Του Νίκου Ιωάννου
Όταν ακούμε τη φράση “αγοράζουμε χρόνο” από τα χείλη των κυβερνητικών και των υγειονομικών αξιωματούχων, νιώθουμε πως είμαστε ανάμεσα σε αυτούς που αγοράζουν. Είναι ίσως λογικό με μια πανδημία πάνω από τα κεφάλια μας και με τη συμμετοχή μας σε μια πρωτοφανούς έκτασης συμμόρφωση με υποδείξεις και οδηγίες. Μια συμμόρφωση η οποία έχει να κάνει με το αίσθημα της αυτοπροστασίας και της προστασίας των γύρω μας. Εάν υποθέσουμε πως σε αυτή τη συναλλαγή το “προϊόν χρόνος” έχει πράγματι ένα κόστος, τότε ποιος είναι αυτός που το επωμίζεται;
Μήπως οι κυβερνήσεις; Μήπως οι κεφαλαιουχικές επιχειρήσεις; Μήπως τα δισεκατομμύρια των διευθυνόμενων αυτού του κόσμου; Ας προσπαθήσουμε όμως να ορίσουμε αυτό το “προϊόν”.
Τίνος είναι ο χρόνος και από ποιον τον “αγοράζουμε”; Μήπως τελικά πρόκειται για κλεμμένο χρόνο, επειδή ορίζεται από έναν παράγοντα ξεχωριστό, αυτόν της οικονομίας; Αυτός ο τομέας της ανθρώπινης δραστηριότητας, ο οποίος επικαλύπτει όλους τους υπόλοιπους τομείς, ορίζει στη πραγματικότητα τον χρόνο μας. Είναι ξεχωριστός και εξωτερικός ο τομέας της οικονομίας επειδή η κυριαρχία του δικαιολογείται από την ίδια την κυρίαρχη φύση της, όπως και του Θεού. Φοράει μάλιστα και τον μανδύα της επιστήμης (οικονομική επιστήμη!) για να εγκαταστήσει στην ψυχή του ανθρώπου την ακλόνητη πίστη. Το καπιταλιστικό ρολόι δεν σταματά ποτέ (δεν πεθαίνει), και η κίνηση των ανθρώπων, η ζωή τους η ίδια εξαρτάται από αυτή την αέναη λειτουργία του. Το ζήτημα του χρόνου για αυτή την κυρίαρχη αντίληψη είναι το ζήτημα της αθανασίας, όπως για τις θρησκείες. Ο αδιαμφισβήτητος ξεχωριστός τομέας που επικαλύπτει όλους τους υπόλοιπους είναι κατά κάποιο τρόπο “αθάνατος”.[i]
Μα η πανδημία μας φέρνει μπροστά στο ζήτημα του θανάτου και όχι μπροστά στο ζήτημα της αθανασίας. Μας φέρνει αντιμέτωπους με σκέψεις που έχουν να κάνουν με τη θνητότητά μας. Μας φέρνει επίσης αντιμέτωπους με το ζήτημα της ηθικής ή ακόμη και με τον ίδιο τον σκοπό της ζωής μας. Καταλαβαίνουμε με έναν εμφατικό τρόπο πως η ζωή έχει αρχή και τέλος -ειδικά τέλος.
Εκατομμύρια χρήστες του διαδικτύου κοινοποιούν αυθορμήτως τα ενσταντανέ της προσωπικής τους ζωής όπως όταν βρίσκεται κάποιος λίγο πριν τον θάνατο και ανασύρει εικόνες από τη μνήμη του.
