Της Νόρας Ράλλη για την Εφημερίδα των Συντακτών
Ο καθηγητής Γιώργος Πλειός, στο πλαίσιο ενός νέου βιβλίου που ετοιμάζει για τα fake news, καθώς και μιας σχετικής έρευνας που διεξάγει στο ΕΚΠΑ, μας μιλάει πολύ συγκεκριμένα για το τι συνέβη με την ελευθερία του Τύπου, τα fake news αλλά και την ίδια τη δημοκρατία εν μέσω κορονοϊού.
• Γιατί καταπιαστήκατε με τα fake news;
Εδώ και καιρό μελετάω την Ιδεολογία της Είδησης. Οι ειδήσεις -έντυπες, διαδικτυακές, τηλεοπτικές ή ραδιοφωνικές- δεν είναι ένας καθρέφτης των γεγονότων: ενώ περιγράφουν γεγονότα, ωστόσο τα περιγράφουν από μία συγκεκριμένη οπτική. Δεν υπάρχει δηλαδή αντικειμενικότητα στην είδηση, καθώς ο δημοσιογράφος εκθέτει πάντα τη δική του οπτική.
Επιπλέον, ενώ μέχρι τον 20ό αιώνα ο τρόπος που μεταφερόταν μια είδηση είχε να κάνει με την ιδεολογία (σοσιαλισμό, κομμουνισμό, φιλελευθερισμό, εθνικισμό κ.λπ.), σήμερα μιλάμε περισσότερο για στερεότυπα και προκαταλήψεις (όπως η ισλαμοφοβία ή η δαιμονοποίηση του υπαρκτού σοσιαλισμού, που οι «γιαλαντζί», όπως τους θεωρώ εγώ, φιλελεύθεροι τον ταυτίζουν με τον φασισμό) και όχι τόσο για ιδεολογία -πάντα μιλάω για τον τρόπο που παρουσιάζεται μια είδηση και τι ωθεί σε αυτόν τον τρόπο.
Πλέον, λοιπόν, μπορεί να μην έχουμε τη μετάδοση μιας είδησης μέσα από μια ιδεολογική θεώρηση, αλλά έχουμε τα fake news. Tα fake news χρησιμοποιούν τα γεγονότα σαν όχημα για να μεταδώσουν στο κοινό μια πολιτικά προκατειλημμένη άποψη γι’ αυτά.
Τα όπλα μαζικής καταστροφής του Ιράκ είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα fake news. Ή η δαιμονοποίηση του αρχηγού του ΣΥΡΙΖΑ, ειδικά πριν από τις εκλογές του 2015. Τα fake news εγώ τα ονομάζω ψευδεπίγραφες και όχι ψευδείς ειδήσεις, ακριβώς γιατί συνδυάζουν πραγματικά γεγονότα με επινοημένα περιστατικά. Και γι’ αυτό δεν διώκονται και από τον νόμο.
• Σήμερα σε τι βαθμό μπορούμε να μιλάμε για fake news;
Σε τεράστιο! Μάλιστα πολλοί μιλάνε για «infodemics», δηλαδή για «επιδημία παραπληροφόρησης»! Εμείς στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο εργαστήριο κοινωνιολογικής έρευνας το οποίο διευθύνω, ολοκληρώνουμε μόλις μία έρευνα όσον αφορά το περιεχόμενο των τηλεοπτικών σταθμών και των ειδησεογραφικών ιστοτόπων και σε λίγο καιρό θα ξέρουμε ακριβώς ποιο ήταν το ποσοστό των fake news από τον Ιανουάριο μέχρι τα τέλη Απριλίου. Αυτό όμως που ήδη γνωρίζουμε είναι πως τα fake news αποτελούν ένα βήμα προς αυτήν την ιδεολογική διάσταση των μέσων η οποία έχει γίνει και πιο πολεμική, πιο επιθετική και πιο προπαγανδιστική.
