Γράφει η Ευγενία Παλιεράκη*

Η περφόρμανς «Ένας βιαστής στο δρόμο σου» της χιλιανής φεμινιστικής καλλιτεχνικής ομάδας Las Tesis (Λας Τέσις) συνάντησε τεράστια και απροσδόκητη επιτυχία, πρώτα στη Χιλή και έπειτα σε όλο τον κόσμο. Αν και αυτή η επιτυχία θα μπορούσε να θεωρηθεί συγκυριακή και να αποδοθεί στο διεθνές ενδιαφέρον για την Χιλή που δημιούργησε η κοινωνική έκρηξη του Οκτωβρίου του 2019, η περφόρμανς των Las Tesis  δεν είναι ούτε μεμονωμένο ούτε συγκυριακό φαινόμενο. Αντλεί τη δύναμή της όχι μόνο από το ταλέντο των τεσσάρων νέων καλλιτεχνών της ομάδας (D. Valdés, S. Sotomayor, P. Cometa, L. Cáceres), αλλά και από το χιλιανό φεμινιστικό κίνημα, στο οποίο αυτές συμμετέχουν. Πρόκειται για ένα κίνημα εξαιρετικά δυναμικό, που εγγράφεται στη λατινοαμερικανική φεμινιστική παράδοση, ιδιαιτέρως της Αργεντινής. Μια παράδοση την οποία οι χιλιανές φεμινίστριες ανανέωσαν δημιουργώντας νέους τρόπους δράσης, με ιδιαίτερη έμφαση στην performance art.

 

Από την Αργεντινή στη Χιλή: ένας νέος φεμινισμός διασχίζει τις Άνδεις

Το 1990, η Χιλή βγήκε από 17 χρόνια δικτατορίας, διατηρώντας παράλληλα ορισμένα από τα θεσμικά όργανα και μέρος της πολιτικής ηγεσίας του καθεστώτος Pinochet. Η Αργεντινή, από την άλλη πλευρά, βίωσε ένα πιο σύντομο αλλά πολύ πιο βάναυσο στρατιωτικό καθεστώς από τη Χιλή, που κατέρρευσε το 1983 μετά από την στρατιωτική του ήττα στον πόλεμο των Φώκλαντ. Η κοινωνία των πολιτών της Αργεντινής μπόρεσε έτσι να έρθει σε ρήξη με το δικτατορικό της παρελθόν και να αποκτήσει ξανά το δυναμισμό της.

Σε αυτό το πλαίσιο, ανασχηματίστηκε το φεμινιστικό κίνημα της Αργεντινής. Η ετήσια Εθνική Συνάντηση Γυναικών που ξεκίνησε το 1986, έγινε σημείο αναφοράς και χώρος συνάντησης από τον οποίο αναδύθηκαν νέες ιδέες και φεμινιστικές οργανώσεις. Στις δεκαετίες του 2000 και του 2010, ο φεμινισμός στην Αργεντινή ανέδειξε διάφορα αιτήματα που αργότερα υιοθετήθηκαν από το χιλιανό κίνημα, και στα οποία κάνει άμεση ή έμμεση αναφορά το «Ένας βιαστής στο δρόμο σου».

Ένα πρώτο αίτημα ήταν η νομιμοποίηση της άμβλωσης. Στην Αργεντινή, τα πράσινα μαντήλια έχουν γίνει το σύμβολο αυτού του αγώνα και για το λόγο αυτό είναι ευδιάκριτα στην περφόρμανς των Las Tesis.

Ένα δεύτερο αίτημα που υιοθετήθηκε από το κίνημα #NiUnaMenos («Ούτε μία λιγότερη») ήταν η καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών. Στην Αργεντινή, όπως και στη Λατινική Αμερική γενικότερα, οι γυναίκες που καταφεύγουν στις αμβλώσεις, όπως και οι γιατροί και το ιατρικό προσωπικό που τις πραγματοποιούν, απειλούνται με αυστηρές ποινές. Την ίδια στιγμή, η βία κατά των γυναικών, σεξουαλικής ή άλλης μορφής, καθώς και η γυναικοκτονία σπάνια τιμωρούνται και όταν αυτό γίνεται, οι ποινές είναι ήσσονος σημασίας. Η καταπολέμηση της βίας εναντίον των γυναικών βρίσκεται στο επίκεντρο της περφόρμανς των Las Tesis.

Φωτογραφία από την προσωρινή φεμινιστική έκθεση των #NiUnaMenos στο Μουσείο Μνήμης και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στο Σαντιάγο της Χιλής, Νοέμβριος 2019.

 

Η βία κατά των γυναικών, σύμπτωμα μιας άρρωστης κοινωνίας

Σε αντίθεση με το κίνημα #MeToo, που επικεντρώνεται σε μεμονωμένες περιπτώσεις κακοποίησης, η περφόρμανς «Ένας βιαστής στον δρόμο σου» αναδεικνύει τη βία κατά των γυναικών ως ένα βαθιά συστημικό πρόβλημα. Από αυτή την άποψη, η ομάδα Las Tesis ακολουθεί τα βήματα της ανθρωπολόγου Rita Segato, ηγετικής φυσιογνωμίας του φεμινιστικού κινήματος της Αργεντινής.

