυντεθεί. Οι αγελάδες αρνούνταν να φάνε κοντά στην κοπριά, απαιτώντας όλο και περισσότερη γη για βόσκηση. Υπήρχαν τόσο πολλές μύγες εξαιτίας της κοπριάς, που η χώρα έγινε διάσημη για τα αστεία καπέλα (Cork Hat) που φορούσαν οι κτηνοτρόφοι για να τις διώχνουν, καθώς ήταν αδύνατο να σταθείς χωρίς προστασία. Από τα καπέλα κρέμονταν κορδόνια στις άκρες των οποίων υπήρχαν φελλοί και με την κίνηση του κεφαλιού έδιωχναν τα έντομα. Μόλις το 1951 ένας επισκέπτης εντομολόγος εντόπισε που οφείλονταν το πρόβλημα. Τα τοπικά έντομα είχαν εξελιχθεί να τρέφονται με τα πιο ινώδη απορρίμματα των μαρσιποειδών. Δε μπορούσαν να χωνέψουν τα περιττώματα των αγελάδων. Για τα επόμενα 25 χρόνια, η εισαγωγή, η καραντίνα και η απελευθέρωση δεκάδων ειδών σκαθαριών κοπριάς έγινε εθνική προτεραιότητα.
Απλώς δεν γνωρίζουμε όλα όσα κάνουν τα έντομα. Μόλις το το 2% των ασπόνδυλων ειδών έχει μελετηθεί αρκετά ώστε να είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε εάν κινδυνεύουν να εξαφανιστούν και τι είδους επιπτώσεις θα είχε μια πιθανή απώλειά τους. Οι επιστήμονες περιγράφουν έναν κόσμο χωρίς έντομα με λέξεις όπως χάος, κατάρρευση, Αρμαγεδδών. Ο Γουίλσον έχει περιγράψει τον κόσμο χωρίς έντομα, ως έναν κόσμο όπου τα περισσότερα χερσαία ζώα και φυτά θα έχουν εξαφανιστεί. Έναν κόσμο όπου για μια περίοδο θα ευδοκιμούν οι μύκητες και θα ακμάζει η σήψη και ο θάνατος. Το ανθρώπινο είδος θα επιβιώνει μέσω των ανεμόφυλλων καλλιεργειών, όπως τα δημητριακά και της θαλάσσιας αλιείας, παρά τη μαζική πείνα και τους πολέμους για τους πόρους. «Ο άνθρωπος θα παλεύει να επιβιώσει σε έναν κατεστραμμένο κόσμο, παγιδευμένος σε μια σκοτεινή εποχή».
Ο λόγος λοιπόν για τον οποίο το φαινόμενο του παρμπρίζ είναι τόσο ανησυχητικό δεν είναι βεβαίως η νοσταλγία. Τον Οκτώβριο, ένας εντομολόγος μου έστειλε ένα μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου με τον χαρακτηριστικό τίτλο στο θέμα «Holy Fuck!» και ένα συνημμένο στο οποίο υπήρχε μια μελέτη από τα Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών με τον τίτλο «Μετά το Κρέφελντ, το Πουέρτο Ρίκο». Η μελέτη περιελάμβανε δεδομένα από τη δεκαετία του 1970 και από τις αρχές του 2010, καθώς ο βιολόγος Μπραντ Λίστερ επέστρεψε στο προστατευόμενο τροπικό δάσος Λουκίλιο, στο βορειοανατολικό Πουέρτο Ρίκο, όπου είχε μελετήσει σαύρες και κυρίως τα θήραμά τους, 40 χρόνια πριν. Ο Λίστερ μαζί με τον συνεργάτη του Αντρές Γκαρσία