Η συζήτηση για το βασικό εισόδημα (καθολικό, άνευ όρων, εξατομικευμένο και επαρκές) έχει ξεκινήσει εδώ και μερικά χρόνια να απασχολεί τη κοινή γνώμη ευρύτερα αλλά και το πρακτορείο ειδήσεων Pressenza. Σχεδόν ένα χρόνο πριν, το Φεβρουάριο του 2019, παρουσιάσαμε στο ελληνικό κοινό το ντοκιμαντέρ παραγωγής μας με τίτλο “Καθολικό Βασικό Εισόδημα: δικαίωμα στη ζωή”, σε σκηνοθεσία Άλβαρο Όρους. Σήμερα φιλοξενούμε τον Άγγελο Στεργίου, καθηγητή Δικαίου Κοινωνικών Ασφαλίσεων στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και κάνουμε μια συζήτηση μαζί του γι’ αυτό το θέμα.
Σε παλαιότερο άρθρο σας στην εφημερίδα Μακεδονία (2009) γράψατε ότι “..εισερχόμαστε σε μια βαθιά κρίση της απασχόλησης, στην εποχή μιας μετεργασιακής κοινωνίας”. Το κείμενο δημοσιεύθηκε πριν συμβούν 3 σοβαρές κρίσεις στην ελληνική κοινωνία: η κρίση χρέους, η κρίση προσφυγικής υποδοχής και τώρα η πανδημία. Θέλετε να μας εξηγήσετε τι έχει αλλάξει από τότε στην απασχόληση;
Μπορεί να επακολούθησαν οι τρεις κρίσεις που αναφέρατε, αλλά θα λέγαμε ότι αποτελούν μέρος μιας αντίστροφης μέτρησης που ήδη άρχισε εδώ και χρόνια στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες. Αν θελήσουμε να υπερβούμε το πρόβλημα της φτώχειας, αναθεωρώντας συγχρόνως το ρόλο της εργασίας ως ακρογωνιαίου λίθου για την ενσωμάτωση στην κοινωνία και την επιβίωση του ατόμου, θα πρέπει να αναζητήσουμε ένα νέο μέσο/εργαλείο αναδιανομής του εισοδήματος και του πλούτου. Ας αναλογιστούμε τι συμβαίνει σήμερα. Οι «έγκλειστοι» άνεργοι λόγω CONVID-19 έχουν απέναντί τους μια «κλειστή» αγορά εργασίας. Η πανδημία μετατρέπεται σε φτώχεια. Μέχρι σήμερα, όλα στηρίζονται στην ατέρμονη οικονομική ανάπτυξη. Έχει αγγίξει όμως περιβαλλοντολογικά και υγειονομικά όρια. Απαιτείται απεγκλωβισμός από κυρίαρχους μηχανισμούς σύλληψης των προβλημάτων. Πρέπει να χαράξουμε τη νέα φυσιογνωμία της «εργασίας», τα νέα σύνορα ανάμεσα στην αμειβόμενη και μη αμειβόμενη εργασία. Ανάμεσα στην εργασία και την εκπαίδευση.
Πώς ορίζετε τη “μετεργασιακή κοινωνία”;
Η κρίση δεν αφορά την εργασία αυτήν καθ’ εαυτή, αφού δεν υπάρχουν κοινωνίες χωρίς εργασία, αλλά την «αμειβόμενη εργασία», όπως τη συναντάμε στις σύγχρονες κοινωνίες. Με αφορμή την κρίση, θα πρέπει να επινοήσουμε νέες μορφές εργασίας, νέα κοιτάσματα απασχόλησης. Λ.χ. η φροντίδα των προσώπων (care) θα αποτελέσει μεγάλο κομμάτι της μελλοντικής απασχόλησης. Μέχρι σήμερα δεν αξιολογείται πάντα ως αμειβόμενη εργασία. Ή η κοινωνικά επωφελής εργασία. Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται το βασικό εισόδημα. Το εισόδημα αυτό, κατ’ άλλους, «μισθός του πολίτη» (revenu de citoyenneté) ή «μισθός της ελευθερίας» συνίσταται –πολύ χοντρικά, αφού υπάρχουν περισσότερες εκδοχές του– στην καταβολή σε κάθε άτομο, από τη γέννηση έως το θάνατό του, ενός εισοδήματος, ικανού να του καλύψει τις στοιχειώδεις του ανάγκες, χωρίς προϋπόθεση ανεπάρκειας πόρων ή κάποια άλλη ανταπόδοση (παροχή εργασίας). Η εφαρμογή του καθολικού (βασικού) επιδόματος μετράει ήδη κάποιες δοκιμασίες από τους σκαπανείς της κοινότητας του Speen (σύστημα Speenhamland, 1795), που ήταν ένα πείραμα υπό ανώριμες ιστορικές συνθήκες, μέχρι τις πιο διακριτικές και συγκεκριμένες μετουσιώσεις, όπως το επίδομα που χορηγεί η Πολιτεία της Αλάσκας σε κάθε κάτοικό της (1982), από έσοδα από την εκμετάλλευση του πετρελαίου. Εξάλλου, δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για το βασικό εισόδημα χωρίς αναφορά στο ευρωπαϊκό δίκτυο Basic Income Earth Network (BIEN).
