Η χαμένη τιμή του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου

Από την Εφημερίδα των Συντακτών

Δέσποινα Κουτσούμπα, αρχαιολόγος και πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων

Την προηγούμενη φορά που μαζεύτηκαν υπογραφές των μελών του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου ήταν το μακρινό 1975. Ήταν οι υπογραφές που έβαλαν στην επιστολή παραίτησής τους από το όργανο, πρώτα οι καθηγητές πανεπιστημίου και έπειτα οι αρχαιολόγοι υπηρεσιακοί παράγοντες (για τους οποίους η παραίτηση τότε είχε και πειθαρχικές ευθύνες ως «άρνηση εκτέλεσης καθήκοντος»). Επί μήνες το 1975 μαινόταν η σύγκρουση όλης της ελληνικής και διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, με την κυβέρνηση Καραμανλή για το θέμα της εγκατάστασης ή μη ναυπηγείων στον όρμο της Πύλου.

Στη συνεδρίαση του ΚΑΣ που εισήχθη το θέμα, επιστρατεύτηκε για να προεδρεύσει ο ίδιος ο τότε Υπουργός Κ. Τρυπάνης, ο οποίος ανέφερε μέσα στο Συμβούλιο ότι η Κυβέρνηση «έχει αποφασίσει την χορήγησιν της αιτουμένης αδείας ιδρύσεως ναυπηγείων εις τον όρμον του Ναυαρίνου και τούτο διότι εθνικοί λόγοι το επιβάλλουν»¹. Παρόλ’ αυτά, τα μέλη του ΚΑΣ δεν φάνηκαν καθόλου υπάκουα. Η κυβέρνηση αντέδρασε με το να καταργήσει τον αποφασιστικό ρόλο του ΚΑΣ και να το μετατρέψει σε απλό γνωμοδοτικό όργανο. Τότε τα μέλη του ΚΑΣ παραιτήθηκαν ως ύστατη ένδειξη διαμαρτυρίας. Παρόλ’ αυτά, τα ναυπηγεία δεν κατασκευάστηκαν ποτέ και οι σημερινοί κάτοικοι αλλά και οι επισκέπτες της Πύλου έχουν πολλούς λόγους να ευγνωμονούν τους τότε αρχαιολόγους που αντιστάθηκαν στις πιέσεις.

Στις 11/11/2020, δημοσιοποιήθηκαν, μέσω του γραφείου τύπου του ΥΠΠΟΑ, οι υπογραφές 14 μελών του ΚΑΣ σε επιστολή σχετική με την γνωμοδότησή τους για τα αρχαία του Σταθμού Βενιζέλου στο Μετρό Θεσσαλονίκης, που εναρμονίζεται πλήρως με τον λόγο της Υπουργού Πολιτισμού σε πρόσφατες εμφανίσεις της. Επικεφαλής των υπογραφόντων, ο πολιτικός προϊστάμενος του ΚΑΣ και Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Γ. Διδασκάλου. Στόχος, η δημόσια υπεράσπιση της απόφασης τεμαχισμού και απομάκρυνσης της «βυζαντινής Πομπηίας» από τη θέση όπου βρέθηκε, απέναντι στη διεθνή επιστημονική κοινότητα που αγωνίζεται για την διατήρησή της. Σε κανονικές συνθήκες, βέβαια, το ΚΑΣ «μιλά» με τις αποφάσεις του, στις νέες συνθήκες όμως μιλά και διά επιστολών που αποκαλύπτουν πολλά με όσα λένε² και –κυρίως- με όσα αποκρύπτουν. Ο καθένας, όμως, έχει δικαίωμα να διαλέξει τη θέση του στην ιστορία…

Ο μαρμαρόστρωτος δρόμος από το σταθμό Βενιζέλου που θέλουν να αποσπάσουν

Τουλάχιστον εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι τα 14 μέλη του επιστημονικού οργάνου μακρηγορούν για θέματα που δεν γνωρίζουν. Τα υπόγεια έργα και οι επισφάλειες στην κατασκευή σηράγγων, θέματα για τα οποία παίρνουν θέση στην ανοιχτή επιστολή τους, δεν είναι ακριβώς το επιστημονικό αντικείμενο ούτε των αρχαιολόγων, ούτε των αρχιτεκτόνων ούτε των ακαδημαϊκών που υπογράφουν την επιστολή. Ήταν το αντικείμενο βέβαια του καθηγητή Β. Κουμούση, του μοναδικού πολιτικού μηχανικού στο ΚΑΣ του Δεκέμβρη 2019, που δεν πείστηκε από τις αιτιάσεις της Αττικό Μετρό και καταψήφισε την απόφαση απόσπασης-επανατοποθέτησης των αρχαιοτήτων της Βενιζέλου –αργότερα απομακρύνθηκε από τη σύνθεση του ΚΑΣ.

