Αναμένοντας τη μετάφραση στα ελληνικά του βιβλίου των Φίλιπ Βαν Πάριτζις και Γιαννίκ Βάντερμποργχτ, “Μια ριζοσπαστική πρόταση για μια ελεύθερη οικονομία και συνετή οικονομία”, από τις εκδόσεις Πόλις, προτείνουμε να δείτε αυτή τη δεκαπεντάλεπτη παρουσίαση που έγινε με αφορμή τη διοργάνωση TEDx, το 2016. Εδώ ο Βαν Πάριτζις εξηγεί το βασικό εισόδημα και τις ελευθερίες που αυτό παρέχει ως προς την επιλογή εργασίας με την ευρύτερη μορφή αλλά και συνθηκών εργασίας. Το βίντεο είναι στα αγγλικά και ακολουθεί η ελληνική μετάφραση.
Δεκέμβριος 1982.
Είχα δύο προβλήματα, δύο ανησυχίες, δύο εφιάλτες, που με εμπόδιζαν να κοιμηθώ βράδυ το βράδυ. Το πρώτο πρόβλημα ήταν η ανεργία, υπήρχε μαζική ανεργία ειδικά μεταξύ των νέων ανθρώπων. Και ποια ήταν η λύση; Οι δεξιά και η αριστερά συμφωνούσαν: η μόνη λύση είναι η ανάπτυξη. Φυσικά, περιμέναμε η παραγωγικότητα να εξελιχθεί, θα χάνονταν θέσεις εργασίας εξαιτίας της τεχνολογικής προόδου, αλλά δεν πείραζε: η ανάπτυξη που θα ξεπερνούσε τους στόχους της παραγωγής ήταν η μόνη λύση. Όμως ήταν ήδη μερικά χρόνια νωρίτερα που είχε χτυπήσει συναγερμός από το κλαμπ της Ρώμης σε σχέση με τα όρια που έμπαιναν στην οικολογία ως προς την υπέρμετρη ανάπτυξη. Κι εγώ, μαζί με κάποιους άλλους, σκεφτήκαμε: “Αυτό είναι τρέλα! Σίγουρα θα πρέπει να υπάρχει κάτι άλλο για να απαντήσουμε στην ακούσια ανεργία, από αυτή την τρελαμένη ορμή για ανάπτυξη χωρίς όρια.” Αλλά τι να ήταν αυτό;
Μετά ερχόταν το δεύτερό μου πρόβλημα: ο καπιταλισμός. Ο καπιταλισμός είναι ένας ενδιαφέροντας τρόπος να οργανώσεις μια πολύπλοκη οικονομία και έχει ομολογουμένες αρετές. Έχει όμως ένα σημαντικό μειονέκτημα: μας κάνει σκλάβους. Μας υποβάλλει ως άτομα και ως πολιτικές κοινωνίες στις διαταγές της αγοράς, στη δικτατορία της ανταγωνιστικότητας. Υπάρχει λύση; Για δεκαετίες κάποιοι άνθρωποι είχαν πει ότι υπάρχει μια λύση: ο σοσιαλισμός. Το να αντικαταστήσουμε την ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής με τη συλλογική ιδιοκτησία. Τότε ήμασταν μερικά χρόνια πριν την πτώση του τοίχους του Βερολίνου και δεν ήμουν ο μόνος που είχα τις αμφιβολίες μου γι’ αυτή την προτεινόμενη λύση. Γιατί οι σοσιαλιστικές οικονομίες, για λόγους που δεν φαινόταν να είναι απλά απρόοπτα, δεν τα κατάφερναν πολύ καλά ως προς την οικονομική αποδοτικότητα. Η κατάσταση ήταν απογοητευτική και ως προς τα ζητήματα της ισότητας, σε σχέση δε με τις ελευθερίες ήταν μάλλον καταστροφικές. Οπότε, σκέφτηκα, σίγουρα θα υπάρχει κάτι άλλο ως εναλλακτική πρόταση στον καπιταλισμό όπως τον γνωρίζουμε. Αλλά τι;