Θα μπορούσε να είναι το βασικό εισόδημα μέρος μιας δέσμης ευρύτερων σχημάτων αλληλεγγύης; Ποια άλλα μέτρα θα μπορούσαν να υπάρξουν;
Το βασικό εισόδημα είναι μια ισότιμη διανομή από ένα είδος κληρονομούμενου πλούτου που ανήκει σε όλους. Με την καθολικότητα της καταβολής του, το εν λόγω εισόδημα αγκαλιάζει όλα τα άτομα, χωρίς διακρίσεις και στιγματισμούς. Εδώ, δεν χωράει ούτε ο «προνοιακός σωβινισμός», δηλαδή ο περιορισμός μόνο στους γηγενείς. Παρόμοια συζήτηση έχει γίνει στην Ιταλία για το «εισόδημα του πολίτη» (2019) που αναγνωρίζεται μόνο για τους ιταλούς πολίτες. Η κύρια φροντίδα των μελλοντικών κοινωνιών δεν θα είναι τόσο η ατέρμονη ανάπτυξη και η συνακόλουθη δημιουργία θέσεων εργασίας, όσο η ισόρροπη αξιοποίηση των πόρων και η δίκαιη κατανομή του υπάρχοντος πλούτου. Η χορήγηση βασικού εισοδήματος θα μπορούσε να συνδυαστεί με την παροχή εθελοντικής εργασίας ή να εξαρτηθεί από μια κοινωνική συμμετοχή υπό ευρεία έννοια (εισόδημα συμμετοχής κατά τον Atkinson).
Το βασικό εισόδημα για όλους είναι κάτι που μπορεί να κάνει μόνη της μια χώρα ή χρειάζεται ευρύτερη συναίνεση; Πώς σχολιάζετε τη δημοσιογραφία γύρω από την περίπτωση να γίνει η Ισπανία πρώτη χώρα στην ΕΕ που να παρέχει βασικό εισόδημα σε όλο τον πληθυσμό της;
Για την κοινωνική Ευρώπη, το βασικό εισόδημα είναι η τελευταία ευκαιρία. Προσφέρει γόνιμο έδαφος για την αλληλεγγύη. Η τελευταία ως αξία που ενυπάρχει στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα (άρθρο 2 ΣΕΕ, Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε.), για να λειτουργήσει νομιμοποιητικά, απαιτεί ορατά δείγματα, δηλαδή λήψη συγκεκριμένων θετικών μέτρων. Ένα από αυτά, στο πλαίσιο μετάβασης από τη ρητορεία στην πραγματική ζωή, θα μπορούσε να είναι η χρηματοδότηση των εθνικών συστημάτων βασικού εισοδήματος ή η δημιουργία ενός κοινού Ταμείου κατά της φτώχειας. Αξίζει να θυμίσουμε ότι ο Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων που περιλαμβάνει ως 14η αρχή το δικαίωμα σ’ ελάχιστο εισόδημα. Κάθε άτομο που δεν διαθέτει επαρκείς πόρους έχει δικαίωμα σε παροχές ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος που διασφαλίζουν αξιοπρεπή διαβίωση σε όλα τα στάδια της ζωής και ικανοποιητική πρόσβαση στα αναγκαία αγαθά και υπηρεσίες. Ο οδικός χάρτης για την προώθηση της ευρωπαϊκής ιδέας ταυτίζεται με την απορρόφηση της εθνικής αλληλεγγύης από την ενωσιακή. Όπως η αλληλεγγύη αποτελεί συστατικό της εθνικής ταυτότητας, έτσι θα πρέπει να εμποτίσει και την ευρωπαϊκή. Οι φτωχοί μας είναι και αυτοί ευρωπαίοι πολίτες. Παρά τις εθνικές εσωστρέφειες, δεν θα πρέπει να σβήσει το όραμα μιας ευρωπαϊκής κοινωνικής ιθαγένειας (citoyenneté sociale européenne), μιας αλληλεγγύης πέρα από τα εθνικά σύνορα.