Είναι επίσης το επιστημονικό αντικείμενο των πανεπιστημιακών κ.κ. Καββαδά (ΕΜΠ) και Αναγνωστόπουλου (ΑΠΘ), που όπως πληροφορήθηκαν και τα μέλη του ΚΑΣ, έχουν συγγράψει και έχουν καταθέσει στο Συμβούλιο της Επικρατείας τεχνικές μελέτες με τις οποίες εξηγούν για ποιο λόγο η μελέτη κατασκευής του Σταθμού Βενιζέλου με τις αρχαιότητες κατά χώραν, είναι όχι απλώς εφικτή, αλλά και πάρα πολύ ασφαλής και καλά μελετημένη. Άραγε τα 14 μέλη του ΚΑΣ, που προτάσσουν τις επιστημονικές τους ιδιότητες, πότε έχασαν την εμπιστοσύνη τους στην ακαδημαϊκή εξειδίκευση και στην επιστημονική βιβλιογραφία (που, με ελάχιστο ψάξιμο, βρίθει παραδειγμάτων εφαρμογής της ίδιας μεθόδου στην Ελλάδα και στο εξωτερικό);

Για ποιο λόγο δεν ζήτησαν να διαβάσουν τις Τεχνικές Εκθέσεις των ειδικών πριν εκτεθούν δημόσια; Με πόση ευκολία ενσωματώνουν όλα τα επιχειρήματα των υπαλλήλων της Αττικό Μετρό, των ίδιων υπαλλήλων που είχαν ενυπόγραφα εγκρίνει την μελέτη που μετά το 2019 παρουσιάζουν ως «μη εφικτή»; Άραγε γνωρίζουν τα 14 μέλη ότι η Αττικό Μετρό δεν κατάφερε να βρει ούτε έναν καθηγητή πολιτικό μηχανικό που να βεβαιώσει τους ισχυρισμούς της;

Το περίεργο, βέβαια, είναι πως ούτε για αυτά που είναι στην επιστημονική τους εποπτεία δεν μιλάνε. Σε ένα κείμενο 2.324 λέξεων, δεν χαραμίζουν ούτε καν δύο σειρές για να αναγνωρίσουν την αξία των αρχαιοτήτων για τις οποίες ψήφισαν να εκριζωθούν και να τεμαχιστούν! Είναι γνωστό πως όταν θες κάποιον να τον υποτιμήσεις, δεν τον ονοματίζεις καν. Αυτό ακριβώς κάνουν τα 14 μέλη του ΚΑΣ. Δεν μιλούν για τη σημαντική γειτονιά της Θεσσαλονίκης, το μοναδικό δείγμα κοσμικής μεγαλούπολης της εποχής, τον αρχαιολογικό χώρο 1500 τ.μ. του 4ου-9ου αιώνα που όμοιός του δεν έχει σωθεί ούτε στην Κωνσταντινούπολη. Δεν μιλούν για το δεύτερο, μετά την Καμάρα, σταυροδρόμι που σημαίνεται μνημειακά στη βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Δεν μιλούν για τους δρόμους που ενώνουν τα τείχη της πόλης, μέσω του διοικητικού κέντρου, με το λιμάνι του Μεγάλου Κωνσταντίνου.

Στο επίπεδο -1 του Σταθμού Βενιζέλου σώζονται δύο δρόμοι σε ολόκληρο το πλάτος τους, η διασταύρωσή τους με το μνημειακό τετράπυλο, η μαρμαρόστρωτη ορθογώνια πλατεία πλαισιωμένη με στοές που στηρίζονται σε πεσσούς. Είναι ακριβώς ο χαμένος κρίκος από την αλυσίδα των 15 παλαιοχριστιανικών και βυζαντινών μνημείων της Θεσσαλονίκης, που είναι ήδη ενταγμένα στον κατάλογο της UNESCO, ο «κρίκος» που τα ενοποιεί και τα νοηματοδοτεί, όπως αναφέρει στη σχετική επιστημονική έκθεσή του προς το Συμβούλιο της Επικρατείας ο καθηγητής Αλκιβιάδης Πρέπης, ειδικός εμπειρογνώμονας της UNESCO. Κι όμως, από τα 14 μέλη του ΚΑΣ που υπογράφουν το κείμενο, μόνο τα 3 έχουν επισκεφτεί αυτόν τον αρχαιολογικό χώρο πριν γνωμοδοτήσουν για την καταστροφή του, τον Δεκέμβρη του 2019! Δεν είναι εύκολο να πυροβολήσεις κάποιον ανάμεσα στα μάτια, αν τον έχεις αντικρύσει έστω και μια φορά πριν…

