Επαναπροωθήσεις: Η διαχρονική άρνηση των ελληνικών κυβερνήσεων

Νέες καταγγελίες για «τυφλές» επαναπροωθήσεις – Νέα δεδομένα

Από τις αρχές Μαρτίου 2020, μία νέα κρίση ήρθε να προστεθεί στην ένταση που επικράτησε στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου ήδη από τα τέλη Φεβρουαρίου, όπου περιστατικά ανεξέλεγκτης βίας σημειώθηκαν και κλιμακώθηκαν με ταχείς ρυθμούς.

Η συγκέντρωση προσφύγων και μεταναστών στα χερσαία ελληνοτουρκικά σύνορα στον Έβρο (Meriç στα τουρκικά), βρέθηκε στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος, με τον Τούρκο πρόεδρο, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, να δηλώνει στις 29 Φεβρουαρίου 2020 πως θα κρατήσει τα σύνορά του προς την Ευρωπαϊκή Ένωση ανοιχτά, έως ότου η Ευρωπαϊκή Ένωση τηρήσει τις υποσχέσεις της απέναντι στην Τουρκία.

Αλλά, η δραστηριότητα στα σύνορα δεν αποτελεί νέο φαινόμενο.

Οι επαναπροωθήσεις προσφύγων και μεταναστών είναι γνωστές από την δεκαετία του 1990 σε όσους παρακολουθούν τα πράγματα στον Έβρο. Υπάρχουν, όμως, τρία νέα δεδομένα που διαφοροποιούν τις πρόσφατες επιχειρήσεις επαναπροώθησης σε σύγκριση με όσα ίσχυαν κατά τα προηγούμενα χρόνια.

Πρώτον, όπως και στην περίπτωση του Χαλήλ, οι επαναπροωθήσεις -μέσα από την τυχαία προσέγγιση ατόμων, τη μεταφορά τους σε Αστυνομικά Τμήματα και από εκεί στα σύνορα, και την εξώθησή τους στην άλλη πλευρά- εμφανίζονται να μεθοδεύονται και να λαμβάνουν χώρα, βάσει πρόσφατων καταγγελιών, σε διευρυμένο χώρο, πέρα δηλαδή από τις συνοριακές περιοχές.

«Τα σύνορα (σ.σ. και άρα η δραστηριότητα που σημειώνεται σε αυτά) έχουν φτάσει πλέον στο Παρανέστι (σ.σ. κοντά στην Καβάλα)», είπε στο Solomon MAG εργαζόμενος σε ΜΚΟ που δραστηριοποιείται στη βόρεια Ελλάδα, συμπληρώνοντας πως, έχοντας ενημερωθεί για τις «τυφλές» επιχειρήσεις επαναπροωθήσεων ανθρώπων από την ενδοχώρα, ωφελούμενοι των προγραμμάτων τους έχουν περιορίσει τις μετακινήσεις τους προκειμένου να παραμείνουν απαρατήρητοι και μακριά από τα ραντάρ της αστυνομίας.

Δύο ανεξάρτητες δημοσιογραφικές έρευνες, μια της Wall Street Journal και μια από την σύμπραξη των Lighthouse Reports, Bellingcat, Trouw, και Deutsche Welle παρουσίασαν πρόσφατα στοιχεία για τις επιχειρήσεις που σημειώθηκαν στη δομή των Διαβατών, κατά τη διάρκεια των οποίων αιτούντες άσυλο από τη δομή εξαναγκάστηκαν να ανέβουν σε φορτηγά και, λίγο καιρό μετά, δημοσιογράφοι τους εντόπισαν να βρίσκονται στην Τουρκία.

Η δεύτερη διαφορά εντοπίζεται στις καταγεγραμμένες χώρες καταγωγής προσφύγων και μεταναστών που, βάσει καταγγελιών, επαναπροωθήθηκαν στην Τουρκία από την περιοχή του Έβρου.

Κατά τα προηγούμενα χρόνια επρόκειτο κυρίως για αιτούντες άσυλο από χώρες με προσφυγικό προφίλ (π.χ. Ιράκ, Συρία, Αφγανιστάν), στους οποίους όμως έχουν πλέον προστεθεί οι Τούρκοι διαφωνούντες, που από το 2016 κι έπειτα, ύστερα από την απόπειρα πραξικοπήματος κατά του Ερντογάν, εγκαταλείπουν την χώρα τους συχνά υπό τον κίνδυνο πολύχρονης κάθειρξης ως αντικαθεστωτικοί.