Μαζί με την πανδημία του κορονοϊού, άλλο ένα φαινόμενο που εκτυλίχθηκε παράλληλα ήταν αυτή η έκρηξη της παραπληροφόρησης. Βέβαια, σε όλες τις κρίσεις (οικονομικές, πολιτικές κ.ά.) έχουμε τέτοιου είδους ψευδεπίγραφες ειδήσεις, που πάντοτε χρησιμοποιούνται προς όφελος του προπαγανδιστή. Ειδικά, όμως, στις υγειονομικές κρίσεις όπως αυτή του κορονοϊού, τα fake news πολλαπλασιάζονται γιατί μπαίνει και ο παράγοντας της ψευδοεπιστήμης: επειδή ακριβώς σε τέτοιους είδους κρίσεις, το κοινό δεν είναι προετοιμασμένο, γιατί δεν μπορεί να έχει δική του άποψη, αυτό δημιουργεί ένα παρθένο έδαφος για εκτεταμένη παραπληροφόρηση.
Σε αυτή την κρίση είχαμε διάφορα επίπεδα fake news: Καταρχάς όσον αφορά την προέλευση του ιού και τους τρόπους διάδοσής του. Είπανε πως πέρασε από τη νυχτερίδα στο φίδι και το φίδι αυτό το φάγανε και έτσι μεταφέρθηκε ο ιός. Υπήρχε το σενάριο κατασκευής του ιού σε κάποιο εργαστήριο βιολογικών όπλων, απ’ όπου διέρρευσε είτε κατά λάθος είτε και επί σκοπού στο πλαίσιο ενός πολέμου της Κίνας με τη Δύση ή στο πλαίσιο μιας μαλθουσιανής αντίληψης περί υπερπληθυσμού. Τα κινεζικά μέσα κατηγόρησαν Αμερικανούς πως έβαλαν τον ιό σε κινεζικά εργαστήρια. Αλλοι είπαν πως ο ιός μεταφέρεται μέσω των κεραιών 5G.
Fake news είδαμε και στο πώς μεταφέρεται ο ιός. Ετσι, είδαμε περιστατικά στην Αυστραλία όπου επιτέθηκαν και απομόνωσαν μια κινεζική συνοικία, ή στην Ελλάδα, όταν ο κ. Μητσοτάκης είπε πως θα μας το φέρουν οι μετανάστες και οι πρόσφυγες από τη Μ. Ανατολή. Επικράτησαν, δηλαδή, τα στερεότυπα. Τελικά ο ιός στη χώρα ήρθε από το Μιλάνο και τους Αγίους Τόπους. Ή και ως προς τη θεραπεία: γράφηκε ότι η κατανάλωση αλκοόλ ή σκόρδου βοηθάει στην αντιμετώπιση του ιού ή ότι οι καπνιστές δεν κολλάνε κ.λπ. Ακόμη και ότι η κοπριά βοηθάει έχει γραφτεί.
• Θεσμικά είχαμε παραπληροφόρηση;
Αυτό που συνέβη είναι πως τα πολιτικά συστήματα έπαιξαν έναν ρόλο ώστε να υπάρχει περιορισμός στην ελευθερία του Τύπου. Διεθνείς οργανισμοί, όπως οι Δημοσιογράφοι χωρίς Σύνορα και εννέα ακόμη οργανώσεις για την ελευθερία του Τύπου, αλλά και το ECPMF (European Centre for Press and Media Freedom) επισημαίνουν σοβαρά προβλήματα στην ελευθερία του Τύπου σε παγκόσμιο επίπεδο. Μάλιστα απηύθυναν έκκληση στους ηγέτες της Ε.Ε. να σεβαστούν το δικαίωμα της έκφρασης κατά της διάρκεια της κρίσης του κορονοϊού.