Από τα 14 μέλη του ΚΑΣ που υπογράφουν το κείμενο, όλοι και όλες δέχτηκαν άκριτα και αδιαμαρτύρητα τα επιχειρήματα της Αττικό Μετρό στη συνεδρίαση του Δεκεμβρίου 2019. Μπορούσαν να κάνουν κάτι διαφορετικό; Να θυμίσω ότι τα έγγραφα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης και οι εισηγήσεις των αρμόδιων Διευθύνσεων ΔΒΜΑ και ΔΑΑΜ ήταν κατά της απόσπασης, με επιχειρήματα που αφορούσαν και τις αρχαιότητες και το τεχνικό έργο. Να θυμίσω ότι η ΕΦΑΠΟΘ κατέθεσε εγγράφως όλες τις μελέτες και τις εργασίες που έχουν ήδη εκτελεστεί για την λύση της κατά χώραν διατήρησης, καθώς και τις αποφάσεις του ΥΠΠΟΑ³ που εκδόθηκαν για αυτές το 2017 και το 2018. Μάλιστα όλες οι σχετικές διοικητικές πράξεις υπάρχουν στον φάκελο της υπόθεσης στο ΣτΕ (με έγγραφα και πρωτόκολλα), αλλά τα 14 μέλη του ΚΑΣ διαβεβαιώνουν δημόσια -ως ηχώ της Υπουργού- ότι «δεν υπήρξαν ποτέ». Να θυμίσω ότι οι δυο Γενικές Διευθύντριες τότε μέλη του ΚΑΣ -σήμερα εξοβελισμένες από το Συμβούλιο- δεν συμφώνησαν με τη λύση της απόσπασης.

Να θυμίσω ότι ο μοναδικός πολιτικός μηχανικός του ΚΑΣ δεν πείστηκε από τις αντιφάσεις της Αττικό Μετρό και καταψήφισε. Να θυμίσω ότι κατατέθηκε Τεχνική Έκθεση ειδικού πολιτικού μηχανικού μέσα στη συνεδρίαση του ΚΑΣ, αλλά τα 14 μέλη δεν ενδιαφέρθηκαν ούτε να την αναγνώσουν. Να θυμίσω ότι στους κανόνες λειτουργίας του ΚΑΣ είναι να ορίζει, αν το κρίνει σκόπιμο, επιτροπές από εμπειρογνώμονες για να εξεταστούν ειδικά θέματα, αλλά τα 14 μέλη του ΚΑΣ όχι μόνο δεν ζήτησαν να υπάρξουν εξωτερικοί πραγματογνώμονες για να ελέγξουν τους ισχυρισμούς της Αττικό Μετρό, αλλά δέχτηκαν να συζητήσουν το θέμα ενώ κανένα από τα μέλη του ΚΑΣ δεν είχε καν αναγνώσει το «Τεύχος» της Αττικό Μετρό, που είχε φτάσει στις υπηρεσίες 3 μέρες πριν τη συνεδρίαση. Να θυμίσω ότι τους συναδέλφους ανασκαφείς του χώρου από την ΕΦΑΠΟΘ, που γνωρίζουν καλά και τον αρχαιολογικό χώρο και το τεχνικό έργο, τους επέτρεψαν να μπουν στο ΚΑΣ περίπου τα χαράματα. Μετά τα παραπάνω, η φράση «προειλημμένη απόφαση» είναι ο πλέον κομψός χαρακτηρισμός.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, ακόμη και σήμερα, τα 14 μέλη του ΚΑΣ ισχυρίζονται ότι αγνοούν τον «υπεύθυνο για την εκπόνηση» αυτών των τεχνικών μελετών και δεν γνωρίζουν αν τις έχει υπογράψει. Βέβαια, ο μελετητής κ. Π. Βέττας της ΟΤΜ ΑΤΕ, που έχει συντάξει, έχει υπογράψει, έχει πληρωθεί για αυτές τις μελέτες, τις παρουσίασε σε δημόσια εκδήλωση του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του ΑΠΘ⁴. Εξ όσων γνωρίζω, τα μέλη του ΚΑΣ (αλλά και η Αττικό Μετρό) είχαν κληθεί να παραστούν στην εκδήλωση, αλλά δεν μπήκαν καν στον κόπο. Για να μπορούν σήμερα ελαφρά τη καρδία να λένε ότι «δεν γνωρίζουν καμία μελέτη»;

