Η 1η Δεκεμβρίου σηματοδότησε την 72η επέτειο της εξαιρετικής απόφασης της Κόστα Ρίκα να καταργήσει τις ένοπλες δυνάμεις της. Ο Δρ. Κάρλος Ουμάνια, ένας Κοσταρικανός από τη Διεθνή Εκστρατεία για την Κατάργηση των Πυρηνικών Όπλων (ICAN), εξηγεί την ιστορία και αναλογίζεται το νόημα αυτής της πράξης, την πραγματική αξία της επίλυσης των συγκρούσεων με μη-βίαια μέσα και τις επιπτώσεις σε έναν κόσμο όπου υπάρχουν πανδημίες.
Η Κόστα Ρίκα ξεχωρίζει ως μια ειρηνική χώρα σε μια από τις πιο βίαιες περιοχές του κόσμου. Έχει πάει πολύ καλά σε ορισμένους δείκτες: υψηλό ποσοστό αλφαβητισμού (98%), υψηλό προσδόκιμο ζωής (80,1 χρόνια) και πρόσφατα ήρθε στην κορυφή του «δείκτη ευτυχίας του πλανήτη». Η λέξη «ειρήνη» είναι επίσης πανταχού παρούσα. Η Κόστα Ρίκα φιλοξενεί το Πανεπιστήμιο για την Ειρήνη, έχει Υπουργείο Ειρήνης και Δικαιοσύνης, η ειρήνη αναγνωρίζεται ως ανθρώπινο δικαίωμα και η διπλωματία της είναι σταθερά προληπτική στην πρόοδο προς την ειρήνη, τον αφοπλισμό και τις περιβαλλοντικές πολιτικές. Δύο φορές ο πρόεδρος της Κόστα Ρίκα, Όσκαρ Άριας, συνέταξε ένα σχέδιο ειρήνης το 1986 που βοήθησε να φέρει την ειρήνη στην Κεντρική Αμερική που μαστιζόταν από πολέμους (γι’ αυτό του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης του 1987). Η Κόστα Ρίκα ήταν επίσης σημαντικός υποστηρικτής της Συνθήκης για το Εμπόριο Όπλων και έπαιξε αναπόσπαστο ρόλο στην υλοποίηση και τις διαπραγματεύσεις της. Στον πυρηνικό αφοπλισμό – μαζί με τη Μαλαισία – η Κόστα Ρίκα είχε προτείνει ένα πρότυπο για τη Σύμβαση για τα Πυρηνικά Όπλα το 1997 και ήταν στην πρώτη γραμμή σε όλες τις προσπάθειες για τον αφοπλισμό, συμπεριλαμβανομένης της συμμετοχής στη βασική ομάδα των επτά κρατών που προώθησαν τη Συνθήκη Απαγόρευσης των Πυρηνικών Όπλων (ΣΑΠΟ) (και έλαβε το βραβείο για τον έλεγχο των εξοπλισμών «Πρόσωπο της χρονιάς» 2018). Οι διπλωμάτες της Κόστα Ρίκα έχουν αναλάβει συχνά πρωταγωνιστικό ρόλο στις προσπάθειες αφοπλισμού, συμπεριλαμβανομένης της πρώτης ομάδας εργασίας ανοιχτού τύπου για τον πυρηνικό αφοπλισμό το 2013 (υπό την προεδρία της πρέσβεως Ντένγκο) και της διάσκεψης διαπραγματεύσεων για τη ΣΑΠΟ (υπό την προεδρία της πρέσβεως Γουάιτ). Επιπλέον, οι Κοσταρικανοί έχουν διαδραματίσει επίσης σημαντικό ρόλο στη διεθνή περιβαλλοντική πολιτική. Για παράδειγμα, ήταν η πρέσβης της Κόστα Ρίκα, Κριστιάνα Φιγκέρες, η οποία προέδρευσε της Συμφωνίας του Παρισιού για τη Δράση για το Κλίμα το 2015. Και ούτω καθεξής.
Αυτός ο ηγετικός ρόλος στη διεθνή πολιτική σχετικά με την ειρήνη έχει να κάνει στο μεγαλύτερο βαθμό ότι η Κόστα Ρίκα είναι μια αποστρατικοποιημένη χώρα. Η Κόστα Ρίκα είναι, μεταξύ άλλων, διάσημη για την κατάργηση του στρατού της. Αυτό το μοναδικό συστατικό έχει επαναπροσδιορίσει δυναμικά τι συνεπάγεται η ασφάλεια, πώς πρέπει να διεξάγονται οι διεθνείς σχέσεις και τελικά τι σημαίνει να είσαι μια χώρα. Αμφισβητεί την ιδέα ότι μια αποστρατικοποιημένη χώρα είναι ευάλωτη και εξαρτημένη και αλλάζει τη συλλογική οπτική σχετικά με το πώς οι άνθρωποι σχετίζονται με την κυβέρνησή τους, τους γείτονές τους και τελικά με τον τρόπο που βλέπουν τον εαυτό τους.