τοποθέτησαν παγίδες με κόλλα και δίχτυα στο δάσος, στα ίδια ακριβώς μέρη με αυτά της δεκαετίας του 1970. Αυτή τη φορά όμως έπιασαν πολύ, πολύ λιγότερα έντομα. Για την ακρίβεια 10 έως 60 φορές λιγότερη βιομάζα αρθροπόδων από πριν. Είναι εύκολο να διαβάσετε αυτόν τον αριθμό ως 60% λιγότερο, αλλά στην πραγματικότητα είναι εξήντα φορές λιγότερο! Δηλαδή εκεί που είχαν πιάσει 473 χιλιόγραμμα τώρα βρήκαν μόλις 8…
«Αντιλαμβάνεστε ότι αυτό είναι καταστροφικό» είχε πει τότε ο Λίστερ. Αλλά ακόμη πιο τρομακτική ήταν η επίπτωση της απώλειας στο οικοσύστημα καθώς ήταν εμφανείς οι σοβαρές μειώσεις και στον αριθμό των σαυρών, των πουλιών και των βατράχων. Η μελέτη έκανε λόγο για έναν τροφικό καταρράκτη που λάμβανε χώρα από κάτω προς τα πάνω και είχε ως συνέπεια την κατάρρευση της τροφικής αλυσίδας στο συγκεκριμένο δάσος. Τα εισερχόμενα του Λίστερ γέμισαν γρήγορα με μηνύματα άλλων επιστημόνων και ειδικά από άτομα που μελετούσαν τα ασπόνδυλα και του έγραφαν ότι έβλεπαν παρόμοια τρομακτική πτώση. Ακόμα και ο Λίστερ βρήκε κάποιες απ’ αυτές τις απώλειες συγκλονιστικές λέγοντας χαρακτηριστικά «Δεν είχα ιδέα για την κρίση του γαιοσκώληκα!»
Το πιο παράξενο σύμφωνα με τον Λίστερ είναι ότι παρά τις τεράστιες απώλειες, οι περισσότερες παραμένουν αόρατες για έναν απλό άνθρωπο που περπατά π.χ. στο τροπικό δάσος του Λουκίλιο στο Πουέρτο Ρίκο. Ακόμα και για τον ίδιο, το δάσος έδειχνε ακόμα φαντασμαγορικό με τους καταρράκτες και την πυκνή του βλάστηση. Πρέπει να είσαι ειδικός για να παρατηρήσεις ότι κάτι λείπει. Οι αλλαγές όμως θα γίνουν σύντομα εμφανείς.
Μέλη της Εντομολογικής Ένωσης του Κρέφελντ. Η μελέτη τους σχετικά με τη μείωση των εντόμων προκάλεσε έντονη ανησυχία παγκοσμίως.
Τα έντομα του δάσους που μελέτησε ο Λίστερ δεν αντιμετώπιζαν προβλήματα από τα φυτοφάρμακα ή κάποιου είδους απώλεια των ενδιαιτημάτων τους, δύο καθοριστικούς παράγοντες στη μελέτη του Κρέφελντ. Αντ’ αυτού σύμφωνα με τον βιολόγο η κυριότερη αιτία εδώ, είναι η κλιματική αλλαγή εξαιτίας της οποίας έχουν αυξηθεί οι θερμοκρασίες κατά δύο βαθμούς Κελσίου σε σχέση με την έρευνα του 1970. Είναι γνωστό από άλλες έρευνες ότι τα έντομα που ζουν στα τροπικά δάση είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις θερμοκρασιακές μεταβολές. Για παράδειγμα υπάρχουν αναφορές από επιστήμονες για σκαθάρια τα οποία εκτέθηκαν εργαστηριακά σε υψηλότερες θερμοκρασίες και παρουσίασαν μείωση της γονιμότητας τους.