• Γιατί θεώρησαν ότι υπήρχε ανάγκη για κάτι τέτοιο ειδικά τώρα;
Γιατί θεώρησαν ότι υπάρχουν πολλά παραδείγματα τα οποία αποδεικνύουν ότι έχουμε σαφή παραβίαση της ελευθερίας του Τύπου. Καταρχάς, στην Ελλάδα: είχαμε σοβαρά εμπόδια όσον αφορά την πρόσβαση των δημοσιογράφων στην αίθουσα όπου γίνονταν οι ενημερώσεις κάθε απόγευμα από τον κ. Τσιόδρα κ.λπ. Εκεί δεν μπορούσαν να παρευρίσκονται όλοι οι διαπιστευμένοι δημοσιογράφοι ούτε όλα τα μέσα ενημέρωσης. Και αυτό όχι για λόγους ασφαλείας – ήταν μια καθαρά πολιτική επιλογή.
Επιπλέον οι συντάκτες δεν μπορούσαν να απευθύνουν περισσότερες από μία ερωτήσεις -τις οποίες μάλιστα ήταν αναγκασμένοι να έχουν στείλει πρωθύστερα! Ολα αυτά είναι προσκόμματα στον τρόπο που κάνει ο δημοσιογράφος τη δουλειά του: ότι δεν μπορεί να είναι στην ενημέρωση, ότι δεν μπορεί να κάνει ερώτηση ή να ζητήσει διευκρίνιση κ.λπ. Αυτό δεν συνιστά παραβίαση της ελευθερίας του Τύπου;
Επιπλέον υπήρχε και μία άλλη μορφή παραπληροφόρησης: η επιστημονική μονομέρεια! Και στη χώρα μας, μόνο μία συγκεκριμένη επιστημονική άποψη προβαλλόταν από τα περισσότερα ΜΜΕ. Υπάρχουν όμως επιστήμονες που είχαν διαφορετική άποψη ως προς τα θέματα της πανδημίας, μεταξύ των οποίων και η ίδια η κ. Λινού, που ήταν και καθηγήτρια του κ. Τσιόδρα, που είχε άλλη άποψη για το αν θα πρέπει να ανοίξουν τα σχολεία, για παράδειγμα.
Και για να μιλήσουμε και για τον ίδιο τον κ. Τσιόδρα. Ως μη ειδικός στο αντικείμενο, δεν θα μιλήσω για την επιστημοσύνη του. Αυτό όμως που μπορώ να πω είναι ότι ο κ. Τσιόδρας ενημέρωνε τους δημοσιογράφους ως εκπρόσωπος Τύπου του υπουργείου Υγείας για τον κορονοϊό. Αυτό είναι μια πολιτική και όχι επιστημονική θέση. Αρα, οποιαδήποτε επιστημονική άποψη προσαρμόζεται στη θεσμική θέση από την οποία μιλάει.
Ακόμα και αν η επιστημονική του άποψη συμπίπτει απόλυτα με τη θεσμική του θέση, και πάλι εκ της θέσεως αυτής μιλάει. Αυτό το έχω πει από την πρώτη στιγμή. Δεν αναιρεί την επιστημοσύνη του αλλά δεν αναιρεί και το γεγονός ότι τα όσα είπε κατά τη διάρκεια της πανδημίας ήταν από μία συγκεκριμένη πολιτική θέση. Αυτό μπορεί να ερμηνευτεί ποικιλοτρόπως.
• Αρα κάνετε λόγο, πέρα από την υγειονομική και την οικονομική, και για «ειδησεογραφική» κρίση.
Πριν απαντήσω, να θυμίσω πως η ελληνική κυβέρνηση έλαβε μέτρα ας πούμε ενισχυτικά των ΜΜΕ, χρηματοδοτικά (με 20 εκατ. και με απαλλαγή της καταβολής για τις τηλεοπτικές άδειες για φέτος). Από τη στιγμή που όλοι ξέρουμε ότι τα ΜΜΕ επηρεάζονται πάρα πολύ από τις κυβερνήσεις και την ίδια στιγμή έχουμε και μία επιπλέον χρηματοδοτική ενίσχυση, αυτό δημιουργεί αναμφίβολα μια σχέση εξάρτησης. Και ερευνητικά γνωρίζουμε ότι όταν υπάρχει αυτή η σχέση εξάρτησης, τότε οι δημοσιογράφοι λειτουργούν περισσότερο ως προπαγανδιστές αυτού που τους χρηματοδοτεί.