Η κατάργηση του στρατού ήταν μια πολύ τολμηρή κίνηση, ειδικά στη δεκαετία του 1940, καθώς αντιτίθεται στην ιδέα ότι ολόκληρος ο κόσμος είχε ασφάλεια. Κάποιοι περίμεναν ότι, χωρίς στρατό, η Κόστα Ρίκα θα ήταν παιχνιδάκι για όποιον ήθελε να εισβάλει σε αυτήν. Σχεδόν 72 χρόνια αργότερα, αυτό δεν συνέβη, αλλά μάλλον ξεχώρισε τη χώρα από την υπόλοιπη περιοχή.
Αποστρατιωτικοποίηση. Πρέπει να πούμε ότι η Κόστα Ρίκα δεν είχε ποτέ ισχυρή στρατιωτική κουλτούρα. Δεν πολέμησε για την ανεξαρτησία της, αλλά την απέκτησε μάλλον χάρη στον πόλεμο μεταξύ Μεξικού και Ισπανίας το 1821, όπου ολόκληρη η Κεντρική Αμερικανική Ομοσπονδία έγινε ανεξάρτητη. Σε αντίθεση με άλλα μέρη του «Νέου Κόσμου», η Κόστα Ρίκα δεν ήταν πλούσια σε αποθέματα χρυσού ή άλλα ορυκτά που αναζητούσαν οι άποικοι, οπότε οι Ευρωπαίοι άποικοί της δεν ήταν πλούσιοι και δεν είχαν δούλους ή υπηρέτες. Έτσι, οι έποικοι απέκτησαν εύφορη γη και δούλευαν οι ίδιοι σε αυτήν. Καθώς τα χαρακτηριστικά της γης και του κλίματος ήταν ευνοϊκά για τη γεωργία, το εμπόριο προϊόντων όπως ο καφές και η μπανάνα άνθισαν τον 19ο αιώνα. Ως εκ τούτου, ενώ σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής, ο στρατός χρησίμευσε ως μέσο κοινωνικής ανόδου, οι Κοσταρικανοί ήταν απασχολημένοι με τις δικές τους ευημερούσες φυτείες δημιουργώντας προσωπικό πλούτο με τα χέρια τους. Έτσι, ακόμη και πριν από την κατάργηση του στρατού, η μορφή του αγρότη ήταν πολύ πιο διακεκριμένη από εκείνη του στρατιώτη. Αυτό ήταν ακόμη πιο εμφανές όταν το 1856 μια στρατιωτική ομάδα από τις Ηνωμένες Πολιτείες που αυτοαποκαλούνταν «filibuster» εισέβαλε στην Κεντρική Αμερική για να διεκδικήσει τη γη, τους ανθρώπινους και φυσικούς πόρους της για τις ΗΠΑ, και είχε ήδη κατακτήσει όλες τις άλλες χώρες της Κεντρικής Αμερικής όταν έφτασε στην Κόστα Ρίκα. Ο στρατός της Κόστα Ρίκα ήταν μικρός, και ήταν κυρίως αγρότες που πολέμησαν αυτούς τους εισβολείς. Αυτό επιβεβαιώνεται με τον θρύλο του νεαρού αγρότη, Χουάν Σανταμαρία, που χάθηκε κατά τη διάρκεια της «μάχης Ρίβας» και κέρδισε τον πόλεμο καίγοντας τα κεντρικά γραφεία των filibuster. Ο ήρωας του πολέμου δεν ήταν στρατιώτης, αλλά αγρότης. Η νίκη δεν ήταν για έναν στρατό, αλλά για τον λαό. Ο Χουάν Σανταμαρία ενσωματώνει τα ιδανικά των Κοσταρικανών, ενός λαού που θα ξεσηκωθεί για να υπερασπιστεί τη χώρα του όποτε χρειαστεί.