Σε τέτοιες συνθήκες είναι πιο εύκολο να σκεφτούμε πως ό,τι καταφέρνουμε να δημιουργήσουμε μέσα στον πεπερασμένο χρόνο μας είναι αυτό που είμαστε, με βάση αυτά που μας μαθαίνει η κοινωνία να κάνουμε. Ίσως έτσι αναρωτηθούμε γιατί θα πρέπει να παραχωρούμε τη διαχείριση της ζωής μας και των δραστηριοτήτων μας σε λίγους “εκλεκτούς”. Να αναρωτηθούμε τι είναι αυτό που προσδίδει ειδίκευση στους λίγους να θεσπίζουν τους νόμους και ικανότητα στους πολλούς να τους εφαρμόζουν. Πώς είναι δυνατόν οι απόψεις και οι θέσεις των μελών μιας κοινότητας κατά τη στιγμή της ψήφου να τοποθετούνται στο ψυγείο της κάλπης και να αντιπροσωπεύονται σε μια διάρκεια τεσσάρων χρόνων μέχρι την επόμενη ψηφοφορία; Ποιος Λόγος αυτονομείται και μας κλέβει τον χρόνο; Ποιος Λόγος βρίσκεται πάνω από τα δημιουργήματα μας και δικαιολογεί ένα καθεστώς των ολίγων, μια “μαλακή” ολιγαρχία μετά δημοκρατικής επιφάσεως; Ποιος Λόγος μας πείθει ότι ζούμε σε έναν αναλλοίωτο χρόνο, δηλαδή σε έναν μη χρόνο;
Όλες αυτές οι σκέψεις μας οδηγούν τελικά στο αίνιγμα του χρόνου. Είναι η αθανασία ή ο θάνατος το ζήτημα του χρόνου; “Ποιο πέπλο λέξεων κρύβει τον χρόνο πίσω από μία εικόνα μεταφυσικής ιερότητας; Όμως, αν το ζήτημα του χρόνου δεν είναι το ζήτημα της αθανασίας, τότε είναι το ζήτημα του θανάτου. Και σαν τέτοιο είναι συνάμα προσωπικό και κοινωνικό, με την ίδια ένταση, και ουσιαστικά είναι το μόνο θεμελιώδες υπαρξιακό ερώτημα τόσο του ατόμου όσο και της κοινωνίας”.[ii]
Η ετερόνομη κοινωνική θέσμιση, το καθεστώς της διαχωρισμένης εξουσίας με το οποίο πορεύεται σήμερα η ανθρωπότητα τοποθετεί τη ζωή μας στο ψυγείο του χρόνου, στο μηδέν, στην αιωνιότητα. Ενώ η κοινωνική αυτονομία, το καθεστώς της άμεσης δημοκρατίας που εμφανίστηκε σε συγκεκριμένες στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας και έχουμε την αξίωση να ξανά – αναδυθεί, μας φέρνει αντιμέτωπους με τον πραγματικό χρόνο, ώστε να μπορέσουμε να πορευτούμε με δική μας ευθύνη.
Time is money: σε αυτή τη φράση συμπυκνώνεται η εξήγηση μιας διαρκούς χρονοκλοπής στην Ιστορία. Ο χρόνος είναι χρήμα.[iii] Άρα δεν είναι αναζήτηση της τροφής ή της στέγης, δεν είναι διαχείριση του νερού ή της ενέργειας, όπως δεν είναι οργάνωση του συστήματος υγείας ή της επικοινωνίας. Όλες οι ανθρώπινες ανάγκες είτε είναι φυσικές είτε είναι δημιουργήματα του πολιτισμού ανάγονται στο βασίλειο της οικονομίας. Ο χρόνος, για αυτή την αντίληψη, δεν είναι παρά η αδιάκοπη δραστηριότητα για την κάλυψη των “οικονομικών μας αναγκών”. Μια μονοδιάστατη κίνηση που εμπεριέχεται σε μια αμετάβλητη πραγματικότητα.
Αυτό αποφάσισε η Ιστορία. Ό,τι όμως αποφασίζει η Ιστορία δεν είναι απαραίτητα σωστό.