Και τότε, ένα βράδυ, καθώς έπλενα τα πιάτα και κοιτούσα έξω από το παράθυρο, έγινε το κλικ. Είπα, “το’ χω!”. Μια πολύ απλή, μα απίθανα απλή ιδέα, την οποία δεν είχα ξανακούσει, οπότε έπρεπε να βρω ένα τρόπο να την εκφράσω. Σκεφτόμουν στα γαλλικά οπότε μου ήρθε στο νου το “καθολική αποζημίωση”, καθολικό όφελος σα να λέμε καθολικό δικαίωμα ψήφου. Τί ήταν λοιπόν αυτή η απλή ιδέα; Ένα άνευ όρων βασικό εισόδημα. Άνευ όρων; Ναι υπό τρεις έννοιες: Πρώτον, άνευ όρων με την έννοια ότι θα ήταν αυστηρά ατομικό, να μην χρειάζεται να πεις αν ζεις με κάποιον μαζί ώστε να κριθεί το αν θα το δικαιούσαι. Δεύτερον, άνευ όρων με την έννοια του καθολικού, να μην χρειάζεται να δείξεις πόσα κερδίζεις ώστε να κριθεί αν θα το δικαιούσαι. Τρίτον, άνευ όρων με την έννοια του χωρίς αντάλλαγμα, να μην χρειάζεται να τσεκάρει κανείς αν μπορείς να εργαστείς, αν θέλεις ή δεν θέλεις να εργαστείς για να το δικαιούσαι. Αυτές λοιπόν οι τρεις ελλείψεις προϋποθέσεων καθιστούν σαφές ότι συζητάμε για κάτι τελείως διαφορετικό από τις κοινωνικές βοήθειες, που γεννήθηκαν τον 16ο αιώνα και μέχρι σήμερα υπάρχουν σε διάφορες μορφές στις χώρες. Σαφέστατα είναι κάτι διαφορετικό και από την κοινωνική ασφάλεια, που αποτελεί τώρα τη ράχη των προνοιακών μας συστημάτων, που γεννήθηκαν τον 19ο αιώνα και καλύπτουν έναν αριθμό συνθηκών ρίσκου: ακούσια ανεργία, συντάξεις ηλικιωμένων, και άλλα. Οπότε είναι σαφές διαφορετικό από τα δύο προαναφερθέντα μοντέλα κοινωνικής προστασίας, που δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να συνυπάρχει συνδυαστικά μαζί τους. Για την ακρίβεια κάθε σοβαρή πρόταση για βασικό εισόδημα σήμερα συνίσταται στο να δημιουργηθεί ένα ταπεινό δάπεδο χωρίς προϋποθέσεις κάτω από το σύνολο του διαμερισμού του εισοδήματος που γίνεται, συμπεριλαμβανομένων κοινωνικών μεταφορών που συνδέονται με κοινωνική ασφάλιση ή κοινωνική πρόνοια. Το βασικό εισόδημα δεν βρίσκεται εκεί για να τα αντικαταστήσει, αλλά για να τα ενδυναμώσει ώστε να είναι πιο αποτελεσματικά.
Κι αν τώρα καταλάβατε πάνω κάτω περί τίνος πρόκειται σίγουρα θα αναρωτιέστε ποια είναι η σχέση με τα αρχικά δύο προβλήματα που αντιμετώπιζα; Ας σας ρωτήσω γρήγορα κάτι: ας υποθέσουμε ότι έχουμε σε ισχύ ένα τέτοιο απροϋπόθετο βασικό εισόδημα, οι μισθοί θα ανέβουν ή θα πέσουν; Θα είναι αναγκαίο να πληρώσουμε την εργασία περισσότερο από όσα την πληρώνουμε τώρα ή λιγότερο; Τι λέτε, σηκώστε τα χέρια. Εντάξει λοιπόν βλέπω 58% να λέτε ότι οι μισθοί θα ανέβουν και 42% ότι θα πέσουν. Τα καλά νέα είναι ότι έχετε μερικό δίκιο όλοι, τα κακά νέα ότι έχετε μερικό άδικο όλοι. Γιατί; Διότι το βασικό εισόδημα είναι κάτι που σου δίνει τη δυνατότητα ταυτόχρονα να πεις “Όχι” σε κάποιες δουλειές και “Ναι” σε κάποιες άλλες. Μπορείς να δεχθείς εργασίες που δεν θα τις δεχόσουν τώρα, γιατί πληρώνουν λίγο ή δεν πληρώνουν σε σταθερά χρονικά διαστήματα, όμως είναι δουλειές που θα σε βοηθούσαν γιατί θα σου