Ο Χανς ντε Κρόον χαρακτηρίζει τη ζωή των εντόμων σήμερα ως έναν αγώνα επιβίωσης, όπου «από μια όαση που σιγοσβήνει προσπαθούν να φτάσουν σε μια άλλη, όταν στο ενδιάμεσο βρίσκεται μια έρημος ή στη χειρότερη περίπτωση μια δηλητηριώδης έρημος». Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλούν τα νεονικοτινοειδή, που ως νευροτοξίνες επιτίθενται στο κεντρικό νευρικό σύστημα των εντόμων, έχουν συνδεθεί με την Διαταραχή Κατάρρευσης Αποικιών (CCD) των μελισσών και επηρεάζουν το περιβάλλον καθώς συσσωρεύονται μιας και διασπώνται αργά. Μελισσοκόμοι απ’ όλο τον κόσμο ανέφεραν ότι τα μελίσσια τους κατέρρεαν αλλά δεν έβρισκαν νεκρές μέλισσες. Οι κυψέλες άδειαζαν μυστηριωδώς. Σύμφωνα με μια θεωρία οι νευροτοξίνες κατέστρεφαν το σύστημα προσανατολισμού των μελισσών με αποτέλεσμα να μη βρίσκουν τον δρόμο της επιστροφής.
Από τη στιγμή που έγινε γνωστή η μελέτη του Κρέφελντ, ερευνητές σε όλο τον κόσμο άρχισαν να αναζητούν άλλες ξεχασμένες αποθήκες πληροφοριών που ενδέχεται να μας δώσουν ακόμα καλύτερη εικόνα. Επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο Ράντμπουντ του Ναϊμέχεν ανέλυσαν δεδομένα που ανήκαν σε ολλανδικές εντομολογικές εταιρείες, σχετικά με τα σκαθάρια και τους σκόρους και διαπίστωσαν σημαντικές πτώσεις (72% και 54% αντίστοιχα), κάτι που επιβεβαιώνει το Κρέφελντ. Ο Ρουλ Φαν Κλιντ, ερευνητής από το Γερμανικό Κέντρο Ολοκληρωμένης Έρευνας για τη Βιοποικιλότητα, παραδέχτηκε ότι όπως και οι περισσότεροι εντομολόγοι πριν από τον Κρέφελντ, δεν ενδιαφερόταν για τη βιομάζα. Τώρα ψάχνει για ιστορικά σύνολα δεδομένων, πολλά από τα οποία ξεκίνησαν ως μελέτες γεωργικών παρασίτων, όπως μια μελέτη δεκαετιών για ακρίδες στο Κάνσας, που θα μπορούσε να βοηθήσει στη δημιουργία μιας πιο εμπεριστατωμένης εικόνας για το τι συμβαίνει.
Ο διακεκριμένος καθηγητής Άρθουρ Σαπίρο μελετά τις διακυμάνσεις του πληθυσμού των πεταλούδων στην Καλιφόρνια τα τελευταία 46 χρόνια.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ένα από τα λίγα πολυετή σύνολα δεδομένων σχετικά με την αφθονία των εντόμων προέρχεται από το έργο του Άρθουρ Σαπίρο, ενός παθιασμένου εντομολόγου από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια. Το 1972 ο Σαπίρο ξεκίνησε να περπατά στην κεντρική κοιλάδα της Καλιφόρνιας, μετρώντας πεταλούδες και έκανε μια μελέτη για το πώς οι βραχυπρόθεσμες καιρικές διακυμάνσεις επηρέαζαν τους πληθυσμούς τους. Όσο περισσότερο συνέλεγε δείγματα, τόσο πιο πολύτιμα έγιναν τα δεδομένα του. «Και να ‘μαι λοιπόν, στο 46ο έτος!» λέει. Σχεδόν μισός αιώνας κατά τον οποίο περνούσε πέντε ημέρες την εβδομάδα, από τα τέλη της άνοιξης έως το τέλος του φθινοπώρου, παρατηρώντας τις πεταλούδες. Ο Σαπίρο είχε διαπιστώσει την συνολική μείωση του αριθμού των εντόμων και θεωρεί ότι αυτά που φέρνει στο φως η έρευνα του Κρέφελντ είναι πιθανό να συμβαίνουν και στον υπόλοιπο κόσμο. «Αλλά, φυσικά, δεν μελετάω ολόκληρο τον κόσμο», πρόσθεσε «Εγώ μελετάω τον I-80» (αυτοκινητόδρομος που συνδέει το Σαν Φρανσίσκο της Καλιφόρνια με το Τίνεκ στο Νιου Τζέρσι).