Τρία χρόνια πριν, τον Μάιο του 2017, καταγγελίες της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕλΕΔΑ) παρουσίαζαν συνολικά 14 Τούρκους πολίτες (ανάμεσα στους οποίους δημοσιογράφοι διωκόμενοι από το καθεστώς), να έχουν επαναπροωθηθεί στην Τουρκία.

Τα στοιχεία της ΕλΕΔΑ αφορούσαν όχι απλώς τα ονοματεπώνυμα των πολιτών, και λεπτομέρειες σχετικά με τις πραγματοποιηθείσες εις βάρος τους επιχειρήσεις, αλλά και τον αριθμό της ελληνικής πινακίδας του βαν που φερόταν να συμμετάσχει σε αυτές.

Το τρίτο και τελευταίο σημείο που έρχεται να προστεθεί στα στοιχεία που διακρίνουν τις πρόσφατες επαναπροωθήσεις από παλαιότερες, έχει να κάνει με την ταυτότητα όσων φέρονται να εμπλέκονται στις επιχειρήσεις αυτές.

Συχνά, με βάση τις μαρτυρίες που έχουν δημοσιευθεί, οι κουκουλοφόροι (που φορούν παραλλαγές δίχως διακριτικά) εμφανίζονται να μιλούν γερμανικά ή αγγλικά, εντείνοντας τις φωνές όσων εκφράζουν ανησυχίες για συμμετοχή προσωπικού της Frontex σε παράνομες επιχειρήσεις επαναπροώθησης στην περιοχή του Έβρου.

Επαναπροωθήσεις και στο Αιγαίο

Αυτά στον ποταμό Έβρο, όπου από το 2014 έως και σήμερα έχουν καταγραφεί 55.566 αφίξεις, και όπου, σύμφωνα με μαρτυρίες προσφύγων και μεταναστών, αντιστοιχούν εφτά προσπάθειες σε κάθε αιτούντα άσυλο που καταφέρνει να περάσει επιτυχώς το ποτάμι και να βρεθεί από το τουρκικό στο ελληνικό έδαφος.

Τους τελευταίους μήνες, ωστόσο, αυξημένες παρουσιάζονται οι καταγγελίες για επαναπροωθήσεις και στο Αιγαίο, όπου και σημειώνεται ο κύριος όγκος των αφίξεων προσφύγων και μεταναστών, με σχεδόν 1,2 εκατ. αφίξεις να έχουν καταγραφεί στο ίδιο διάστημα.

Στα πλαίσια της έρευνας των Lighthouse Reports, Bellingcat, Trouw, και Deutsche Welle παρουσιάστηκαν ακριβή στοιχεία, βασισμένα σε βίντεο και μαρτυρίες, για την επαναπροώθηση στην Τουρκία αιτούντων άσυλο που είχαν φτάσει με βάρκα στη Σάμο.

Ο Bashar Deeb, δημοσιογράφος του Lighthouse Reports που συμμετείχε στην έρευνα, είπε στο Solomon MAG:

«Διερευνήσαμε πολλούς ισχυρισμούς για επαναπροωθήσεις, και σε μία από αυτές τις περιπτώσεις καταφέραμε να αποδείξουμε ότι στις 28 Απριλίου 22 αιτούντες άσυλο απωθήθηκαν από τη Σάμο. Στην προσπάθειά αναπαράστασης των γεγονότων αναλύσαμε τρία βίντεο. Το ένα δείχνει τους αιτούντες άσυλο μέσα σε ένα φουσκωτό σκάφος να κατευθύνονται προς τη Σάμο, ένα δεύτερο τους δείχνει στις ακτές κοντά στην περιοχή του Αγίου Ισιδώρου στη Σάμο και ένα τρίτο βίντεο δείχνει την ίδια ομάδα ανθρώπων να διασώζεται από την Τουρκική Ακτοφυλακή την επόμενη μέρα. Η επαλήθευση έγινε μέσω τεχνικών γεωγραφικής/χρονολογικής τοποθεσίας, βάσει μαρτυριών από ντόπιους της Σάμου που είδαν τους πρόσφυγες στο χωριό Δρακαίοι. Τελικά, καταφέραμε ακόμη να βρούμε και να μιλήσουμε σε δύο άτομα από τους επιβαίνοντες της βάρκας, οι οποίοι μας έστειλαν μια επιπλέον εικόνα από το σημείο που έφτασαν, βορειοδυτικά της περιοχής του Αγίου Ισιδώρου».