Η πρώτη πανδημία του 21ου αιώνα μας φέρνει μπροστά σε αυτές ακριβώς τις λάθος αποφάσεις της Ιστορίας. Η καθολική επέκταση της οικονομίας μετατρέπει τους μηχανισμούς διαχείρισης των κοινών αγαθών σε επιχειρήσεις με κεφαλαιουχικό νόημα. Μετατρέπει τον δημόσιο χώρο σε οικονομική αγορά.
Οι φυσικές και πολιτισμικές ανάγκες γίνονται οικονομικές ανάγκες και η δυνατότητα κάλυψής τους ορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Επειδή σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από την οικονομία, το χρήμα ανάγεται σε ύψιστη ανάγκη, ανάγεται το ίδιο σε αγαθό (εμπόρευμα). Έτσι ο δημόσιος χώρος (τα κοινά αγαθά) ορίζεται από τα χρηματιστήρια της ανθρωπότητας. Το χρηματιστήριο της τροφής, το χρηματιστήριο της στέγης, το χρηματιστήριο της ενέργειας και του νερού, το χρηματιστήριο της επικοινωνίας και της τέχνης, του αέρα (χρηματιστήριο ατμοσφαιρικών ρύπων) και το πλέον επίκαιρο χρηματιστήριο της υγείας.
Διανύουμε μια εποχή η οποία χαρακτηρίζεται από μια αλλοπρόσαλλη παγκόσμια οικονομία και από μια αλλοπρόσαλλη παγκόσμια παραγωγή. Η μετατόπιση της παραγωγικής δυναμικής του καπιταλισμού στο παγκόσμιο εργοστάσιο της Κίνας και των υπόλοιπων αναδυόμενων χωρών σηματοδότησε την απώλεια του νοηματικού του περιεχομένου. Τα δισεκατομμύρια, άχρηστα στην πλειονότητά τους, προϊόντα που παρήγαγαν οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις έχασαν τον μύθο τους. Ο καπιταλισμός αναπαράγεται σαν remake μιας ταινίας που έχει αποσυνδεθεί εντελώς από την πρώτη έκδοση. Χρήσιμα προϊόντα εξαφανίζονται από την αγορά και μαζί τους εξαφανίζονται επαγγέλματα. Τα τοπικά χαρακτηριστικά της παραγωγικής κουλτούρας χάνονται ενώ η αγορά εργασίας είναι πλέον παγκόσμια.
Δεν είναι όλα αυτά μια αλλοπρόσαλλη οικονομική αγορά;[iv] Το χάος που επικρατεί με την παραγωγή υγειονομικού υλικού εν μέσω πανδημίας είναι η τρανή απόδειξη αυτής της διαπίστωσης. Μέσα σε αυτό το χάος αποκαλύπτεται μια πραγματικότητα που έχει να κάνει με την υποχώρηση του φαντασιακού της ανάπτυξης στον τομέα της παραγωγής.[v] Τα οικονομικά λόμπυ δεν έχουν διάθεση για επενδύσεις στην παραγωγή παρά μόνο στον δημόσιο χώρο, στη διαχείριση και τον έλεγχο των κοινών αγαθών. Στο νερό, στην ενέργεια, στην επικοινωνία αλλά και σε αυτό που μας καίει αυτή την περίοδο, στην υγεία.