Σχεδόν 100 χρόνια αργότερα, το 1944, πραγματοποιήθηκαν αρκετές προοδευτικές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, όπου δημιουργήθηκε η κοινωνική ασφάλιση (υγειονομική περίθαλψη βάσει των αρχών της καθολικότητας, της αλληλεγγύης και της ισότητας) και θεσπίστηκαν ισχυρές εργασιακές μεταρρυθμίσεις και υποχρεωτική καθολική πρωτοβάθμια εκπαίδευση και δημιουργήθηκε ένα σύστημα δημόσιας τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αυτά, ωστόσο, συνοδεύτηκαν από έναν φιλοκομμουνιστικό αυταρχισμό από το κυβερνών κόμμα, το Εθνικό Δημοκρατικό Κόμμα, το οποίο, με τη σειρά του, κήρυξε τις εκλογές του 1948 άκυρες καθώς τα αποτελέσματα ευνοούσαν τους αντιπάλους τους. Αυτό πυροδότησε έναν εμφύλιο πόλεμο που διήρκεσε 4 μήνες και από τον οποίο έγινε πρόεδρος ο αρχηγός της αντιπολίτευσης, Χοσέ Φιγκέρες. Αφού ανέλαβε την εξουσία, κατάργησε τον στρατό, αλλά κράτησε τις προοδευτικές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτή η απόφαση ήταν πραγματιστική. Από τη μία πλευρά, ο Φιγκέρες κέρδισε με τη βοήθεια εξωτερικών στρατιωτικών συμμάχων και εσωτερικών νεοφιλελεύθερων δυνάμεων που αντιτάχθηκαν στις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, και χωρίς στρατό, δεν θα χρειαζόταν να επιστρέψει τη χάρη στους συμμάχους του, καθώς η χώρα δεν μπορούσε πλέον να παρέχει στρατιωτικά υποστήριξη. Η κατάργηση του στρατού εξάλειψε επίσης μια αντίπαλη δύναμη και, επομένως, την πιθανότητα ενός νέου πραξικοπήματος. Με αυτό το μέτρο απέφυγε επίσης τις δυνατότητες παρεμβατισμού και πραξικοπημάτων αλλαγής καθεστώτος από τις Ηνωμένες Πολιτείες, πράγμα που ήταν πολύ πιθανό για την Κόστα Ρίκα. Η αποστρατικοποίηση έγινε επίσης ευρέως αποδεκτή επειδή οι άνθρωποι είχαν κουραστεί από τον αυταρχισμό και δεν ήθελαν άλλες συγκρούσεις. Επομένως, η «ειρήνη» και η ανάπτυξη έγιναν η πλατφόρμα για την εξουσία του Φιγκέρες. Η κυριαρχία μέσω της βίας δεν θα ήταν ποτέ ξανά επιλογή. Σε διεθνές επίπεδο, αυτή η κίνηση θεωρήθηκε επικίνδυνη, καθώς θα έκανε την Κόστα Ρίκα ευάλωτη στους εχθρούς της. Ωστόσο, και αρκετά ενήμερη για αυτό, η κρατική πολιτική της Κόστα Ρίκα άρχισε να ποντάρει στη διπλωματία ως το μοναδικό μέσο για τις σχέσεις της με άλλες χώρες. Η χώρα προσέφυγε στο διεθνές κράτος δικαίου ως το μοναδικό μέσο προστασίας. Με απλά λόγια, δεν είχε άλλη επιλογή. Και έτσι, η ειρήνη έγινε κεντρική για την πολιτική της Κόστα Ρίκα και την ταυτότητα των Κοσταρικανών.
Εσωτερικά, χωρίς να υπάρχει στρατός, σήμαινε ότι μπορούσαν να δαπανηθούν περισσότεροι διαθέσιμοι πόροι για την υγεία και την εκπαίδευση. Τεράστιοι πόροι δαπανήθηκαν για τον αλφαβητισμό και για να καταστίσουν την εκπαίδευση και την υγειονομική περίθαλψη ως δικαίωμα. Επιπλέον, ο στρατός δεν ήταν πλέον θέμα που απαιτούσε προσοχή, οπότε ο πολιτικός χρόνος και ενέργεια μπορούσαν τώρα να διατεθούν σε άλλα θέματα. Έτσι δημιουργήθηκαν άλλα προγράμματα, όπως οι φιλόδοξες περιβαλλοντικές πολιτικές που οδήγησαν σε επιτεύγματα όπως η επικράτεια της χώρας σήμερα αποτελείται από 52% δάση, 25% εθνικά πάρκα, μια ακμάζουσα βιομηχανία οικοτουρισμού και το ηλεκτρικό δίκτυο που λειτουργεί σχεδόν εξ ολοκλήρου με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, μεταξύ άλλων.