Από τις 23 Μαρτίου 2020, έχουν καταγραφεί τουλάχιστον έντεκα ακόμη περιστατικά στα οποία αιτούντες άσυλο επαναπροωθήθηκαν στην Τουρκία σε μικρές λέμβους που μοιάζουν με πλωτές θαλάσσιες σκηνές, πρακτικές που αποκάλυψε επίσης η Εφημερίδα των Συντακτών, αλλά και βίντεο της Aegean Boat Report (ABR), νορβηγικής ΜΚΟ που καταγράφει την κινητικότητα βαρκών στο Αιγαίο.

Καταγγελίες και θάνατοι

Γιατί είναι παράνομες οι επαναπροωθήσεις;

Μια διεθνής σύμβαση που βρίσκεται σε ισχύ εδώ και έξι δεκαετίες, η Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων ορίζει (άρθρο 33) για τις χώρες που την έχουν υπογράψει, ανάμεσα στις οποίες βρίσκεται και η Ελλάδα, την απαγόρευση της επαναπροώθησης προσώπων, ανεξαρτήτως του καθεστώτος παραμονής τους στην (ελληνική) επικράτεια, σε άλλες μη ασφαλείς χώρες.

Στην πράξη, αυτό σημαίνει πως άπαξ και βρεθεί σε ελληνική γη, έχει κανείς το δικαίωμα να υποβάλλει αίτημα για τη λήψη διεθνούς προστασίας και, έως ότου να λάβει μια οριστική απάντηση στο αίτημά του, δεν μπορεί να απελαθεί σε άλλη χώρα.

Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Χάρτη για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα (Άρθρο 19.1), η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να εξετάσει ξεχωριστά κάθε περίπτωση ατόμου που βρίσκεται εντός της επικράτειάς της κι επιθυμεί να ζητήσει λήψη διεθνούς προστασίας.

Ωστόσο, παρά την απαγόρευση των επαναπροωθήσεων από τη διεθνή νομοθεσία, οι σχετικές καταγγελίες τα τελευταία χρόνια είναι πολλές, και δημοσιεύονται από Μέσα και οργανώσεις τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, φτάνοντας ακόμη και στα υψηλότερα θεσμικά όργανα.

Τουλάχιστον δύο περιπτώσεις επαναπροωθήσεων έχουν καταγραφεί που οδήγησαν στην απώλεια ζωής των ανθρώπων, όταν επιχειρήθηκε η μεταφορά τους στην άλλη όχθη του ποταμού του Έβρου.

Στις 24 Μαΐου 2020, η Κίνηση Ενωμένοι Ενάντια στον Ρατσισμό και την Φασιστική Απειλή (ΚΕΕΡΦΑ) δημοσιοποίησε την περίπτωση του Μπαγκλαντέζου Μοχάμεντ Ραφίκ, που ζούσε για χρόνια στην Ελλάδα και, σύμφωνα με την καταγγελία της οργάνωσης, έχασε την ζωή του κατά τη διάρκεια επαναπροώθησής του στην Τουρκία.

Τον Δεκέμβριο του 2017, τουρκικά Μέσα είχαν αναφέρει την περίπτωση ενός 18χρονου Πακιστανού που πέθανε από υποθερμία, όταν έπεσε στο νερό τη στιγμή που επαναπροωθούνταν στην Τουρκία.

Τον Δεκέμβριο του 2018, τρεις οργανώσεις (Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες,  ΑΡΣΙΣ, Human Rights 360) δημοσίευσαν από κοινού έκθεση στην οποία παρουσιάζονται 39 μαρτυρίες προσώπων που επιχείρησαν να εισέλθουν στην Ελλάδα από τον Έβρο και «αναφέρουν ότι επαναπροωθήθηκαν, κατά παράβαση του εθνικού, ενωσιακού και διεθνούς δικαίου, στην Τουρκία».