Η πανεπιστημιακή σταδιοδρομία και έρευνα της Rita Segato την οδήγησαν από τη Βραζιλία στο Μεξικό και την Κεντρική Αμερική. Στη Βραζιλία, πήρε συνέντευξη από άτομα που καταδικάστηκαν για σεξουαλική βία. Στο Μεξικό διερεύνησε τις γυναικοκτονίες στο βόρειο τμήμα της χώρας, συμπεριλαμβανομένης της Ciudad Juárez, πόλης θλιβερό σύμβολο της γυναικοκτονίας τη δεκαετία του ‘90. Στη Γουατεμάλα και στο Ελ Σαλβαδόρ, η Rita Segato επικεντρώθηκε στην εργαλειοποίηση της σεξουαλικής βίας κατά γυναικών τόσο μέσα από τη χρήση της σε εμφύλιες συγκρούσεις όσο και από την αστυνομία ή τον στρατό ως μέσο πειθάρχησης κοινωνικών ή εθνοτικών ομάδων.

Η Rita Segato έφτασε, έτσι, σε συμπεράσματα που ανέτρεψαν γενικώς αποδεκτές κοινωνικές αναπαραστάσεις, οι οποίες θεωρούν τους βιαστές αντικοινωνικά όντα και τη γυναικοκτονία ως ένα έγκλημα πάθους. Εξήγησε πειστικά ότι αυτές οι πράξεις βίας ανταποκρίνονται στους υπάρχοντες κοινωνικούς κώδικες. Πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμενο, που παραδόξως αφορά λιγότερο στις γυναίκες-θύματα και περισσότερο στους άλλους άνδρες. Όσοι τις διαπράττουν επιδιώκουν να επιβεβαιώσουν μια αρρενωπότητα που έχει υπονομευθεί από την ανεργία ή από μια εξευτελιστική εργασία. Για το στρατό ωστόσο ή την αστυνομία, οι πράξεις βίας μπορούν να αποτελέσουν μια τακτική στην προσπάθεια καταπολέμησης όποιας ανατρεπτικής τάσης και τιμωρία της κοινωνικής διαμαρτυρίας.

H Rita Segato, φωτογραφία Flickr.

 

Γιατί όμως η γυναικοκτονία και άλλες μορφές βίας κατά των γυναικών συχνά παραμένουν ατιμώρητες; Σύμφωνα με τη Rita Segato, η ατιμωρησία αποτελεί απόδειξη ενός δικαστικού συστήματος που κλείνει σκοπίμως τα μάτια στη συστηματική χρήση έμφυλης βίας. Με αυτό τον τρόπο το σύστημα περιορίζει τη βία στην ιδιωτική σφαίρα, εξηγώντας την ως ανεξέλεγκτη ατομική παρόρμηση του επιτιθέμενου ή ως αποτέλεσμα της «προκλητικής» στάσης του θύματος.

Τα λόγια που συνοδεύουν τη μινιμαλιστική χορογραφία της περφόρμανς αντανακλούν τις ιδέες της Rita Segato. Αυτό είναι το μήνυμα πίσω από το «Ο βιαστής είσαι εσύ»: οι βιαστές δεν είναι ανώμαλα άτομα που βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας. Οι στίχοι «Son los pacos, los jueces, el estado, el presidente [Είναι οι μπάτσοι, οι δικαστές, το κράτος, ο πρόεδρος (της δημοκρατίας)]» καταγγέλλουν το δικαστικό σύστημα και τη χρήση της σεξουαλικής βίας ως ένα εργαλείο στα χέρια των πολιτικών αρχών και της αστυνομίας.

Στην Χιλή, από την έναρξη του κινήματος τον Οκτώβριο του 2019 και μέσα σε έναν μήνα, η αστυνομία είχε ήδη κατηγορηθεί για 200 περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης. Ο ίδιος ο τίτλος της περφόρμανς είναι μια παρωδία του τίτλου του ύμνου της χιλιανής αστυνομίας «Ένας φίλος στο δρόμο σου». Η χορογραφία πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στις 18 Νοεμβρίου 2019, μπροστά σε αστυνομικό τμήμα.

 

Χιλιανός φεμινισμός πριν από τον Οκτώβριο του 2019

Η περφόρμανς των Las Tesis υιοθετεί μεν τις ιδέες και τους αγώνες των φεμινιστριών της Αργεντινής, αλλά η κύρια πηγή έμπνευσης είναι ο χιλιανός φεμινισμός. Από το 2011, το κίνημα έχει ενισχυθεί αρκετά, κυρίως λόγω της φοιτητικής κινητοποίησης για καλής ποιότητας, δωρεάν, δημόσια εκπαίδευση, με τη μαζική συμμετοχή φοιτητριών. Από το 2015, η κινητοποίηση των φοιτητριών απέκτησε σαφώς φεμινιστική χροιά καταγγέλλοντας πολυάριθμες περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης και κακομεταχείρισης φοιτητριών από καθηγητές. Το 2018, οι φοιτήτριες απείχαν για ένα ολόκληρο εξάμηνο αποχή από τα μαθήματα, οργάνωσαν καταλήψεις και φεμινιστικές δράσεις.

