«Ανεβαίνω στο αυτοκίνητο, βιάζουμαι ν’ αντικρίσω τη Σπάρτη. Θυμούμαι καλά, από περασμένα ταξίδια, τον ανθισμένο κάμπο, τα χορταριασμένα παλιά μάρμαρα [..]ξέρω πώς ο άνθρωπος ποτέ δεν περνάει δυο φορές τον ίδιο ποταμό, ο κόσμος ανανεώνεται, και θα δω καινούρια Σπάρτη. Δεν ανανεώνεται ο κόσμος, ανανεώνεται ο άνθρωπος, κι ο ποταμός πού δεν περνούμε δυο φορές είναι μέσα μας ποταμός. Και γι’ αυτό βιάζουμαι να δώ, αντικρίζοντας τη Σπάρτη, αν ανανεώθηκε η ψυχή μου ».
Τα λόγια του Νίκου Καζαντζάκη [1], μας φέρνουν μπροστά στην αντίφαση που ταλαιπωρεί τον άνθρωπο στην διαδικασία εξέλιξης του. Είναι ο «κόσμος» που είναι ανάγκη να «ανανεωθεί» για να «ανανεωθεί» ο άνθρωπος ή το αντίθετο; «Είναι πολύ δύσκολο για μας, που η νοητική μας διαμόρφωση έχει γίνει σ’ αυτόν τον τύπο κοινωνίας, σ’ αυτόν τον τύπο κουλτούρας, να σκεφτούμε το ταυτόχρονο»[2].
Ο ποταμός όμως, ο ποταμός, όσο τον παραστέκεις σε παραστέκει κι εκείνος κυλώντας αιώνιος μέσα στο χρόνο. Γνωρίζοντας τον, ζώντας τον, παρατηρώντας την κίνησή του μπορείς βιωματικά να συνδεθείς με την ιδέα της αλληλεξάρτησης των συστημάτων, την ιδέα του ταυτόχρονου. Όσο πιο κοντά στις όχθες του ποταμού πας, τόσο νιώθεις πως η μετατροπή του ανθρώπου και του κόσμου μπορεί να είναι ταυτόχρονη. Και από την αμφιθυμία, τη ματαιότητα, την αναβλητικότητα περνάς με έναν τρόπο φυσικό, πηγαίο σαν τα νερά του, στη δράση, στην πράξη, στην συνάντηση
Οι όχθες του ποταμού Ευρώτα απέχουν από τη Σπάρτη 5 με 10 λεπτά κι όμως το ποτάμι σήμερα είναι «ξένο» για τους κατοίκους της. Η αίγλη των μύθων και της ιστορίας, δεν το διασώζουν από την υποβάθμισή του. Παρά τη γενικότερη αδιαφορία, το 2018 η έγνοια για τον ποταμό ένωσε πάνω από 100 ανθρώπους στον μη κερδοσκοπικό Σύλλογο Φίλων Προστασίας του Ποταμού Ευρώτα.[3][4]
Μιλήσαμε με την πρόεδρο του συλλόγου Πορφύρη Δέσποινα– Εκπαιδευτικό προσχολικής ηλικίας, και τα μέλη – Βαθάκου Ζωή– Βιολόγο και Βαρδάκα Λεωνίδα- ιχθυολόγο.
Φωτογραφία Ρένα Ξηροφώτου.
Γιατί «Μαζί για τον Ευρώτα»[5];
Η αδιαφορία παραπάνω από 10 χρόνια, από μεριάς των αρμόδιων υπηρεσιών για μέτρα αντιρρύπανσης και ανάδειξης του ποταμού δημιούργησε την ανάγκη συσπείρωσης για τη συστηματική προστασία του από τις πηγές μέχρι τις εκβολές με ιδιαίτερη βαρύτητα στις περιοχές Natura.
Συστήστε μας τον Ευρώτα μέσα από τη χλωρίδα και την πανίδα του
Στον ποταμό και στις όχθες του φιλοξενούνται σπάνια είδη φυτών και ζώων, όπως τα ψάρια καιαδική και χρυσή μενιδα, μεγάλα φλαμίνγκο, πτηνά που διαχειμάζουν στο ποτάμι όπως λευκοτσικνιάς, κορμοράνοι, ερωδιοί, βουτηχτάρια, αβοκέτες, σουβλόπαπιες και γκισάρια, ο βασιλαετός και άλλα που είναι απειλούμενα ή τρωτά σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση για την Προστασία της Φύσης. Ακόμα, πολλά είδη ερπετών και αμφιβίων που κινδυνεύουν από το κυνήγι και τη θανάτωση, τα οποία ενώ πιθανότατα να μην είναι δηλητηριώδη, θανατώνονται άδικα. Τέλος, τα φυτά ίρις (όπως το αρχαίο όνομα του ποταμού) και αγριόσκορδο.