πρόσφεραν επιπλέον εκπαίδευση ή μελλοντικές δυνατότητες ή θα σε παρακινούσαν να ασχοληθείς με κάτι που θεωρείς χρήσιμο ή θα συνεργαζόσουν με πολύ σημαντικούς ανθρώπους ή θα σου χρησίμευαν για να έρθεις σε επαφή με μια κλήση σου, ως μελλοντικός ροκ σταρ για παράδειγμα ή ως μελλοντική εφευρέτρια. Αυτές τις δουλειές δεν τις κάνεις τώρα ίσως γιατί δεν έχεις αυτό το άνευ όρων δάπεδο, ώστε να μπορείς να βασιστείς πάνω του. Την ίδια όμως στιγμή το βασικό εισόδημα σου δίνει τη δυνατότητα να πεις “Όχι” σε κάποιες εργασίες, σε κακές δουλειές που σου φορτώνεται ένας πολύ κακός εργοδότης, ή περιστοιχίζεσαι από συναδέλφους βαρετούς με τους οποίους διαρκώς διαφωνείς, ή γιατί πρέπει να ασχοληθείς με κάτι που δεν σου δίνει απολύτως κανένα νόημα ή γιατί οι συνθήκες εργασίας είναι δυσάρεστες και επικίνδυνες. Ως αποτέλεσμα λοιπόν κάποιες δουλειές θα είναι εφικτό να γίνουν, ειδικά όσες έχουν κάποιο νόημα θα αναπτυχθούν αλλά ταυτόχρονα μερικές άλλες εργασίες ίσως χρειαστεί να πληρώσουν περισσότερο τον κόσμο για να τις κάνει. Αυτό σας δίνει αρκετά στοιχεία για να διαισθανθείτε τη σύνδεση με τα πρώτα δύο μου προβλήματα.
Ανεργία; Ναι, το βασικό εισόδημα θα έδινε τη δυνατότητα στους ανθρώπους που δουλεύουν τόσο πολύ, που αρρωσταίνουν από το χρόνο που δίνουν στη δουλειά τους να μειώσουν το χρόνο εργασίας τους, θα τους ήταν εύκολο να κάνουν ένα διάλειμμα στην καριέρα τους για ένα διάστημα χωρίς να αντιμετωπίσουν σοβαρά προβλήματα επιβίωσης. Από την άλλη πλευρά θα έδινε τη δυνατότητα σε ανθρώπους που αυτή τη στιγμή βρίσκονται αποκλεισμένοι από την εργασία να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτές τις δουλειές, είτε γιατί τις άφησαν οι προηγούμενοι, αλλά και επειδή θα μπορούσαν να συνδυάσουν μερική εργασία ή πλήρη εργασία, αρκεί να είναι κάτι που τους δίνει κάποιο νόημα. Αυτό όλο θα γινόταν δεδομένου του δαπέδου που θα δημιουργούσε το βασικό εισόδημα.
Με το άλλο πρόβλημα τι γίνεται; με την αλματώδη αύξηση του καπιταλισμού και της υπερανάπτυξης; Ναι το βασικό εισόδημα πάει πιο πέρα από έναν αποτελεσματικό τρόπο για να λύσεις το πρόβλημα της φτώχειας. Είναι κάτι κοντά στην παλιά ιδέα χειραφέτησης που τη συναντούσες στον Μαρξ και τους σοσιαλιστές-ουτοπιστές και εκφράζεται στο σλόγκαν: “Από αυτόν ανάλογα με τις δυνατότητές του, σε αυτούς/ές ανάλογα με τις ανάγκες τους”. Διότι όσο πιο υψηλό είναι το βασικό εισόδημα τόσο πιο μεγάλο είναι το μέρισμα του τελικού παραγόμενου που διαμοιράζεται με βάση τις ανάγκες. Την ίδια δε στιγμή, όσο πιο υψηλό είναι το βασικό εισόδημα, τόσο περισσότεροι άνθρωποι θα συνεισφέρουν εθελοντικά, ανάλογα με τις ικανότητές τους, χωρίς να χρειάζεται να τους προτρέψει κανείς δίνοντας όλο και υψηλότερες αμοιβές/αποζημιώσεις.