Έχουμε το νομικό πλαίσιο για να προχωρήσουμε ως χώρα στην καθιέρωση καθολικού βασικού εισοδήματος;
Ίσως, να είναι λίγο πρόωρο να μιλάμε, στην Ελλάδα, για βασικό εισόδημα (καθολικό επίδομα, allocation universelle), τη στιγμή που μόλις φθάσαμε αγκομαχώντας στο ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα. Ωστόσο, η ανάδυση του βασικού εισοδήματος βρίσκεται στην καρδιά της σύγχρονης συζήτησης. Η καθιέρωσή του είναι μια ριζοσπαστική πρόταση που δεν αποσκοπεί μόνο να αποφύγει τις παρενέργειες και τους περιορισμούς του ελάχιστου εισοδήματος, αλλά να πάει πολύ πιο πέρα. Έχει άλλο στόχο, αφού δεν αποβλέπει μόνο στην αντιμετώπιση της ακραίας φτώχειας. Είναι απόλυτα απροϋπόθετο, με την έννοια ότι δεν εξαρτάται από κανέναν όρο. Το απροϋπόθετο κοινωνικό εισόδημα διανέμεται ισότιμα και δίχως αντάλλαγμα στα μέλη της πολιτικής κοινότητας.
Σε αυτό το επίπεδο που είμαστε σήμερα εξαιτίας της πανδημίας και όσων αυτή θα φέρει ή ήδη έχει φέρει, θεωρείτε καλύτερη στρατηγική να πάμε σε πιλοτικές εφαρμογές βασικού εισοδήματος – όπως μέχρι στιγμής γίνεται σε διάφορα μέρη του κόσμου – ή ότι θα πρέπει να κάνουμε ένα άλμα και να το εφαρμόσουμε καθολικά;
Η πιλοτική εφαρμογή μόνο σε ορισμένες περιοχές της Επικράτειας δεν θα μπορέσει να αντέξει στη δοκιμασία της ισότητας. Δεδομένης της σημασίας του διακυβευόμενου αγαθού, δεν θα μπορέσει να γίνει δεκτή παρέκκλιση από την εφαρμογή της αρχής της ισότητας.
Μια από τις μεγαλύτερες αντιστάσεις στην εφαρμογή του αφορά τον τρόπο χρηματοδότησής του. Είναι μια οικονομικά εφαρμόσιμη πρόταση;
Εννοείται ότι η ουτοπική αυτή ιδέα έχει δεχθεί πυρά από παντού. Ίσως, η αδυναμία της συνίσταται στο ότι έχει αποδεσμευτεί εντελώς από την εργασία. Το βασικό εισόδημα δεν πρέπει να μας οδηγήσει σε μια κοινωνία χωρίς εργασία, αλλά να εισαχθεί σε μια κοινωνία όπου επικρατεί μια «επαναδιατυπωμένη», δηλαδή με νέους όρους, εργασία. Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί μια χρήσιμη ουτοπία, με την έννοια ότι πιέζει το ισχύον καθεστώς του ελάχιστου εισοδήματος για το καλύτερο. Η μείωση της ανισότητας δεν είναι παρά μέρος του αφηγήματος του βασικού εισοδήματος (basic income).
Ο καθηγητής Δικαίου Κοινωνικών Ασφαλίσεων του ΑΠΘ, Άγγελος Στεργίου, φωτογραφία mdsec.law.auth.gr
Κείμενα με παρόμοιο περιεχόμενο:
Μειώνοντας τις βλάβες ενός μη λειτουργικού συστήματος: αιτήματα κοινωνικής δικαιοσύνης στην εποχή covid-19
Καθολικό Βασικό Εισόδημα: πανευρωπαϊκή εκστρατεία πολιτών το 2020
Βαρκελώνη: πρώτα αποτελέσματα της πιλοτικής εφαρμογής του B-INCOME
Ενημέρωση για την Ευρωπαϊκή Εκστρατεία για το Βασικό Εισόδημα στις 19/2
Κάποιες ψυχοκοινωνικές συνέπειες της εφαρμογής ενός καθολικού βασικού εισοδήματος
Συνέντευξη Ανθρωπιστών για το Ανεπιφύλακτο και Καθολικό Βασικό Εισόδημα