Ποια η εικόνα του ποταμού σήμερα;
Οι βασικές πιέσεις που δέχεται ο Ευρώτας είναι: η υπεράντληση των υδάτων, οι αγροβιομηχανικές δραστηριότητες ορισμένων μονάδων που εναποθέτουν χωρίς καμία επεξεργασία τα λύματα τους στον ποταμό, αλλά και οι αγροτικές δραστηριότητες με την αλόγιστη χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων και η εναπόθεση στερεών αποβλήτων στις όχθες και την κοίτη του ποταμού. Το αποτέλεσμα είναι η πολυπαραγοντική υποβάθμιση τόσο από πλευράς ποιότητας των υδάτων όσο και ποσότητας. Υπάρχουν μήνες του έτους που ο ποταμός αλλάζει χρώμα λόγω των λυμάτων που καταλήγουν στα νερά.
Ενώ, ο Ευρώτας θα έπρεπε να έχει περίοπτη θέση και πρωταγωνιστικό ρόλο στην ζωή μας (χαρακτηριστικά αναφέρουμε το παράδειγμα του ποταμού Ληθαίου, στα Τρίκαλα) κατάντησε να είναι ο πενιχρός μας συγγενής που τον κοιτάζουμε υποτιμητικά όταν περνάμε δίπλα του, ενώ εμείς οι ίδιοι φταίμε για την κατάστασή του.
Οι επιπτώσεις της ρύπανσης του ποταμού στο ευρύτερο οικοσύστημα;
Πρωτίστως, υποβαθμίζουμε και μειώνουμε σε ποιότητα και ποσότητα το πιο σημαντικό στοιχείο της φύσης, το νερό που ενδεχομένως να πίνουμε και αποτελεί κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη της περιοχής! Σε λίγα χρόνια το νερό πιθανότατα να είναι σε έλλειψη. Επηρεάζει ταυτόχρονα και όλους τους οργανισμούς που διαβιούν στον Ευρώτα, τα οποία κατά μία έννοια, αποτελούν την βιολογική μας κληρονομιά.
Επιπρόσθετα, ένα τμήμα του Ευρώτα, από το φαράγγι του Βρονταμά, που ανήκει στο Δήμο Ευρώτα, έως και τις εκβολές του Ευρώτα στον Λακωνικό κόλπο, έχει χαρακτηριστεί ως προστατευόμενη περιοχή και έχει ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000 για τα σπάνια και ενδημικά είδη πτηνών, ψαριών και φυτών, τα οποία υπόκεινται συγκεκριμένες και καταγεγραμμένες απειλές.
Εάν συνεχιστεί η ρύπανση και η μείωση των αποθεμάτων νερού, το μέλλον θα είναι δυσοίωνο για την συγκεκριμένη περιοχή αλλά και γενικά για την λεκάνη απορροής του Ευρώτα. Η ρύπανση υποβαθμίζει και ένα ακόμη μεγάλο οικοσύστημα, την θαλάσσια περιοχή του Λακωνικού κόλπου.
Ποια η σχέση των ανθρώπων με το ποτάμι παλιότερα και σήμερα;
Παλαιότερα ο ποταμός έπαιζε καθοριστική σημασία στην καθημερινότητα των κατοίκων. Οι καθημερινές δραστηριότητες των κατοίκων με τον ποταμό, ήταν πολλές και ποικίλες όπως, πόσιμο νερό, άρδευση για τις καλλιέργειες, αλιεία, πλύσιμο ρούχων αλλά και ως χώρος ψυχαγωγίας πικ-νικ, κολύμπι στα νερά του, περπάτημα στις όχθες του, παρατήρηση σπάνιων ειδών πτηνών, του Δέλτα. Αρκετά συχνά, οι φωτογραφίες του αρραβώνα και του γάμου είχαν φόντο τον ποταμό Ευρώτα. Επιπρόσθετα, είχε μεγάλη επιρροή στον καλλιτεχνικό κόσμο σε Ελλάδα και εξωτερικό, φωτογράφοι (Fred Boissonnas), ζωγράφοι (Jean Broc), ποιητές και συγγραφείς όπως ο Ρίτσος και ο Καραγάτσης με το διήγημα «Ο θεϊκός Ευρώτας».