Σήμερα γίνονται συνεχώς νέες προσπάθειες για τη δημιουργία περισσότερων προγραμμάτων παρακολούθησης εντόμων σε σχέση με το παρελθόν. Για παράδειγμα σε ένα πιλοτικό πρόγραμμα στη Γερμανία οι ερευνητές στράφηκαν σε εθελοντές, χομπίστες και φυσιοδίφες, όπως έγινε και στο Κρέφελντ, ώστε να κατέχουν τις απαραίτητες γνώσεις. «Δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν αυτά τα είδη», λέει η Αλέτα Μπον, του Γερμανικού Κέντρου Ολοκληρωμένης Έρευνας για τη Βιοποικιλότητα, η οποία επιβλέπει το έργο. Απαιτούνται εξαιρετικές δεξιότητες για μια τέτοια εργασία. «Αυτοί οι άνθρωποι εκπαιδεύονται για δεκαετίες μαζί με άλλους ερασιτέχνες ώστε να μπορούν να αναγνωρίζουν για παράδειγμα, σκαθάρια με βάση τα γεννητικά τους όργανα».
Το αυτοκίνητο του Άντερς Τούτροπ, ειδικά διαμορφωμένο ώστε να συλλέγει έντομα.
Αυτή η παράδοση που έχει η Ευρώπη στους ερασιτέχνες φυσιολάτρες μας αποκαλύπτει γιατί τόσες πολλές από τις ενδείξεις σχετικά με την πτώση της βιοποικιλότητας των εντόμων προέρχονται από αυτήν. Ο καθηγητής Άντερς Τούτροπ για παράδειγμα πήρε την ιδέα για το λευκό δίχτυ στην οροφή του αυτοκινήτου από έναν χομπίστα που συνέλεγε σκαθάρια με αυτό τον τρόπο. Αν δεν υπήρχαν οι ερασιτέχνες θα γνωρίζαμε ελάχιστα. Υπό μια έννοια το ότι φτάσαμε ως εδώ οφείλεται κατά κύριο λόγο στο φαινόμενο του παρμπρίζ. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που η Ευρώπη δρα πολύ γρηγορότερα απ’ τον υπόλοιπο κόσμο. Το ενδιαφέρον οδηγεί στην παρακολούθηση, έπειτα στην ευαισθητοποίηση, έπειτα στην ανησυχία και τέλος στην δράση.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη εφαρμόσει ορισμένα μέτρα για να βοηθήσει τους επικονιαστές, συμπεριλαμβανομένης της αυστηρότερης ρύθμισης για τα φυτοφάρμακα σε σχέση π.χ. με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο, η ανατροπή της κατάστασης απαιτεί πολύ περισσότερα από αυτό. Πάντως διάφορες δημιουργικές προσεγγίσεις όπως η ενσωμάτωση οικοτόπων εντόμων σε αστικούς δρόμους κ.α. δείχνουν την ευαισθητοποίηση του κόσμου. Πρέπει όμως να βρούμε τις αιτίες, οι οποίες είναι πολύ βαθιές. Γιατί όπως λέει ο Λίστερ «Η φύση είναι ανθεκτική, αλλά την πιέζουμε σε τέτοια άκρα που τελικά θα προκαλέσουμε την κατάρρευση του συστήματος».
Πρωτοβουλίες ώστε να δημιουργηθούν περιοχές φιλικές προς τα έντομα είναι ελπιδοφόρες αλλά έχουν κυρίως συμβολικό χαρακτήρα. Χρειάζονται ριζοσπαστικές αλλαγές ώστε να ξεπεραστεί η κρίση.