Τον ίδιο μήνα, το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Human Rights Watch) κατέγραφε ακόμη «24 περιστατικά απωθήσεων στον ποταμό Έβρο από την Ελλάδα προς την Τουρκία».

Η διαχρονική άρνηση των κυβερνήσεων

Διαχρονικά, παρά την εναλλαγή Κομμάτων στην εξουσία και την παρουσίαση πειστικών τεκμηρίων, όπως φωτογραφιών, βίντεο, εγγράφων και την υπόδειξη ακριβών τοποθεσιών, οι ελληνικές κυβερνήσεις έχουν τηρήσει ίδια στάση ως προς το ζήτημα: αρνούνται κατηγορηματικά πως πραγματοποιούνται επαναπροωθήσεις στα χερσαία ή θαλάσσια σύνορα με την Τουρκία.

Σημειώνεται, έτσι, η εξής ιδιόμορφη κατάσταση, κατά την οποία ένα Κόμμα καταγγέλει μεν τις επαναπροωθήσεις όσο βρίσκεται στην αντιπολίτευση, αλλά τις διαψεύδει αργότερα όντας στην εξουσία.

Ας δούμε το εξής παράδειγμα:

Στις 4 Φεβρουαρίου 2020, ο υπουργός Ναυτιλίας, Γιάννης Πλακιωτάκης, επιχείρησε να διαψεύσει τις καταγγελίες για την πραγματοποίηση επαναπροωθήσεων από το Λιμενικό, επί Νέας Δημοκρατίας, σημειώνοντας πως «υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες εμπλοκής στη θάλασσα, δεν μπορεί να το κάνει το Λιμενικό Σώμα, ούτε μπορεί να προχωρήσει σε push back, όπως έκανε ενδεχομένως σε άλλες χρονικές περιόδους».

Σχολιάζοντας τη δήλωση του υπουργού, ο Τομεάρχης Ναυτιλίας της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του ΣΥΡΙΖΑ, Νεκτάριος Σαντορινιός, έκανε λόγο για «ανατριχιαστική παραδοχή ότι οι κυβερνήσεις, προ του ΣΥΡΙΖΑ, έκαναν παράνομες επαναπροωθήσεις στο Αιγαίο, ενάντια στο διεθνές δίκαιο και τους κανόνες εμπλοκής».

Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ

Αλλά η περίοδος κατά την οποία ο ΣΥΡΙΖΑ βρέθηκε στην εξουσία (2015-2019), μέσα από την συγκυβέρνηση με τους Ανεξάρτητους Έλληνες, δεν έμεινε ανεπηρέαστη από καταγγελίες για επαναπροωθήσεις.

Χαρακτηριστικό είναι πως, τον Ιούνιο του 2017, ο επικεφαλής της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες στην Ελλάδα, Philippe Leclerc, δήλωσε «βαθιά προβληματισμένος» για τις καταγγελίες για επαναπροωθήσεις, ενώ η Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT), ένα ανεξάρτητο όργανο του Συμβουλίου της Ευρώπης, χαρακτηρίζει σε έκθεσή της τις αναφορές για την πραγματοποίηση επαναπροωθήσεων στην Ελλάδα ως «αξιόπιστες».

Την ανησυχία του για τις καταγγελίες είχε εκφράσει και ο τότε Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Nils Muižnieks, ζητώντας «έντονα από τις ελληνικές αρχές να σταματήσουν αμέσως τις επιχειρήσεις επαναπροώθησης».

Ως κυβέρνηση, όμως, ο ΣΥΡΙΖΑ τις αρνούνταν.

Έτσι, απαντώντας στις 7 Ιουνίου 2017 σε καταγγελίες για επαναπροωθήσεις που πραγματοποιούνταν στον Έβρο, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος της συγκυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, Δημήτρης Τζανακόπουλος, δήλωσε πως «η ελληνική κυβέρνηση δεν πραγματοποιεί επαναπροωθήσεις», παρότι δύο ημέρες αργότερα 25 βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ ζητούσαν εξηγήσεις από τα αρμόδια υπουργεία για τις επαναπροωθήσεις Τούρκων πολιτών, και ο πρώην υπουργός Παιδείας και βουλευτής με τον ΣΥΡΙΖΑ, Νίκος Φίλης, σημείωνε σε τηλεοπτική εκπομπή πως «τα συναρμόδια υπουργεία δεν δίνουν πειστικές απαντήσεις».

