Γράφει ο Άγγελος Βαρβαρούσης*

Η πανδημία του Covid-19 είναι ήδη στη χώρα μας, όπως και σχεδόν σε όλον τον κόσμο, και θέτει πολλά ερωτήματα σε προσωπικό, ηθικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Η ταχύτητα δε με την οποία αλλάζουν τα δεδομένα είναι ιλιγγιώδης, κάνοντας πολλές από τις σκέψεις του σήμερα να μοιάζουν επουσιώδεις και ξεπερασμένες μέσα σε διάστημα λίγων ημερών.

Παρ’ όλο που η νόσος εξαπλώνεται με εκθετικούς ρυθμούς, ο δημόσιος διάλογος πάνω στο ζήτημα παραμένει σε μία ιδιότυπη «καραντίνα». Τα θέματα που συζητούνται στα ΜΜΕ είναι περιορισμένα και αφορούν κυρίως τα προσωπικά μέτρα που πρέπει να πάρει ο καθένας και η καθεμία για να αποφευχθεί η διάδοση του ιού. Ακολουθούν οι στατιστικές αναλύσεις και οι προβλέψεις των επιδημιολόγων, οι οποίες συμπληρώνονται από την αντιπαραβολή των στρατηγικών αντιμετώπισης της εξάπλωσης, με έμφαση στις διαφορές μεταξύ των δυτικών και ασιατικών χωρών. Τέλος, κάποιες λίγες φωνές, προερχόμενες κυρίως από το ριζοσπαστικό πολιτικό τόξο, προσπαθούν να αρθρώσουν μια σειρά από πολιτικές που θα πρέπει να προωθηθούν για την αντιμετώπιση μιας τέτοιας κρίσης σήμερα και στο μέλλον. Ανάμεσά τους υπάρχουν πραγματικά ενδιαφέρουσες προτάσεις: εγγυημένο καθολικό εισόδημα, αναστολή πληρωμών δανείων, καθολικό και παγκόσμιό δικαίωμα στην υγεία μέσω εθνικοποιήσεων ιδιωτικών κλινικών, πληρωμένη αποχή από την εργασία, τηλεργασία κ.α.

Ωστόσο, παρ’ όλη την αδιαμφισβήτητη χρησιμότητά τους, οι παραπάνω συζητήσεις δε μας λένε τίποτα για τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα σε αυτή την κατάσταση. Πιο σημαντικό, ο τρόπος που εκτυλίσσεται ο δημόσιος διάλογος αποκρύπτει το πώς διαφορετικά υποκείμενα βάσει της θέσης τους στην οικονομική πυραμίδα, του φύλου τους, της εθνικότητάς τους, του τρόπου ζωής τους, αλλά κυρίως βάσει διασταυρώσεων των παραπάνω, βρίσκονται σε ευνοϊκότερη ή δυσμενέστερη θέση ως προς την υλοποίηση των απαραίτητων ατομικών μέτρων που προτείνει η κυβέρνηση. Πώς μπορούν άνθρωποι υπό διαφορετικές συνθήκες να υλοποιήσουν με τον ίδιο τρόπο τα μέτρα αυτά, όταν οι ζωές τους διατρέχονται από τόση αδικία; Πώς θα μείνουν στο σπίτι τους οι φτωχοί που μοιράζονται τα σκοτεινά υπόγεια της οδού Πατησίων; Πώς θα μείνουν στο σπίτι τους όσοι δεν έχουν σπίτι; Πώς θα πλένονται συχνά όσοι δεν έχουν άμεση πρόσβαση σε νερό και μπάνιο; Πώς θα αγοράζουν αντισηπτικά οι φτωχοί, όταν οι πλουσιότεροι αγόρασαν ό,τι βρήκαν μπροστά τους και οι τιμές των εναπομείναντων προϊόντων ακολουθούν «τους νόμους προσφοράς και ζήτησης», όπως είπε και ο υπουργός κ. Γεωργιάδης;

Οι αφηγήσεις που κυριαρχούν στην τηλεόραση δεν θίγουν καν τα παραπάνω ερωτήματα. Η προτροπή στην κοινωνική απομάκρυνση γίνεται με ατομικιστικούς όρους, αναπαράγοντας τη νεοφιλελεύθερη λογική του «αόρατου χεριού», σύμφωνα με την οποία εάν κάνει ο καθένας το καλύτερο για τον εαυτό του τότε αυτόματα θα οδηγηθούμε και σε ένα καλύτερο αποτέλεσμα για όλους. Μόνο που αυτή τη φορά αντί για την οικονομική μεγέθυνση η εν λόγω αφήγηση γίνεται πάνω σε ένα δυστοπικό φόντο. Καμία προσπάθεια δεν γίνεται να προαχθεί μία κουλτούρα κοινότητας και κοινωνικής αλληλεγγύης, που είναι τόσο απαραίτητη για την έξοδο από μία κατάσταση σαν τη σημερινή. Ελάχιστες οι προσπάθειες να εδραιωθεί μία λογική του «μαζί θα τα καταφέρουμε» που να μην αποκλείει κανέναν.