Οι επιστήμονες ελπίζουν ότι τελικά τα έντομα θα καταφέρουν να προσαρμοστούν. Ενώ οι τίγρεις τείνουν να γεννούν τρία ή τέσσερα μικρά κάθε φορά, ένας σκόρος φάντασμα (Hepialus humuli) στην Αυστραλία καταγράφηκε κάποτε να γεννά 29.100 αυγά ενώ είχε ακόμα 15.000 στις ωοθήκες του. Αυτό είναι ένα μοναδικό χαρακτηριστικό των εντόμων που θα τους επιτρέψει να ανακάμψουν, αλλά μόνο εάν τους δοθεί ο χώρος και η ευκαιρία να το κάνουν.
Κάποιο μέσο έγραψε ότι «η κατάσταση μπορεί να αντιστραφεί, αρκεί κυρίως να ξανασχεδιαστεί με πιο «βιολογικό» τρόπο η γεωργία και να γίνονται αυστηρότεροι έλεγχοι στα φυτοφάρμακα». Είναι όμως αυτό αρκετό;
Τα φυτοφάρμακα είναι απλώς ένας απ’ τους παράγοντες που οδήγησαν στην κρίση. Όπως είδαμε από την έρευνα του Λίστερ παρατηρήθηκε μείωση του αριθμού των εντόμων σε απομακρυσμένο, προστατευόμενο τροπικό δάσος όπου δεν υπάρχουν φυτοφάρμακα. Δεν αρκεί λοιπόν απλώς μια στροφή προς τη βιολογική γεωργία, τη στιγμή που τα κρουαζιερόπλοια για παράδειγμα, χρησιμοποιούν μαζούτ, λόγω του χαμηλότερου κόστους του, συμβάλλοντας σημαντικά στην ατμοσφαιρική ρύπανση, ή όταν η ταχύτατα αναπτυσσόμενη βιομηχανία του φοινικέλαιου απαιτεί συνεχώς νέα τροπικά δάση για αποψίλωση. Σύμφωνα με το EurActiv η ναυτιλία αντιπροσωπεύει σήμερα το 2-3% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και αν ήταν χώρα θα ήταν η έβδομη μεγαλύτερη πηγή εκπομπών στον πλανήτη, ενώ το 49% του συνόλου της πρόσφατης αποψίλωσης των τροπικών δασών είναι αποτέλεσμα παράνομων εργασιών εκκαθάρισης για σκοπούς εμπορικής γεωργίας, συμβάλλοντας κατά 25% στις ετήσιες εκπομπές ορυκτών καυσίμων της ΕΕ.
Η εποχή που η οικολογία μπορούσε να σταθεί ως μονοδιάστατο κίνημα, αγνοώντας τα ταξικά ζητήματα έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Ένα σύστημα παραγωγής που σκοπό έχει την κυριαρχία πάνω στη φύση, αντιμετωπίζοντας τη βιόσφαιρα ως κάτι δίχως εγγενή αξία, ως έναν πόρο που πρέπει να αξιοποιηθεί από το κεφάλαιο, θα οδηγούσε αναπόφευκτα στην καταστροφή. Όπως πολύ εύστοχα το είχε θέσει ο Μάρεϋ Μπούκτσιν «οι αιτίες της σημερινής οικολογικής κρίσης βρίσκονται στις ιεραρχικές δομές κυριαρχίας και εκμετάλλευσης που χαρακτηρίζουν την καπιταλιστική κοινωνία». Οικολογία και καπιταλισμός είναι έννοιες αντίθετες μεταξύ τους. Η φύση δεν είναι εμπόρευμα και οποιαδήποτε απόπειρα να θεωρηθεί ως τέτοιο και να ενταχθεί στους νόμους της αυτορυθμιζόμενης αγοράς είναι παράλογη. Ο πλανήτης δε μπορεί να αντέξει για πολύ ακόμα μια κοινωνία που βασίζεται στο κέρδος, την υπερκατανάλωση και τη λογική τοις «πάσι θυσία» οικονομικής ανάπτυξης. Γι αυτό κάθε προσπάθεια σταδιακής και εκ των έσω αναμόρφωσης του σημερινού συστήματος είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.