Πρέπει να πούμε ότι οι διεθνείς συγκρούσεις δεν απουσίαζαν από την Κόστα Ρίκα. Για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια, η χώρα είχε πολλές συνοριακές διαφωνίες με τον βόρειο γείτονά της, τη Νικαράγουα. Ωστόσο, όλες αυτές οι συγκρούσεις έχουν επιλυθεί στο Διεθνές Δικαστήριο. Αν η Κόστα Ρίκα ήταν στρατιωτική χώρα, αυτό πιθανότατα δεν θα γινόταν.
Επαναπροσδιορίζοντας την ειρήνη. Η ειρήνη δεν είναι η απουσία σύγκρουσης, αλλά η μη-βίαιη επίλυση των συγκρούσεων. Η χρήση απειλών και βίας για τη «διατήρηση της ειρήνης» απέχει πολύ από μια πραγματική κατάσταση ειρήνης. Από τη μία πλευρά, μια απειλή είναι καλή μόνο όταν το άλλο μέρος αποτρέπεται, και η λεγόμενη ειρήνη τελειώνει μόλις αυτή η αποτροπή δεν είναι πλέον αξιόπιστη. Από την άλλη πλευρά, η απουσία πραγματικών εχθροπραξιών δεν είναι σημαίνει απαραίτητα ειρήνη αν υπάρχει ένταση. Η βία παραμένει αν οι άνθρωποι ζουν υπό την συνεχή απειλή ή το φόβο. Τώρα, με μια παρούσα στρατιωτική δομή, πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αν και μόνο η ύπαρξή της απαιτεί μια συνεχής επίδειξη δύναμης;
Αν και εξακολουθούν να υπάρχουν πολλές προκλήσεις, είναι αναμφισβήτητο ότι η αποστρατικοποίηση άλλαξε κατά πολύ την πορεία που πήρε η χώρα τις δεκαετίες που ακολούθησαν. Η Κόστα Ρίκα είναι ζωντανή απόδειξη ότι η ασφάλεια δεν διατηρείται απαραίτητα μέσω του στρατού. Αν σταματήσουμε και σκεφτούμε πόσες συγκρούσεις έχουν δημιουργηθεί και διαιωνιστεί από τον μιλιταρισμό, ο στρατός δεν είναι στην πραγματικότητα μια δύναμη προστασίας ενάντια στις απειλές, αλλά θα μπορούσε να είναι η ίδια η απειλή.
Η πανδημία COVID-19 αποκάλυψε την ευαλωτότητα πολλών κοινωνιών και έκανε τους ανθρώπους να αμφισβητήσουν την ίδια την έννοια της ασφάλειας. Πολλές ζωές έχουν χαθεί και πολλοί άνθρωποι είναι άστεγοι και άνεργοι υπό σκληρές συνθήκες. Τους προστατεύει ο στρατός; Πώς η δαπάνη δισεκατομμυρίων δολαρίων σε ακριβά οπλικά συστήματα βοηθά τους ασθενείς, τους άνεργους και τους άστεγους; Πώς αποτρέπει τον θάνατο από έναν ιό; Οι χώρες που τα κατάφεραν καλύτερα κατά τη διάρκεια αυτής της πανδημίας είναι αυτές που έχουν ξοδέψει τους πόρους και την προσοχή τους στην υγειονομική περίθαλψη, την εκπαίδευση και τις κοινωνικές πολιτικές.
Η πρόοδος απαιτεί ειρήνη, και η πραγματική ειρήνη δεν χτίζεται κάτω από απειλές και επιβολή, αλλά μέσω μιας κουλτούρας συνεργασίας, αποδοχής και ένταξης. Η ειρήνη χτίζεται με την πάροδο του χρόνου, με μια ισχυρή δημοκρατική κουλτούρα που καλλιεργείται από την πολιτική και τους πόρους που διασφαλίζουν μια ζωή με αξιοπρέπεια, με πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη και την εκπαίδευση, και όπου καλύπτονται όλες οι βασικές ανάγκες.
Η ευγένεια και το κράτος δικαίου είναι ολοένα και πιο σημαντικά σε έναν κόσμο που όλο και περισσότερο διασυνδέεται, και όπου η κυριαρχία μέσω της βίας γίνεται όλο και πιο ανεπίκαιρη. Η πρόοδος της ανθρωπότητας έγκειται στην εκπαίδευση, τη συνεργασία και την ένταξη. Αν θέλουμε να επιβιώσουμε τις δύο υπαρξιακές και ανθρωπογενείς απειλές μας: την κλιματική αλλαγή και τα πυρηνικά όπλα, είναι επείγον να λάβουμε σοβαρά υπόψη την ειρήνη και να δώσουμε στην ειρήνη μια ευκαιρία.
Μετάφραση από τα ισπανικά: Pressenza Athens