Προβλέπει κανείς αλήθεια πως αν η ηγεμονική δραστηριότητα της οικονομίας στρεφόταν στον τομέα της υγείας τα πράγματα για την ανθρωπότητα θα ήταν καλύτερα; Όποιος λοιπόν προβλέπει κάτι τέτοιο ας είναι έτοιμος να διαψευστεί. Όπως διαψεύστηκαν όσοι προέβλεπαν ότι με μια οικονομία της οικολογίας, με μια “πράσινη ανάπτυξη” θα σώσουμε τον περιβάλλον και τώρα τρέχουμε να προλάβουμε μήπως φυτέψουν ανεμογεννήτριες ακόμη και πάνω στα κεφάλια μας – χωρίς βεβαίως να σώζεται το περιβάλλον. Με βάση αυτό το παράδειγμα πιο πιθανό, στη περίπτωση που η οικονομική ανάπτυξη στραφεί με ορμή στον τομέα της υγείας, είναι να μετατρέψουμε τον κόσμο σε ένα απέραντο νοσοκομείο χωρίς να έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα της υγειονομικής αυτάρκειας.[vi]
Η αντιμετώπιση της πανδημίας από τις κυβερνητικές εξουσίες όλων σχεδόν των χωρών του πλανήτη αλλά και του ΠΟΥ, βρέθηκε πίσω από το δόγμα “αγοράζουμε χρόνο” – φράση η οποία προδίδει τον οικονομικό χαρακτήρα της παγκόσμιας υγειονομικής στρατηγικής. “Ο χρόνος περιλαμβάνει τον καιρό όμως ο καιρός δεν περιλαμβάνει πολύ χρόνο”, λέει ο πατέρας της σύγχρονης ιατρικής Ιπποκράτης.
Οι χρονοκλέφτες της Ιστορίας όμως θέλουν να ξεφύγουν από τον καιρό. Θέλουν να μεταφέρουν τον καιρό εκτός χρόνου ωσάν ρομαντικοί αμπελοφιλόσοφοι. Και έτσι φτάσαμε στις εκατόμβες της πανδημίας.
Οι κοινωνίες είναι αυτές που δημιουργούν τον ιστορικό χρόνο και οι διαχωρισμένες κυβερνητικές και οικονομικές εξουσίες τον μεταθέτουν στο μηδέν, στο πουθενά. Ο καπιταλισμός χρησιμοποιεί σημαντικότατες πλευρές του κόσμου για να λειτουργήσει όπως την επιστήμη και τη γνώση που παράγει. Το κράτος εποπτεύει αυτή τη σχέση κεφαλαίου και κοινωνικής δημιουργίας για λογαριασμό του πρώτου. Η οικονομία φορά τον μανδύα της επιστήμης για να ενισχύσει την πίστη πως είναι η απολύτως αναγκαία προϋπόθεση για την πρόσβαση των ανθρώπων στα κοινά αγαθά.[vii] Υποδύεται τον αυθέντη της ανθρώπινης δημιουργίας.
Και όσον αφορά την εισβολή της στην ιατρική, υποδαυλίζει την εγκυρότητα και ισχύ της επιστήμης χρησιμοποιώντας την για λογαριασμό της, για τους ποταπούς σκοπούς των κερδοσκόπων. Η ιδέα ότι το κίνητρο του κέρδους μπορεί να κινητοποιήσει όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας με τον καλύτερο τρόπο αποδεικνύεται μέσα στη σφίξη της πανδημίας μια λάθος ιδέα.
Ο παγκόσμιος homo economicus της επεκτατικής κυριαρχικής αντίληψης καθυστερεί τον παγκόσμιο homo anti-economicus του πολιτισμού και της δημιουργίας. Οι διαχειριστές του τομέα της υγείας, σε όλες τις εκφάνσεις αυτής της διαχείρισης, αγοράζουν και πουλάνε την αδιάκοπη δημιουργία των χιλιάδων επιστημόνων. Την καθυστερούν εγκλωβίζοντας την σε συμφέροντα. Αντιμετωπίζουν τους επιστήμονες και τους βοηθούς τους ωσάν πιόνια. Ελέγχουν την ιατρική και φαρμακευτική έρευνα και ορίζουν την κατεύθυνσή της προς το αποτέλεσμα που θα αποφέρει το “μεγαλύτερο κέρδος με το μικρότερο κόστος”.