Σήμερα, η πλειοψηφία των πολιτών χρησιμοποιούν το ποτάμι ως «αποθετήριο» απορριμμάτων ή/και πηγή άντλησης υδάτων για αγροτικές καλλιέργειες. Ελάχιστοι είναι οι πολίτες που επισκέπτονται τον Ευρώτα για ψυχαγωγία, εκδρομή, αθλητικές δραστηριότητες. Οι μικρότερες ηλικίες και οι μαθητές έχουν απομακρυνθεί αισθητά και έχουν σχεδόν μηδαμινές εμπειρίες από το ποτάμι, αγνοώντας την σπουδαιότητά του ως φυσικός πόρος, την σπάνια βιοποικιλότητα και την ιστορική του αξία.
Γιατί νομίζετε διακόπηκε ο δεσμός των ανθρώπων με το ποτάμι;
Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τον σύγχρονο τρόπο ζωής, οι πολίτες είναι αποσυνδεδεμένοι με τη φύση και την ενασχόληση με το περιβάλλον. Η αλλαγή στην κουλτούρα, οι διαφορετικές προτεραιότητες, ακόμα και η εύκολη αναζήτηση φαγητού. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος -όσο δεν κολυμπάμε, δεν περπατάμε, δεν διοργανώνονται εκδρομές στο ποτάμι, τόσο επιβαρύνεται με ρύπους και όσο ρυπαίνεται τόσο «αφιλόξενο» γίνεται για τους κατοίκους και τους οργανισμούς που διαβιούν.
Τι μπορεί να υφάνει σήμερα τη διάρρηξη του δεσμού ανθρώπου –ποταμού;
Η φύση είναι το «σπίτι» μας, απλόχερα μας δίνει το νερό – τον πιο βασικό πόρο για την ζωή μας και με το νερό έχουμε φρέσκα λαχανικά, φρούτα και δέντρα. Είναι επιτακτική η ανάγκη επομένως, να συνειδητοποιήσουμε ότι η φύση πρέπει να προστατεύεται ώστε να επιβιώσουμε κι εμείς οι ίδιοι.
Η φύση δεν είναι για να μας υπηρετεί! Ο άνθρωπος αποτελεί τον τελευταίο κρίκο μιας αλυσίδας που αρχίζει από το περιβάλλον και προϋποθέτει τη σωστή συμπεριφορά μας προς αυτό. Κι ας μην ξεχνάμε ότι η φύση είναι πάντα ανταποδοτική στη σωστή συμπεριφορά μας.
Φωτογραφία Ρένα Ξηροφώτου.
Τι μπορεί να γίνει;
Όσο οι αρμόδιες αρχές, με κυριότερη την Περιφερειακή Ενότητα Λακωνίας που είναι υπεύθυνη βάσει νόμου για τον έλεγχο της ρύπανσης του ποταμού, αδιαφορεί, τόσο θα αδιαφορούν και οι πολίτες. Θεωρούμε ότι είναι επιτακτική ανάγκη οι αρμόδιες αρχές να ξεκινήσουν δράσεις για την προστασία των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων του ποταμού, αλλά και ανάδειξης του περιβάλλοντος γενικότερα.
Τον Ιανουάριο του 2019 το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών σε συνεννόηση με τον Σύλλογο κατέθεσε ένα προσχέδιο για την παρακολούθηση της ρύπανσης των παραποτάμων και του ίδιου του Ευρώτα, και αναμένουμε άμεσα την ανταπόκριση της Περιφέρειας. Επιπλέον, θα πρέπει να πραγματοποιηθούν δράσεις ελέγχου και επιβολή προστίμων σε μονάδες αλλά και πολίτες που ρυπαίνουν. Να τονίσουμε ότι δεν είναι όλες οι αγροτοβιομηχανικές μονάδες που προκαλούν ρύπανση, υπάρχουν και επιχειρηματίες στην περιοχή που χρησιμοποιούν τεχνολογίες φιλικές προς το περιβάλλον. Παράλληλα, άλλες δράσεις που μπορούν να συνεισφέρουν είναι – ο έλεγχος και επιβολή προστίμων σε μονάδες και πολίτες που ρυπαίνουν, δράσεις καθαρισμού, τοποθέτηση ειδικών σημάνσεων, δημιουργία χώρων ψυχαγωγίας κατά τόπους δίπλα στον Ευρώτα, δημιουργία ποδηλατοδρόμου, ανάδειξη του Δέλτα και του υγροβιότοπου και γενικότερα η αξιοποίηση του Ευρώτα, θα παρακινήσουν σε μεγάλο βαθμό και τους πολίτες ώστε να μην ρυπαίνουν και να κατανοήσουν την αξία του ποταμού για την ίδια μας τη ζωή.