Δυστυχώς, τα 14 μέλη του ΚΑΣ μοιάζουν να μην έχουν καν κατανοήσει τη σημασία του αρχαιολογικού χώρου, στο σημείο όπου βρέθηκε. Το «δώρο» για την Θεσσαλονίκη δεν ήταν απλώς η ανεύρεση, σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης, του συγκεκριμένου αρχαιολογικού χώρου, που έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον χιλιάδων μελετητών του Βυζαντίου ανά τον κόσμο. Ήταν η ανεύρεσή του στο συγκεκριμένο σημείο: Πέντε μέτρα κάτω από το οδόστρωμα της σημερινής Εγνατίας στο σταυροδρόμι με την οδό Βενιζέλου, περπατάμε στον δρόμο της εποχής του Ιουστινιανού και στο σταυροδρόμι με τον δρόμο που οδηγεί στο λιμάνι και 22 μέτρα πιο κάτω εκτείνεται το πιο σύγχρονο έργο, το μετρό της Θεσσαλονίκης.

Κι όλα αυτά στο ίδιο σημείο και στην ίδια κατεύθυνση! Αυτό αναδεικνύει, όσο κανένας άλλος χώρος, τη διαχρονία της πόλης: ο δρόμος κάτω από τον δρόμο, το αρχαίο σταυροδρόμι κάτω από το σύγχρονο σταυροδρόμι, το σημαίνον αρχαίο δημόσιο έργο εντός του σύγχρονου δημόσιου έργου, αυτό είναι κάτι το ξεχωριστό για την πόλη που ζει και υπάρχει τόσους αιώνες. Είναι εξίσου σημαντικό και για το έργο του μετρό, αφού Σταθμός όμοιος με τον Σταθμό Βενιζέλου δεν θα υπάρχει πουθενά στον κόσμο!

Αυτό είναι η πραγματική συνομιλία και ένταξη των αρχαιοτήτων στη σύγχρονη ζωή και τη μνήμη της πόλης, ο τρόπος συνύπαρξης αρχαιοτήτων και σύγχρονου τεχνικού έργου. Δεν είναι συνύπαρξη ο τεμαχισμός τους και η μεταφορά τους με γερανούς και κιβώτια, για να επανατοποθετηθούν (αν επανατοποθετηθούν ποτέ) πάνω σε μια πλάκα από τσιμέντο. Κι όλα αυτά, ενώ είχε εγκριθεί και είχε αρχίσει να εφαρμόζεται τη τεχνική λύση για την διατήρησή τους στη θέση τους. Κι όλα αυτά με την (ποιητική, ομολογουμένως) πρόφαση του… χαμένου ουρανού.

Χαρακτηριστική εικόνα από την απόσπαση των αρχαιοτήτων το 2012 από το σταθμό Αγία Σοφία στο μετρό Θεσσαλονίκη

Το μόνο επιχείρημα που μένει, τελικά, είναι ότι «τα αντίστοιχα αποσπάστηκαν και από την Αγία Σοφία». Αυτό βέβαια δεν είναι επιστημονικό επιχείρημα. Ειδικά με τον τρόπο που εκφέρεται, είναι αγοραίο επιχείρημα οπαδών σε γήπεδο. Οι βυζαντινές αρχαιότητες στο Σταθμό Αγίας Σοφίας και στο Σταθμό Βενιζέλου ανήκουν στην ίδια οικοδομική φάση. Και ακριβώς επειδή τον Απρίλιο του 2012, πάλι με μια απλή γνωμοδότηση του ΚΑΣ, αποφασίστηκε να αποσπαστεί το τμήμα του ίδιου μαρμαρόστρωτου δρόμου (τμήμα που δεν διέσωζε όλο του το πλάτος) από τον Σταθμό της Αγίας Σοφίας, γι’ αυτό είναι ακόμη πιο σημαντικό να διασωθεί ο αρχαιολογικός χώρος του Σταθμού Βενιζέλου.

Θυμίζω ότι εκείνο το τμήμα του δρόμου της Αγίας Σοφίας αποσπάστηκε για να επανατοποθετηθεί, μόνο που αργότερα η Αττικό Μετρό ενημέρωσε το ΥΠΠΟΑ ότι τελικά δεν χωράει πια στον Σταθμό και θα παραμείνει τεμαχισμένος και αμπαλαρισμένος στις αποθήκες της Αττικό Μετρό, μέχρι να ξεχαστεί εντελώς, όπως ξεχάστηκαν τα κατάλοιπα του προϊστορικού οικισμού «Ζάγανι» στα κοντέινερ του αεροδρομίου στα Σπάτα.