Κατευθύνεται έτσι η επιστημονική έρευνα με βάση αυτόν τον “απαράβατο θεϊκό όρο” του καπιταλισμού. Είναι γνωστό στους ιστορικούς της επιστήμης πως αυτή η κατεύθυνση προσδίδει στη γνώση που παράγεται συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τα οποία βεβαίως θα ήταν διαφορετικά υπό άλλες κοινωνικές συνθήκες. Σε μια κοινωνία η οποία θα έθετε σκοπούς και στόχους πέρα από τον οικονομισμό και την ετερονομία η επιστήμη θα είχε διαφορετικά χαρακτηριστικά.[viii]
Προβλέψεις μιας πανδημίας στον 21ο αιώνα και σενάρια επιπτώσεων και αντιμετώπισης μπορεί να βρει κανείς ακόμη και σε πτυχιακές εργασίες φοιτητών σε όλο τον κόσμο. Όμως η προληπτική οργάνωση της υγείας δεν αποφέρει κέρδη. Κανείς δεν στρέφει τη δραστηριότητά του σε αυτή την κατεύθυνση ακόμη και αν στον λόγο επιστημονικής ορθότητας η πρόληψη κατέχει υψηλή θέση. Κανείς μας δεν θα αγόραζε πρόληψη. Ακόμη και αν η ορμή της οικονομικής ανάπτυξης μετέτρεπε την πρόληψη σε ένα ελκυστικό προϊόν και πάλι είναι αμφίβολο κατά πόσο θα είχαμε το επιθυμητό αποτέλεσμα εφόσον ο πρωτεύων στόχος παρέμενε το κέρδος.
Μετά την οικονομική καταστροφή από τη μεγάλη παύση συζητιέται μια προσωρινή αναδιανομή κεφαλαίων (New Deal) στις οικονομικές αγορές. Μένει να δούμε τι θα καταφέρει αυτή η αναδιανομή τη στιγμή που όλοι κραδαίνουν το σκήπτρο της μεταμέλειας για τον άκρατο οικονομισμό που οδήγησε στη συρρίκνωση των συστημάτων υγείας. Το πιο πιθανό είναι να συνεχίσουν οι χρονοκλέφτες την εργασία τους με μεγαλύτερη μάλιστα ένταση χωρίς να προκύψει καμιά ουσιαστική αλλαγή από αυτή την αναδιανομή.
Στη δίνη της πανδημίας πέφτουν βροχή οι προφητείες και οι πολιτικές προτάσεις για το πώς θα πρέπει να ξαναφτιάξουμε τον κόσμο. Ο Gordon Brown προτείνει μια παγκόσμια υγειονομική κυβέρνηση, τον παγκόσμιο συγκεντρωτικό έλεγχο δηλαδή μιας υγειονομικής διαχείρισης που εγκλωβίζει και καθυστερεί την ιατρική και φαρμακευτική έρευνα. Όπως όταν για να λύσουμε το κυκλοφοριακό πρόβλημα φαρδαίνουμε τις οδικές αρτηρίες. Σίγουρα η αντιμετώπιση μιας πανδημίας χρήζει μιας παγκόσμιας αντιμετώπισης αλλιώς, όπως και στο ζήτημα της προστασίας του περιβάλλοντος, είναι δύσκολο το θετικό αποτέλεσμα.
Η ιδέα όμως μιας παγκόσμιας κυβέρνησης και στα δύο αυτά ζητήματα προεικονίζει περισσότερο έναν υγειονομικό οικοφασισμό αφού εμφορείται από ιδέες επιβολής τρόπων ζωής.[ix]
Εμφανίζονται ιδέες επιστροφής στο κλειστό εθνο-κρατικό σύστημα και ένα σωρό άλλες προτάσεις οπισθοδρόμησης. Ο Donald Trump αρνείται την επιστήμη για να σώσει την οικονομία, ο Boris Johnson εφαρμόζει “πονηρή” στρατηγική και καταλήγει ο ίδιος στην εντατική ενώ ο Viktor Orban γίνεται δικτάτορας.
Αυτά είναι μερικά μόνο από τα ευτράπελα του covidworld που όμως ενισχύουν κάποιες σοβαρές αρνητικές μετατοπίσεις στα δικαιώματα και στον δημόσιο χώρο. Η παραμονή αυτών των μετατοπίσεων και μετά την πανδημική κρίση είναι ένας σοβαρός κίνδυνος για όλους τους λαούς του πλανήτη. Πόσο μάλλον όταν έρχονται στην επιφάνεια τα χαμηλά ένστικτα του συντηρητισμού.