Απαντώντας σε νέες καταγγελίες στις 15 Ιανουαρίου 2019, το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη απάντησε πως «οι επαναπροωθήσεις δεν υφίστανται σε καμία περίπτωση ως επιχειρησιακή στρατηγική και πρακτική από το προσωπικό των συνοριακών μονάδων ελέγχου».

Γεγονός που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι ότι, κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, πέρα από το Ποτάμι, που κατέθεσε σχετικό φάκελο στην ελληνική Δικαιοσύνη, ξεκάθαρες απαντήσεις για τις επαναπροωθήσεις ζητούσε και η Νέα Δημοκρατία.

Στις 31 Ιανουαρίου 2018, ύστερα από τις καταγγελίες που είδαν το φως της δημοσιότητας για παράνομες επαναπροωθήσεις μεταναστών και προσφύγων στην περιοχή του Έβρου, ο τομεάρχης Μεταναστευτικής Πολιτικής της ΝΔ, Μιλτιάδης Βαρβιτσιώτης, σημείωνε πως οι καταγγελίες «θέτουν υπό αμφισβήτηση τη διεθνή αξιοπιστία της χώρας μας, καθιστώντας την υπόλογη για την παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και διεθνών συμβάσεων».

Συμπληρώνοντας πως η κυβέρνηση «φαίνεται πως έχει επιλέξει να καταστρατηγεί, εν γνώσει της, τις διεθνείς συμβάσεις και να αδιαφορεί επιδεικτικά για τα ανθρώπινα δικαιώματα των μεταναστών».

Η κυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας

Η δριμεία κριτική της Νέας Δημοκρατίας απέναντι στον ΣΥΡΙΖΑ για το ζήτημα άλλαξε τον Ιούλιο του 2019, όταν κέρδισε τις εκλογές και από την αντιπολίτευση βρέθηκε στην εξουσία.

Τότε άλλαξε και η στάση του Κόμματος που, ως κυβέρνηση, βρέθηκε γρήγορα να διαψεύδει όσα έως τότε κατήγγειλε.

«Οι ισχυρισμοί για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων από Greek law enforcement personnel είναι κατασκευασμένοι, λανθασμένοι, και μη στοιχειοθετημένοι», απάντησε ο υπουργός Προστασίας του Πολίτη, Γιώργος Κουμουτσάκος, στην πρόσφατη συνεργατική έρευνα για τις επαναπροωθήσεις.

Τον Μάρτιο, η κυβέρνηση είχε διαψεύσει έντονα ως «τουρκική προπαγάνδα» έρευνα των New York Times για την ύπαρξη μυστικού κέντρου κράτησης στον Έβρο, όπου εμφανίζονται να κρατούνται μετανάστες και πρόσφυγες πριν σταλούν πίσω στην Τουρκία, χωρίς να τους δοθεί η ευκαιρία να κάνουν αίτηση χορήγησης ασύλου.

«Εκατοντάδες οι περιπτώσεις σαν του Χαλήλ»

Το 2017, ο Συνήγορος του Πολίτη ανακοίνωσε πως διεξάγει αυτεπάγγελτη έρευνα με βάση τις καταγγελίες για επαναπροωθήσεις που έχουν πραγματοποιηθεί για τον Έβρο. Τον ίδιο χρόνο ξεκίνησε εισαγγελική έρευνα για το ίδιο θέμα, ενώ μηνυτήριες αναφορές, μεταξύ άλλων, έχουν υποβάλλει η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, καθώς και το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες.

Έως και σήμερα, ωστόσο, και παρότι όσα συμβαίνουν στα σύνορα αποτελούν μια συνεχιζόμενη κατάσταση, απαντήσεις δεν έχουν δοθεί. Την ίδια στιγμή, η δημοσίευση των πιο πρόσφατων στοιχείων ενισχύει τις ενδείξεις για την πραγματοποίηση επιχειρήσεων παράνομων απελάσεων, με την άμεση εμπλοκή των ελληνικών αρχών.

Μια μόλις ημέρα πριν τη δημοσίευση του ρεπορτάζ, νέες καταγγελίες για επαναπροωθήσεις σε ελληνικά ύδατα είδαν το φως της δημοσιότητας.