Θυμίζω επίσης ότι πολλοί από τους σημερινούς υπογράφοντες την επιστολή των 14 μελών, αλλά και από όσους και όσες σήμερα διατρανώνουν τη σημασία των αρχαιοτήτων στην Αγία Σοφία, ήταν μέλη του ΚΑΣ και το 2012. Συμμετείχαν στην απόφαση για την απόσπαση του δρόμου από την Αγία Σοφία και φρόντισαν αυτή να παρθεί χωρίς καν να έχει ενημερωθεί η επιστημονική κοινότητα, ούτε καν ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων⁵, για το εύρημα του οποίου η τύχη κρινόταν τότε.

Η ίδια μεθοδολογία σιωπής πήγε να εφαρμοστεί και τον Δεκέμβριο 2012, για το Σταθμό Βενιζέλου, με την περίφημη απόφαση να αποσπαστεί το βυζαντινό σταυροδρόμι και να μεταφερθεί στο στρατόπεδο Παύλου Μελά. Ευτυχώς το θέμα εκείνο δημοσιοποιήθηκε και το Συμβούλιο της Επικρατείας το 2013 πήρε τη σωτήρια για τις αρχαιότητες απόφαση να σταματήσει το πολιτιστικό έγκλημα. Δυστυχώς, είναι σαφές ότι οι βασικοί ενορχηστρωτές εκείνης της απόφασης, η τότε ΓΓ και σήμερα Υπουργός του ΥΠΠΟΑ Λ. Μενδώνη και ο τότε έμμισθος Σύμβουλος της Αττικό Μετρό και νυν μέλος του ΚΑΣ (από τους 14 υπογράφοντες) Μ. Τιβέριος⁶, ουδόλως δεν έχουν αλλάξει τα τότε σχέδιά τους. Είναι σαφές στον προσεκτικό αναγνώστη, ότι τα μεθοδεύουν αργά αλλά σταθερά!

Και σήμερα η υπόθεση είναι ξανά στα χέρια των δικαστών του ΣτΕ. Γι’ αυτό και η επιστολή των 14 μελών του ΚΑΣ ούτως ή άλλως δεν παίζει κανέναν ρόλο στην διάσωση ή μη των αρχαιοτήτων της Βενιζέλου, που ήταν εκεί πολύ πριν από όλους εμάς και θα είναι εκεί και πολύ μετά από όλους εμάς, παρόλα τα γινάτια, τους εγωισμούς και τα συμφέροντα που τα απειλούν.

Η επιστολή αυτή θα μείνει στην ιστορία για κάτι άλλο πολύ σημαντικό, που όντως συνιστά καμπή: είναι η πρώτη επιστολή που υπογράφεται από μέλη επιστημονικού οργάνου, κατά πλειοψηφία αρχαιολόγους, που υιοθετεί πλήρως τα επιχειρήματα του «κυρίου του έργου» και βάζει σε εντελώς δεύτερη μοίρα την καθ’ ύλην αρμοδιότητα του ΚΑΣ, την προστασία των αρχαιοτήτων. Είναι σα να δίνει το σύνθημα στους «ενδιαφερόμενους», ότι με μερικά λογικοφανή επιχειρήματα κατά των αρχαιοτήτων, τα μέλη του ΚΑΣ είναι έτοιμα να αποδεχτούν κάθε τυχοδιωκτική λύση εις βάρος των αρχαιοτήτων. Το έχουν αποδείξει πρόσφατα με σειρά αποφάσεων (όπως αυτήν για τις ανεμογεννήτριες στην Κοιλάδα των Μουσών στη Βοιωτία), τώρα όμως το βροντοφωνάζουν κιόλας. Χωρίς αιδώ. Αν κάτι πλήττει αυτή η επιστολή, είναι μόνο το κύρος του ίδιου του ΚΑΣ ως «επιστημονικού οργάνου». Χρειάστηκαν και τρεις αλλαγές της σύνθεσής του, βέβαια, για να επιτευχθεί αυτό το εντυπωσιακό αποτέλεσμα. Όπως προαναφέραμε, όμως, ο καθένας διαλέγει τη θέση του στην ιστορία. Και οι 14 υπογράφοντες διάλεξαν μεριά.