Στη δίνη της πανδημίας επίσης επιβλήθηκε από τις κυβερνήσεις η φίμωση του ιατρικού λόγου με πρώτο θύμα τον γιατρό Li Wenliang για να ακολουθήσει μια μοναδικής έκτασης λογοκρισία και αυτολογοκρισία στα ΜΜΕ, λες και η αλήθεια είναι αυτή που προκαλεί τον φόβο. Η σύγκρουση των γιατρών όλων των χωρών του κόσμου με τις κυβερνήσεις αντανακλά τη διάκριση συμφερόντων μεταξύ κοινωνίας και κράτους.[x]
Φυσικά δεν είμαστε ώριμα άτομα που διαφεντεύονται από ανώριμους ηγέτες. Είμαστε επί το πλείστον ανήλικα άτομα που συνθέτουν ανήλικες κοινωνίες. Είμαστε πολιτικά ανεπαρκή άτομα και αυτό ακριβώς μας κάνει ανήλικους. Αναθέτουμε εξουσίες και ευθύνες, εγκλωβισμένοι σε μια ανόητη ιδιώτευση που μας περιορίζει στα του οίκου μας.[xi] Διατηρούμε μια πατερναλιστική σχέση με το κράτος ψάχνοντας συνήθως τον τρόπο που θα εξασφαλίσουμε τις ιδιωτικές απολαύσεις μας. Μπροστά στο φόβο της πανδημίας καταφέρνουμε σε κάποιες περιπτώσεις τον θρίαμβο του ατομικισμού και την συντριβή του αλτρουισμού ως εξελικτικό πλεονέκτημα της κοινότητας. Χαιρόμαστε και καθησυχάζουμε όταν ακούμε τους επιτελείς της υγειονομικής στρατηγικής να ανακοινώνουν τον υψηλό μέσο όρο ηλικίας των θυμάτων του covid19 ή ακούγοντας την ένδειξη “υποκείμενο νόσημα”. Καθησυχάζουμε όταν το covid19 αφήνει σχεδόν αλώβητους τους υγιείς και τους νέους. Φλερτάρουμε με την λατρεία της νεότητας και απαξιώνουμε το γήρας και την ευπάθεια – καθόλου καλά σημάδια για το επίπεδο του πολιτισμού μας.
Το σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας μας δεν θα μπορούσε να στηριχτεί σε μια καθολική έξω-οικονομική δραστηριότητα. Θα κατέρρεε μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα σε τέτοια περίπτωση συμπαρασύροντας τα πάντα. Η οικονομία δεν είναι ένας τομέας που θα μπορούσαμε να διαγράψουμε από την ζωή μας. Θα μπορούσαμε όμως να τον περιορίσουμε και να τον υποτάξουμε στις υπόλοιπες δραστηριότητές μας, τις “καλές” δραστηριότητες. Ποιες είναι όμως αυτές; Και ποιοι είμαστε εμείς που θα τις ορίσουμε;
Θα χρειαζόταν η ριζική αλλαγή του συστήματος οργάνωσης της κοινωνίας αλλά αυτό δεν είναι ζήτημα του “καιρού”. Ίσως ένας τέτοιος ριζικός μετασχηματισμός να αφορά μια ολόκληρη ιστορική περίοδο. Η αρχή μιας τέτοιας ιστορικής περιόδου ίσως αχνοφαίνεται στον κοινωνικό ορίζοντα. Υπάρχουν χιλιάδες παραδείγματα μιας κοινωνικής κίνησης που έχει να κάνει με την αναδημιουργία του δημόσιου χώρου αλλά και του χώρου που παίρνονται οι αποφάσεις και φτιάχνονται οι νόμοι. Δεν είναι μόνο τα τοπικά παραδείγματα των Ζαπατίστας στο Μεξικό και της Ροζάβα στη Μεσοποταμία. Είναι μια τεράστια κοινωνική κίνηση σε όλα τα σημεία του ορίζοντα που έχει να κάνει με την υποχώρηση της πίστης στις αυθεντίες, με την υποχώρηση της πίστης στην πρωτοκαθεδρία της οικονομίας, με την αναζήτηση της πραγματικής δημοκρατίας.