Βεβαίως αυτή η ιδέα είναι μια παλιά ιδέα. Όπως ανακάλυψα πάει πολύ πιο πίσω από 30 χρόνια, τί είναι όμως αυτό που τον τελευταίο καιρό την κάνει πιο δημοφιλή, πιο επίκαιρη στα τραπέζια του διαλόγου από παλιά; Κατά τη γνώμη μου αυτό συμβαίνει γιατί τα δυο προβλήματα με τα οποία ξεκίνησα γίνονται όλο και περισσότερο αντιληπτά, και πιο σαφή από πριν. Σκεφτείτε για παράδειγμα την ανεργία. Φυσικά έχουμε όλες αυτές τις προβλέψεις για τις εργασίες που θα εξαφανιστούν, ως αποτέλεσμα του ρομποτισμού και του αυτοματισμού, όμως αυτό δεν είναι νέο, στο παρελθόν επίσης είχαμε αντίστοιχες προβλέψεις. Αυτό που είναι νέο είναι ο σκεπτικισμός απέναντι στην επιθυμία και μαζί και τη δυνατότητα πια να συνεχίζουμε την ανάπτυξη χωρίς όρια. Τριάντα χρόνια πριν κανείς δεν μιλούσε για κλιματική αλλαγή, ή για οικονομική στασιμότητα ως κάτι αναπόφευκτο για την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Πάνω από όλα όμως, είχαμε ανάπτυξη, γίναμε δύο ή τρεις φορές πλουσιότεροι από όσο ήμασταν τη χρυσή δεκαετία του 60. Την αντιμετωπίσαμε την ανεργία; Δυστυχώς όχι, είναι εκεί περισσότερο από ποτέ. Ίσως ήρθε η στιγμή να σταματήσουμε να πιανόμαστε κορόιδα με την ιδέα ότι η ανάπτυξη είναι η λύση στην ανεργία, ή ότι η ανάπτυξη είναι μονόδρομος.
Τέλος, στο δεύτερο πρόβλημά μου: περισσότερο από ποτέ σήμερα χρειαζόμαστε κάτι σαν ένα ουτοπικό κίνητρο, ένα είδος βιώσιμης εναλλακτικής στον αυτοκτονικό καπιταλισμό, στις δολοφονικές εναλλακτικές του που προτείνονται στους ανθρώπους, μέχρι και από το Ισλαμικό κράτος. Χρειαζόμαστε κάτι που θα κινητοποιήσει ξανά τον κόσμο. Το βασικό εισόδημα δεν είναι όλο αυτό που αναζητούμε, είναι όμως ένα αναγκαίο, απαραίτητο συστατικό για κάθε φιλόδοξο σχέδιο, για μια υγιή οικονομία και ελεύθερη κοινωνία. Για μια κοινωνία που παρέχει την αληθινή ελευθερία να πεις “Όχι” και την αληθινή ελευθερία να πεις “Ναι”, μια κοινωνία που δίνει αληθινή ελευθερία σε όλους/ες.
Μετάφραση από αγγλικά: Pressenza Athens.
Κείμενα με παρόμοιο περιεχόμενο:
Καθολικό Βασικό Εισόδημα: ποιος το πληρώνει;
Άγγελος Στεργίου: να χαράξουμε τα νέα σύνορα ανάμεσα σε αμειβόμενη και μη αμειβόμενη εργασία
«Το Καθολικό Βασικό Εισόδημα θα πρέπει να δοκιμαστεί» – Δημοσίευση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς
Βαρκελώνη: πρώτα αποτελέσματα της πιλοτικής εφαρμογής του B-INCOME
Αθήνα: πρώτη προβολή του ντοκιμαντέρ “Καθολικό Βασικό Εισόδημα: δικαίωμα στη ζωή”
Υποστηρίζουμε δύο ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες πολιτών: βασικό εισόδημα – όχι κέρδη από την πανδημία
Γιατί το Καθολικό Βασικό Εισόδημα πρέπει να θεωρείται Ανθρώπινο Δικαίωμα;
Massive Attack: ευτοπία σε τρεις πράξεις