Τι σας λένε τα παιδιά που συμμετέχουν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα[6] που υλοποιείται;
Η πλειονότητα των μαθητών που συμμετείχαν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Μαζί για τον Ευρώτα», γνωρίζουν πληροφορίες για τον ποταμό Ευρώτα, τον έχουν δει περνώντας από τις γέφυρες των Δήμων, ωστόσο, δεν τον έχουν επισκεφτεί ούτε μία φορά, με αποτέλεσμα να ενθουσιαστούν με την εκπαιδευτική επίσκεψη στην συμβολή του με τον παραπόταμο Κελεφίνα. Μεγάλη τους επιθυμία είναι να αξιοποιηθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι εύκολα προσβάσιμος και επισκέψιμος για παιχνίδι σε όλο το μήκος του. Επιθυμούν επιπλέον, ειδικές σημάνσεις με περισσότερες πληροφορίες για τα σπάνια είδη και παρατηρητήριο για τα πτηνά και τους υπόλοιπους οργανισμούς.
Πως τα παιδιά μπορούν να γίνουν προστάτες του Ευρώτα όπως τα ενθαρρύνετε;
Η κύρια παρέμβαση του εκπαιδευτικού προγράμματος είναι η παρουσίαση φωτογραφικού υλικού και βίντεο με τις κύριες πιέσεις που επιδέχεται ο Ευρώτας τα τελευταία 10 χρόνια ίσως και παραπάνω- εναπόθεση στερεών αποβλήτων στις όχθες και την κοίτη του, λύματα από ορισμένες αγροβιομηχανικές μονάδες. Η παρέμβαση ενισχύεται με την επίσκεψη στο ποτάμι, όπου αντικρίζουν με τα ίδια τους τα μάτια απορρίμματα, συζητώντας αν θέλουμε να μένουμε σε αυτόν τον κόσμο γεμάτο σκουπίδια, η απάντηση που λαμβάνουμε είναι αρνητική!
Προτρέπουμε τους μαθητές να παρατηρούν συχνά τον ποταμό κι αν δουν πιθανή ρύπανση να φωτογραφίσουν το σημείο, να συζητήσουν με τους γονείς, τους Δασκάλους, να επικοινωνήσουν με τον Σύλλογο. Τα παιδιά είναι το μέλλον, έχουν αυξημένη ενσυναίσθηση και ελπίζουμε να γαλουχηθούν με περιβαλλοντική συνείδηση, καταλήγοντας σε ευαισθητοποιημένους ενήλικες, διαδίδοντας σε όλους το καθαρό νερό, τον καθαρό Ευρώτα, το καθαρό περιβάλλον.
Το όραμα σας για τον Ευρώτα;
Οι πολίτες να αγαπήσουν τον ποταμό, να επιστρέψουν κοντά του και να απαιτούν καθαρά νερά. Η μισή Λακωνία υπάρχει, επειδή της δίνει ζωή ο Ευρώτας!
—————————–
[1] Το Σεπτέμβριο του 1937 ο Νίκος Καζαντζάκης πραγματοποίησε περιοδεία στην Πελοπόννησο, για λογαριασμό της εφημερίδας Καθημερινή. Τα άρθρα του δημοσιεύτηκαν στην Καθημερινή με γενικό τίτλο «Ένα ταξίδι εις την Πελοπόννησον». Το 1961, συγκεντρώθηκαν σε τόμο υπό τον τίτλο Ο Μοριάς.
[2] Μάριο Λουίς Ροδρίγεζ Κόμπος – Σίλο, «Η θεραπεία της οδύνης».
[5] https://www.facebook.com/groups/392491627866613/
[6] Διοργάνωση από το Σύλλογο εκπαιδευτικού προγράμματος σε Σχολεία Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης (Μάιος 2018, Μάιος 2019) και Πιλοτικά σε Σχολεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (Μάιος 2019)