Για να απαντήσω, λοιπόν, έχουμε πέραν των άλλων και μια κρίση ενημέρωσης. Δηλαδή μια πολιτική κρίση. Μια κρίση πολιτικών θεσμών. Οταν οι κυβερνήσεις λειτουργούν με έκτακτα μέτρα (και αυτό δεν έγινε μόνο στην Ελλάδα), αυτό αμέσως συνεπάγεται μια περιστολή των δημοκρατικών λειτουργιών.
Οταν έχουμε διακυβέρνηση με ΠΝΠ και με διατάγματα, τότε έχουμε μια περιστολή του δημοκρατικού πολιτεύματος. De facto αυτό το είχαμε και στην Ελλάδα. Δεν λέω ότι έγινε σκόπιμα ή από πρόθεση, αλλά de facto έγινε! Και αυτό δεν πρέπει να το περάσουμε ελαφρά τη καρδία. Δεν γίνεται ο πολίτης να έχει «ατομική ευθύνη» ως προς τα μέτρα προστασίας και όχι ως προς το αν μπορεί να αξιολογήσει όλες τις απόψεις!
• Πώς μπορούμε να σταθούμε απέναντι σε αυτό;
Καταρχάς πρέπει να αναγνωρίσουμε το δικαίωμά μας στην αμφισβήτηση, το δικαίωμα στην πληροφόρηση. Να καταλάβουμε ότι η πληροφόρηση που δεχόμαστε δεν είναι πλήρης, ότι δεν υπάρχει αυτό που λέμε πλήρης ελευθερία του Τύπου, ούτε σωστή λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Από κει και πέρα θεωρώ ότι κάποιος μόνος του δεν μπορεί να το κάνει. Οσο δηλαδή και προσεκτικός παρατηρητής, όσο και καλός αναλυτής να είναι, δεν μπορεί μόνος του να αντισταθεί σε αυτό. Χρειάζεται ενίσχυση της δημόσιας σφαίρας. Αυτό ακριβώς αντιμάχονται με χημικά και ξύλο στις πλατείες: το να μη συνευρίσκονται άνθρωποι με διαφορετικές απόψεις από την κυβερνητική γραμμή μεταξύ τους, να μη συνομιλούν κ.λπ.
Αυτό που έγινε σε αυτή τη δημόσια σφαίρα στις πλατείες εν προκειμένω είναι ότι πολιτικοποιήθηκε η υγειονομική κρίση. Αυτό φοβούνται. Εκεί θεωρώ κι εγώ ότι βρίσκεται και η απάντηση: αντί δηλαδή να περιβάλλουμε με υγειονομικά μέτρα την πολιτική, ίσως μια «απάντηση» είναι το να περιβάλλουμε με πολιτικό προβληματισμό τη στάση των φορέων της υγειονομικής κρίσης. Απ’ το να υγειονομικοποιήσουμε την πολιτική, ίσως είναι καλύτερο να πολιτικοποιήσουμε την υγειονομική κρίση.
Ποιος είναι
Είναι καθηγητής Κοινωνικής Θεωρίας και μέσων πληροφόρησης, μέλος του ΕΣΡ και, μεταξύ άλλων, ήταν και στο εποπτικό συμβούλιο του ECPMF (European Centre for Press and Media Freedom – Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ελευθερία του Τύπου και των ΜΜΕ). Εχει διδάξει επίσης σε πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού (Κίεβο, Κίνα, Σόφια, Πορτογαλία, Ουγγαρία κ.α.)
● Το νέο του βιβλίο για τα fakenews θα εκδοθεί σε λίγους μήνες από τις εκδόσεις Gutenberg