Υπό την καθοδήγηση αυτής της νέας γενιάς, πραγματοποιήθηκε φεμινιστική απεργία στις 8 Μαρτίου 2018 συγκεντρώνοντας εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες. Τότε δημιουργήθηκε και η Coordinadora 8M, συντονιστικό όργανο των φεμινιστικών οργανώσεων και τόπος σύγκλισης ακτιβιστριών που ανήκουν σε διαφορετικές γενιές. Αυτό το όργανο έχει γίνει επίσης μια ισχυρή φωνή που καταγγέλλει τις τεράστιες κοινωνικές ανισότητες που υπάρχουν στη Χιλή. Με δεδομένο ότι οι γυναίκες αποτελούν θύματα (αν και όχι τα μόνα) ενός άνισου συστήματος, η Coordinadora 8M από τον Οκτώβριο του 2019 δημιούργησε δεσμούς με άλλα συλλογικά όργανα, όπως το κίνημα των αυτοχθόνων Mapuche και τους οικολόγους.

 

Ο φεμινισμός ως κινητήρια δύναμη της χιλιανής εξέγερσης

Τον Οκτώβριο του 2019 υπήρξε μια ταχεία σύγκλιση των φεμινιστικών ομάδων με άλλες ομάδες που είχαν επίσης κινητοποιηθεί. Έτσι ο φεμινισμός έγινε μια ισχυρή κινητήρια δύναμη της εξέγερσης. Ο ηγετικός του ρόλος μπορεί να εξηγηθεί από τη δυναμική νέα γενιά που υιοθέτησε τις ιδέες και τους σκοπούς του ιστορικού φεμινισμού της Λατινικής Αμερικής και από την ικανότητά της να προτείνει νέα μέσα πολιτικής δράσης.

Σε αυτό το νέο κοινωνικό και πολιτικό κίνημα, οι συλλογικότητες φεμινιστριών καλλιτεχνών, μεταξύ άλλων και οι Las Tesis, παίζουν καθοριστικό ρόλο. Οι φεμινιστικές περφόρμανς προβάλλουν το γυναικείο σώμα και επιδιώκουν μέσω αυτής της προβολής να δημιουργήσουν ισχυρές εντυπώσεις. Η έκθεση του γυναικείου σώματος έχει διττό στόχο. Πρώτον, να υπενθυμίσει πως στις κοινωνίες μας το γυναικείο σώμα αποτελεί προνομιακό πεδίο άσκησης εξουσίας. Και δεύτερον, να κάνει τις γυναίκες να συνειδητοποιήσουν ότι το ίδιο το σώμα τους μπορεί να γίνει το βασικό εργαλείο χειραφέτησής τους, αν έρθουν σε ρήξη με τις παραδοσιακές μορφές άσκησης εξουσίας μέσω αυτού· αν χειραφετηθούν από το αίσθημα ντροπής ή ενοχής που συχνά συνοδεύει την έκθεση του γυναικείου σώματος· αν αποδευσμευθούν από την ταύτιση του σώματός τους με την αναπαραγωγική του λειτουργία· αν πάψουν να δέχονται την «γυναικεία φύση» ως δικαιολογία για άνιση μεταχείριση στον χώρο εργασίας.

Σε αυτό έγκειται η δύναμη του «Ένας βιαστής στο δρόμο σου»: η περφόρμανς συμπυκνώνει και ταυτόχρονα μεταφέρει το κάλεσμα για χειραφέτηση των γυναικών, για ίσα δικαιώματα, εναντίον της κακοποίησης και της βίας που υφίστανται. Ένα κάλεσμα που πλέον ενώνει εκατομμύρια γυναίκες στη Χιλή και σε όλο τον κόσμο.

 

*Η Ευγενία Παλιεράκη είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Λατινοαμερικανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Cergy του Παρισιού (CY). Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη λατινοαμερικανική «Νέα Αριστερά» κατά τη δεκαετία του 1960 και της δεκαετίας του 1970 και πιο πρόσφατα στη Λατινική Αμερική και τον Τρίτο Κόσμο κατά την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Η μονογραφία της ¡La revolución ya viene! El MIR chileno en los años 1960, εκδόθηκε από τη LOM Ediciones στη Χιλή το 2014. Συνεργάζεται τακτικά με ελληνικές εφημερίδες για θέματα που αφορούν την Λατινική Αμερική.

Πρώτη δημοσίευση: Ideas4Development, στις 22 Ιανουαρίου 2020.

Μετάφραση στα ελληνικά: Pressenza Athens.