Ο διαστημικός επιστήμονας Δρ. Σταμάτης Κριμιζής δήλωσε πρόσφατα σε μία συνέντευξη του, ότι «η ανθρωπότητα δεν πρέπει να εναποθέσει τις ελπίδες της στον εποικισμό άλλων πλανητών αλλά στην διατήρηση της ζωής στη Γη». Αν δούμε το ζήτημα ρεαλιστικά η αποίκιση κάποιου απ’ τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος αναμένεται σε 100 με 200 χρόνια και μιλάμε για υπόγειες αποικίες. Όχι κάτι ιδιαίτερα ελκυστικό.
Ο Αμερικανός φιλόσοφος Μάρεϋ Μπούκτσιν στο βορειοδυτικό Ειρηνικό το 1988, φωτογραφημένος από την Τζάνετ Μπιλ.
Πολύ δύσκολα θα καταφέρουμε να γίνουμε διαστημικός πολιτισμός και να προσεγγίσουμε κάποιον άλλο κατοικήσιμο πλανήτη, σε λιγότερο από μία χιλιετία. Θα καταφέρουμε όμως να επιβιώσουμε τόσο; Ενώ τίθεται και το ερώτημα: έχουμε το δικαίωμα να εισβάλουμε σε αυτούς τους κόσμους; Ό,τι έχουμε αυτή στη στιγμή είναι αυτός ο βράχος πάνω στον οποίο στεκόμαστε. Κατά κάποιο τρόπο είμαστε φυλακισμένοι εδώ. Όσο δύσκολο κι αν φαντάζει αυτή τη στιγμή, είναι ώρα για ριζοσπαστικές αλλαγές γιατί όπως έλεγε ο Μπούκτσιν «εάν δεν κάνουμε το αδύνατο, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με το αδιανόητο».
Βασισμένο στην έρευνα της Μπρουκ Τζάρβις δημοσιογράφου των New York Times
Επιμέλεια: Στράτος Σαραντουλάκης – Ορεινό Μέλι
Βιβλιογραφία:
Η Γερμανική μελέτη του Κρέφελντ:
More than 75 percent decline over 27 years in total flying insect biomass in protected areas
Caspar A. Hallmann, Martin Sorg, Eelke Jongejans, Henk Siepel, Nick Hofland, Heinz Schwan, Werner Stenmans, Andreas Müller, Hubert Sumser, Thomas Hörren, Dave Goulson, Hans de Kroon
Η μελέτη του βιολόγου Μπραντ Λίστερ:
Climate-driven declines in arthropod abundance restructure a rainforest food web
Bradford C. Lister and Andres Garcia
Η μελέτη του 1995 για τα παιδιά στο Χιούστον:
Environmental Views and Values of Children in an Inner-City Black Community
Peter H. Kahn Jr., Batya Friedman
The shifting baselines syndrome
Masashi Soga
Historical marine ecology
Loren McClenachan
Entomologischer Verein Krefeld (Εντομολογική Ένωση του Κρέφελντ)
Τροφικός καταρράκτης – Trophic cascade
Λειτουργική εξαφάνιση – Functional extinction
Διαταραχή Κατάρρευσης Αποικιών:
Colony Collapse Disorder: A Descriptive Study
Dennis vanEngelsdorp, Jay D. Evans, Claude Saegerman, Chris Mullin, Eric Haubruge, Bach Kim Nguyen, Maryann Frazier, Jim Frazier, Diana Cox-Foster, Yanping Chen, Robyn Underwood, David R. Tarpy, Jeffery S. Pettis