Αυτή η κοινωνική κίνηση εμφανίζεται στην αναδημιουργία του δημόσιου χώρου (διαχείριση των κοινών αγαθών) και αυτό είναι μια σοβαρή ένδειξη για τη θέσμιση νέων λειτουργιών που θα μπορούσαν να εκφράσουν εκ νέου το πρόταγμα της ατομικής και κοινωνικής αυτονομίας. Και επειδή ζούμε στην εποχή της λατρείας της στατιστικής ας αναφέρουμε ότι πρόκειται για ένα καθόλου αμελητέο ποσοστό (το 10% περίπου) του ανθρώπινου πληθυσμού του πλανήτη που προτιμάει να λειτουργεί σε έναν χώρο όσο είναι δυνατόν μακρυά από την σκληρή καπιταλιστική αγορά με μια συλλογική αντίληψη και με μια δημοκρατική διαχείριση. Αυτό το ποσοστό δημιουργεί σύγχρονες αστικές και περιφερειακές δημοκρατικές μη εθνικές μορφές κοινοτικής ζωής.
Ας δώσουμε χώρο στην αναδημιουργία του δημόσιου χώρου πάνω στην οποία μπορεί να στηριχτεί ένα σύγχρονο πολιτικό πρόγραμμα. Το πρόγραμμα μιας σύγχρονης άμεσης δημοκρατίας που θα μας οδηγήσει στην ατομική και κοινωνική αυτονομία.
Όχι για να σωθούμε αλλά για να ορίσουμε εμείς οι ίδιοι του σκοπούς και τους στόχους μας και επειδή εντέλει το προτιμούμε.
[i] Μετά τον Καστοριάδη: Δρόμοι της αυτονομίας στον 21ο αιώνα, εκδ. Εξάρχεια 2014, Κεφ. 1: Χρόνος και Ελευθερία.
[ii] Ό.π. σελ. 14.
[iii] Ό.π. σελ. 15.
[iv] Αλ. Σχισμένος – Ν. Ιωάννου, Μετά τον Καστοριάδη, εκδ. Εξάρχεια 2014, Κεφ. 3: Αυτονομία, Άμεση Δημοκρατία και Περιορισμένη Οικονομία.
[v] Ό.π.
[vi] Νίκος Ιωάννου, «Οικολογία και δημοκρατία στον 21ο αιώνα», https://www.aftoleksi.gr/2020/01/23/oikologia-dimokratia-ston-21o-aiona/
[vii] Αλ. Σχισμένος – Ν. Ιωάννου, Μετά τον Καστοριάδη, εκδ. Εξάρχεια 2014, Κεφ. 3: Αυτονομία, Άμεση Δημοκρατία και Περιορισμένη Οικονομία.
[viii] Ό.π.
[ix] Νίκος Ιωάννου, «Οικολογία και δημοκρατία στον 21ο αιώνα», https://www.aftoleksi.gr/2020/01/23/oikologia-dimokratia-ston-21o-aiona/
[x] Αλ. Σχισμένος, «Ο λοιμός και ο Οιδίπους: βιοηθική και βιοπολιτική»
https://www.aftoleksi.gr/2020/04/05/o-loimos-o-oidipoys-vioithiki-viopolitiki/
[xi] Αλ. Σχισμένος – Ν. Ιωάννου, Μετά τον Καστοριάδη, εκδ. Εξάρχεια 2014, Κεφ. 1: Χρόνος και Ελευθερία.