Η παραπάνω διαπίστωση γίνεται ακόμα πιο ηθικά ενοχλητική, κοινωνικά επιζήμια και πολιτικά καταστροφική, ακριβώς επειδή με τον τρόπο που γίνεται σήμερα, η προτροπή στην κοινωνική απομάκρυνση αναπαράγει έναν βαθιά ταξικό, έμφυλο, και ρατσιστικό διαχωρισμό της κοινωνίας. Στην κατάσταση έκτακτης ανάγκης που προωθείται δεν χωρά καμία αναστοχαστική διάθεση, καμία πρόθεση αυτοκριτικής για τις εφαρμοζόμενες πολιτικές και τα προφανή αδιέξοδα, που είναι ορατά ήδη από τώρα και θα βαθαίνουν όσο ο χρόνος θα προχωρά. Το μόνο που έχει σημασία είναι η «θωράκιση» απέναντι στο κακό, σε μία επί ματαίω προσπάθεια να ειδωθεί και η παρούσα κρίση ως μια κακή παρένθεση.

Η ιδέες της θωράκισης, της αναγκαστικής κοινωνικής απομάκρυνσης και του κοινωνικού και γεωγραφικού διαχωρισμού πλούσιων / φτωχών για την αντιμετώπιση επιδημιών μόνο καινούργιες δεν είναι. Αναφερόμενος στην επιδημία της πανούκλας στη Φλωρεντία το 16ο αιώνα, ο ιστορικός John Henderson περιγράφει εκτενώς την πεποίθηση των Φλωρεντίνων ότι τα Απέννινα Όρη, που παρεμβάλλονταν ανάμεσα σε αυτούς και τις «μολυσμένες» περιοχές της Βόρειας Ιταλίας, θα τους έσωζαν. Όταν, μετά από τη μικρή καθυστέρηση που προκάλεσε η φυσική γεωγραφία στην εξάπλωση της νόσου, τελικά αυτή έφτασε στην πόλη, ο διαχωρισμός που επιχειρήθηκε είχε ταξικά, εθνοτικά και έμφυλα κριτήρια. Οι φτωχοί θεωρούνταν εγγενώς ανίκανοι να λειτουργήσουν για το κοινό συμφέρον, λόγω της υποτιθέμενης οκνηρίας και πνευματικής τους υστέρησης. Οι πόρνες βασανίζονταν για λόγους άσχετους με την εργασία τους, όπως για υποθέσεις κοινής φιλικής συσχέτισης. Στον αντίποδα, στους πλούσιους επιτρεπόταν να ταξιδεύουν και να οργανώνουν γαμήλιες τελετές. Η πανούκλα, όμως, έφτασε τελικά σε όλους.

Σήμερα παρόμοιες ιστορίες επαναλαμβάνονται. Οι γυναίκες πλήττονται ασύμμετρα από τον covid-19, όχι σε ό,τι αφορά τις πιθανότητες τους να νοσήσουν, αλλά σε ό,τι αφορά το βάρος της κοινωνικής φροντίδας, τόσο εντός του σπιτιού όσο και στα νοσοκομεία. Επίσης, οι γυναίκες δεν συμμετέχουν στις αποφάσεις. Για παράδειγμα, η ομάδα εργασίας που συγκρότησε ο Τραμπ για την αντιμετώπιση του κορονοϊού αποτελείται από 12 άντρες, εκ των οποίων οι 11 είναι λευκοί. Αντίστοιχα, οι μετανάστες, οι φτωχοί, ακόμα και οι νησιώτες της Λέσβου και της Χίου στην περίπτωση της Ελλάδας, μετατρέπονται σε εξαναγκασμένα θύματα της απόπειρας θωράκισης των πιο προνομιούχων. Εάν όμως τέτοιες πρακτικές αποδείχτηκαν αποτυχημένες σε μια εποχή που ακόμη υπήρχε το γεωγραφικό «έξω», φανταστείτε πόσο φανερά λανθασμένες είναι σήμερα, σε μια παγκοσμιοποιημένη διαδικτυωμένη κοινωνία που δεν δίνει χώρο για να κρυφτείς και να θωρακιστείς.

Ο Covid-19 φέρνει λοιπόν στην επιφάνεια όλες τις ανισότητες που διατρέχουν τις κοινωνίες μας και αποτελεί αφορμή να αναστοχαστούμε για το πως μπορούμε να τις ξεπεράσουμε. Είναι η ώρα να επαναξιολογήσουμε τι είναι σημαντικό και τι ασήμαντο, τι είναι αναγκαίο και τι επιζήμιο για την κοινωνία και το περιβάλλον. Είναι η ώρα να φανταστούμε ξανά την κοινωνία που θέλουμε, να μοιραστούμε τις σκέψεις και τις εμπνεύσεις μας, και να βοηθήσουμε με όποιον ασφαλή τρόπο μπορούμε όσους δεν έχουν πρόσβαση στα βασικά. Είναι η ώρα να επικροτήσουμε τις θετικές πρωτοβουλίες και να σταθούμε απέναντι σε αυτές που δημιουργούν και βαθαίνουν την αδικία. Όσο και αν φαίνεται παράδοξο, αυτή η ώρα της (ορθής και αναγκαίας) κοινωνικής απομάκρυνσης είναι και η ώρα για την καλύτερη κατανόηση και τον επανασχεδιασμό του αναπόδραστα κοινού μας μέλλοντος.

 

* Ερευνητής στο Ινστιτούτο Περιβαλλοντικής Επιστήμης και Τεχνολογίας, του Αυτόνομου Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης.