Γράφουν οι Howard Richards και Sara Horowitz.

 

Ασφαλώς και θα έπρεπε να είμαστε όλοι ευγνώμονες στους Thomas Piketty και Γιάνη Βαρουφάκη. Κανείς δεν εργάστηκε σκληρότερα και πιο έξυπνα για το κοινό καλό. Όμως η ευγνωμοσύνη δε συνεπάγεται και ταύτιση με τις απόψεις τους. Το ότι οι εργασίες, η έρευνα, η λαϊκή συμμετοχή και η ομαδική συνεργασία επέτρεψαν δύο προτάσεις για τον εκδημοκρατισμό της Ευρώπης (TDEM[1] του Piketty και DIEM25[2] του Βαρουφάκη), δεν εξασφαλίζει ότι οι δύο προτάσεις έχουν νόημα.

Σε αυτό το άρθρο προτείνουμε ότι μία διαφωνία μεταξύ των Piketty και Βαρουφάκη προσφέρει μία ευκαιρία – μία στροφή χρησιμοποιώντας ορολογία του Paolo Freire – για να μεταφέρει τις συζητήσεις σε ένα βαθύτερο επίπεδο από αυτά της οικονομίας και της πολιτικής. Να τις μεταφέρει στο επίπεδο των βασικών συστατικών κανόνων της κοινωνίας και τις εναλλακτικές προτάσεις της επιστημολογίας και της κοινωνίας. Εντός ολίγου πρόκειται να εξηγήσουμε τι είναι οι βασικοί συστατικοί κανόνες της κοινωνίας. Όμως προηγουμένως θα σκιαγραφήσουμε λίγο το πλαίσιο.

Η προηγούμενη διαφωνία ανοίγει το δρόμο ώστε να ασχοληθούμε με το τί είναι επανάσταση, δηλαδή, τι σημαίνει να χτίσουμε ξανά την κοινωνία πάνω σε νέα θεμέλια. Χωρίς αμφιβολία, όσοι από εμάς πιστεύουν ότι η γλυκύτητα είναι η μόνη πραγματική δύναμη, προτιμούμε να κάνουμε λόγο για μεταμόρφωση, ή αλλαγή του μοντέλου. Τι είναι αυτό που κάνει την τρέχουσα διαμάχη μεταξύ Piketty και Βαρουφάκη να επιτρέπει τη σε βαθύτερα επίπεδα αναζήτηση των δομικών προβλημάτων, ανοίγοντας έτσι το δρόμο σε προτάσεις ικανές να δώσουν λύσεις σε άλυτα ως τώρα προβλήματα των βασικών κανόνων που είναι σε ισχύ;

Ο Piketty από τη μία πλευρά ασκεί κριτική στο σχέδιο DIEM25 του Βαρουφάκη που προτείνει ακόμη μεγαλύτερο δημοσιονομικό χρέος. Το σχέδιο DIEM25 χρηματοδοτεί τη νέα αλληλέγγυα και πράσινη Ευρώπη που προτείνει, δανειζόμενο περισσότερο χρήμα. Οι κυβερνήσεις έτσι καταλήγουν να έχουν πρόσβαση σε ακόμη μικρότερη χρηματοδότηση από όση έχουν σήμερα. Ο Piketty (χάρη σε ιστορικές έρευνες που έχει πραγματοποιήσει) γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα ότι εδώ και αιώνες μία συγκεκριμένη ανώτερη τάξη είναι αυτή που δανείζει χρήματα στην εκάστοτε κυβέρνηση. Για αιώνες αυτή η τάξη κατάφερε να χρησιμοποιεί τους τόκους από την κατοχή κρατικών ομολόγων, καθώς και τα έσοδα από άλλες επενδύσεις, τόσο για να συγκεντρώνουν τα μέλη της ακόμη περισσότερο κεφάλαιο, όσο και για να μπορούν να ζουν έχοντας πάντα ελεύθερο χρόνο, αφού δε χρειάζεται να εργάζονται. (Ένα από τα ευρήματα των ερευνών του Piketty είναι ότι η πλειοψηφία όσων μπορούν να ζουν χωρίς να εργάζονται, εξακολουθούν να το κάνουν. Προφανώς είναι ηθικά απαράδεκτο να ζεις σαν πλούσιος αλήτης). Από την οπτική του Piketty, το σχέδιο του Βαρουφάκη μοιάζει να είναι «μία από τα ίδια»: εισέρχεσαι σε μεγαλύτερο χρέος και βάζεις τους πολίτες να επωμιστούν το βάρος του δανεισμού, παριστάνοντας ότι κατασκευάζεις ένα καλύτερο «αύριο», το οποίο όμως δεν πρόκειται ποτέ να μετατραπεί σε «σήμερα».

Ο Βαρουφάκης από την πλευρά του, παρατηρεί σωστά ότι το σχέδιο TDEM του Piketty θα χρηματοδοτηθεί από την αύξηση των φόρων στα εταιρικά κέρδη, τα υψηλά εισοδήματα, τις μεγάλες κληρονομιές και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Ωστόσο ο Βαρουφάκης υποστηρίζει ότι η Ευρώπη είναι ήδη κουρασμένη από φόρους. Δεν είναι πολύ πιθανό να εγκριθούν νέοι υψηλότεροι φόροι, ανεξάρτητα από το ποιος θα κληθεί να τους πληρώσει. Ο Βαρουφάκης έχει δίκιο. Θα μπορούσε να το έχει πει επίσης αναφέροντας τις επιφυλάξεις του Piketty σχετικά με τις δικές του προτάσεις πάνω στο τέλος του Κεφαλαίου στον 21ο αιώνα, ότι έτσι όπως είναι οργανωμένος ο κόσμος αυτή τη στιγμή, η αύξηση της φορολόγησης του πλούτου δεν περιλαμβάνεται στα σχέδια. Εκείνο που υπάρχει στους σχεδιασμούς, είναι ο φορολογικός ανταγωνισμός. Υπάρχουν 196 χώρες στον κόσμο. Η κάθε μία θέλει να προσελκύσει επενδυτές, πλούσιους κατοίκους και να αποφύγει τη διαρροή κεφαλαίων. Για αυτό και κάθε χώρα ανταγωνίζεται τις άλλες 195 μειώνοντας τη φορολογία. Φοβούνται δικαιολογημένα πως αν αυξήσουν τους φόρους, όσοι έχουν φορολογητέο κεφάλαιο δεν πρόκειται να το επενδύσουν, ούτε θα αυξηθεί η ποιότητα ζωής των κατοίκων και στην περίπτωση που είναι επενδυτές ή/και μόνιμοι κάτοικοι, θα προτιμήσουν μία άλλη χώρα.

Πιστεύουμε ότι και οι δύο, Piketty και Βαρουφάκης, έχουν δίκιο. Ο καθένας έχει λόγους να επικρίνει τον άλλον. Θεωρώντας και τις δύο ενστάσεις σωστές, το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι πρακτικά, ούτε η πρόταση του του Piketty, ούτε αυτή του Βαρουφάκη είναι βιώσιμες. Και οι δύο αντιμετωπίζουν ένα μη βιώσιμο και απαράδεκτο δίλημμα: αύξηση φόρων ή δανεισμός.

Το συμπέρασμα αυτό οδηγεί τη μετακίνηση της συζήτησης στο πεδίο των βασικών συστατικών κανόνων της κοινωνίας. Σε άλλα γραπτά έχουμε αναλύσει τις αιτιώδεις δυνάμεις, τις συστημικές προσταγές και την ομοιοστατική αντίσταση στη μεταμόρφωση αυτών των κανόνων. Εδώ υπάρχει χώρος μόνο για την εισαγωγή του θέματος. Να υπογραμμίσουμε ότι μια σοβαρή προσπάθεια για την επίτευξη των στόχων του Piketty, του Βαρουφάκη και όλων των γνωστών και καλοπροαίρετων συμμάχων του, πρέπει να φτάσει σε αυτό το πεδίο. Αν μπορούμε να κάνουμε μία καλή ανάλυση σε αυτό το βαθύτερο και πιο θεμελιώδες επίπεδο, τότε θα είμαστε σε θέση να προχωρήσουμε στο σχεδιασμό στρατηγικών για την αλλαγή των συστατικών κανόνων.

Βλέποντας αυτό το αδιέξοδο – φόροι και δάνεια – που εμποδίζουν και τα δύο έργα ανοικοδόμησης μίας Ευρώπης αλληλεγγύης και πρασίνου, ίσως ο αναγνώστης έχει αρχίσει ήδη να βλέπει τί εννοούμε. Τώρα θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε σε λίγες λέξεις – αποδεχόμενοι τους αναπόφευκτους περιορισμούς που επιβάλλει η συντομία – ποιοι είναι οι βασικοί κανόνες της σημερινής κοινωνίας. Ή με άλλα λόγια οι θεμελιώδεις κανόνες του κυρίαρχου μοντέλου.

Κανείς δεν το έχει ορίσει σαφέστερα και πιο συνοπτικά από τον Καρλ Μαρξ. Η δική μας εξήγηση, καλύπτεται από τη δική του.

Παρόλο που υπάρχουν περισσότεροι από ένας τρόποι για να τις καταγράψουμε, για να επωφεληθούμε από τη λαμπρή περιεκτικότητα του Μαρξ, ξεκινάμε λέγοντας ότι οι βασικοί κανόνες είναι τέσσερις: ελευθερία, ιδιοκτησία, ισότητα και Bentham. Ακόμα καλύτερα, οι εν λόγω κανόνες είναι ουσιαστικά τέσσερις προλήψεις (για λόγους που δεν υπάρχει εδώ ο χώρος για να αναφέρουμε): πρόληψη της ελευθερίας, πρόληψη της ιδιοκτησίας, πρόληψη της ισότητας και διαστρέβλωση του Bentham.

Ο Μαρξ ορίζει την (διαστρέβλωση της) ελευθερία δίνοντας ένα παράδειγμα αγοράς και πώλησης. Ο πωλητής εργατικού δυναμικού (ένα άτομο άνεργο που ψάχνει να μετατραπεί σε εργαζόμενο) ψάχνει ένα συμβόλαιο με έναν αγοραστή εργατικού δυναμικού. Καθένας είναι ελεύθερος να δεχτεί τη συνεργασία ή να διαφωνήσει.  Το γεγονός ότι ο ένας χρειάζεται τη δουλειά για να θρέψει τα παιδιά του, η απλώς για να επιβιώσει, δεν υποχρεώνει κανέναν να του προσφέρει δουλειά. Όλοι οι δυνητικοί εργοδότες που θα μπορούσαν να τον προσλάβουν (εφόσον το επιθυμούν) είναι ελεύθεροι να κάνουν ότι θέλουν. Επίσης ελεύθεροι είναι και αυτοί που χρειάζονται μία δουλειά, αλλά δε βρίσκουν. Είναι ελεύθεροι να χάσουν. Το συμβόλαιο, αν υπάρχει συμβόλαιο, έχει ισχύ, ανεξαρτήτως των όρων του, ως η έκφραση της συμφωνίας της ελεύθερης βούλησης των μερών που το απαρτίζουν.

Ο Μαρξ θεωρεί την ιδιοκτησία ως κάτι που πωλείται. Είναι ένα εμπόρευμα. Η ιδιοκτησία που ένας εργαζόμενος πρέπει να πουλήσει είναι η ικανότητα του να εργαστεί. Πέρα από την κάλυψη των βασικών αναγκών, συμπεριλαμβανομένων των αναγκών που σχετίζονται με την εργασία ενός ατόμου, που μπορεί να εξαρτώνται από το αν τα χρήματα που αποκτώνται είναι ικανά να προσφέρουν μία αξιοπρεπή ζωή, για τους βασικούς συστατικούς κανόνες της κοινωνίας, η δυνατότητα εργασίας είναι ένα αγαθό προς πώληση, όπως και όλα τα άλλα.

Ισότητα σημαίνει επίσημη ισοτιμία. Ο καθένας έχει έναν επίσημο ρόλο. Ένας είναι ο αγοραστής και ο άλλος είναι ο πωλητής.

Ο Bentham, σύμφωνα με τον Μαρξ, αναφέρεται στην αρχή ότι κάθε άτομο επιδιώκει μόνο το δικό του συμφέρον. Αυτή δεν ήταν στην πραγματικότητα η φιλοσοφία του Jeremy Bentham. Ο Bentham απέδωσε σε όλους μας το καθήκον να εργαζόμαστε για το «μέγιστο καλό του μέγιστου αριθμού». Όμως δεν έχει σημασία. Καταλαβαίνουμε τι θέλει να πει ο Μαρξ. Η πραγματικότητα είναι ότι οι ηθικοί και νομικοί κανόνες του κυρίαρχου μοντέλου μας επιτρέπουν να αδιαφορούμε για το πεπρωμένο των υπολοίπων. Είναι επίσης πραγματικότητα ότι ο υφιστάμενος ανταγωνισμός στην αγορά μας αναγκάζει να είμαστε αδιάφοροι και αναίσθητοι. Αυτό ισχύει ακόμη και όταν θέλουμε να είμαστε υποστηρικτικοί και ευγενικοί.

Πρόσφατα, o André Orléan (Orléan 2011) επινόησε έναν ακόμη πιο σύντομο ορισμό των βασικών συστατικών κανόνων μιας κοινωνίας της αγοράς. Χρησιμοποίησε μόνο δύο γαλλικές λέξεις: séparation marchande. Σε μία καθαρή κοινωνία της αγοράς (σε ένα καθαρά υποθετικό παράδειγμα που καθορίζονται οι βασικοί κανόνες) τα άτομα είναι διαχωρισμένα. Ο καθένας είναι ένα άτομο που πρέπει να αξίζει για τον εαυτό του. Είναι συνδεδεμένα, όποτε συνδέονται, με συμβάσεις. Τα περισσότερα άτομα επίσης διαχωρίζονται από τα μέσα διαβίωσης τους.

Ένας άλλος τρόπος για να εξεταστούν οι βασικοί συστατικοί κανόνες της κοινωνίας της αγοράς είναι να τους συμπεριφερθείς ως βασικούς νόμους και έπειτα να μελετήσεις τις συνέπειες της ύπαρξης. Αυτό είναι που ο Karl Renner (Renner 1929), κάνει στο βιβλίο του «Θεσμοί Ιδιωτικού Δικαίου και κοινωνικές λειτουργίες τους».

Όσο για το Μαρξ, αφού έκανε μια λαμπρή εκκίνηση καθορίζοντας με λίγα λόγια τους κανόνες του παιχνιδιού, τονίζει μία λιγότερο γενική και πιο συγκεκριμένη πτυχή. Αντί να υιοθετήσουν αυτούς τους θεσμικούς κανόνες – τόσο βασικούς που συχνά θεωρούνται δεδομένοι και δεν φαίνονται καν – ως ηθική και νομική βάση του σύγχρονου παγκοσμίου συστήματος, τις μετατρέπουν σε απάτη. Οι εξαπατημένοι είναι οι εργαζόμενοι. Το κυρίαρχο αφήγημα χρησιμοποιεί εύηχες λέξεις, όπως «ελευθερία». Έτσι, μία εξιδανικευμένη αγορά αποκρύπτει αυτό που συμβαίνει στη σφαίρα της παραγωγής. Τα σκληρά γεγονότα εκμετάλλευσης συμβαίνουν στα εργοστάσια και όχι στις αγορές. Η «αληθινή Εδέμ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», των οποίων οι έπαινοι τραγουδιούνται από το ηθικό / νομικό κουαρτέτο «ελευθερία, ιδιοκτησία, ισότητα και Bentham», είναι επιφανειακές και παραπλανητικές.

Επισημαίνοντας την εκμετάλλευση των εργαζομένων, ο Μαρξ έχει δίκαιο.

Όμως υπάρχουν και άλλα σημεία που έχει έγκυρες επισημάνσεις, όπως τα παρακάτω. Άλλα σημεία ισχύουν σήμερα και άλλα θα ισχύουν στο μέλλον. Σήμερα τα ανθρώπινα όντα – η πλειοψηφία – γίνονται γρήγορα παρωχημένοι ως παράγοντες παραγωγής. Η αγοραία αξία του ανθρώπινου δυναμικού πέφτει στο μηδέν. Σήμερα όταν αυξάνεται η παραγωγικότητα δεν είναι επειδή οι εργαζόμενοι δουλεύουν περισσότερο ή πιο έξυπνα. Η τεράστια παραγωγικότητα σήμερα οφείλεται στην επιστημονική έρευνα και τις επενδύσεις κεφαλαίου στην τεχνολογία. Σήμερα η αύξηση της παραγωγικότητας οδηγεί συνήθως σε απολύσεις, μιας και το κεφάλαιο αντικαθίσταται από την εργασία (όπως το παρουσιάζει ο Piketty στο βιβλίο του The Economics of Inequality).

Όπως απέδειξαν οι Jürgen Habermas (Προβλήματα Νομιμοποίησης στον Καπιταλισμό), Karl Polanyi (Η Μεγάλη Μεταμόρφωση) και άλλοι (όπως οι Howard Richards και Joanna Swanger), στο σύγχρονο κόσμο οι αγορές είναι πρωταρχικοί και αποφασιστικοί θεσμοί. Οι κυβερνήσεις είναι δευτερεύουσες. Οι αγορές διευθύνουν τις κυβερνήσεις. Οι κυβερνήσεις δεν ελέγχουν τις αγορές. Η πρώτη προσταγή για οποιαδήποτε κυβέρνηση είναι να κάνει την οικονομία να λειτουργεί προς όφελος του λαού. Μία κυβέρνηση μπορεί να συμμορφωθεί με αυτή την επιταγή και να την εκπληρώσει μόνο στο βαθμό που έχει ικανοποιημένες τις αγορές.

Έτσι, η διαφωνία μεταξύ Thomas Piketty και Γιάνη Βαρουφάκη είναι μία εκπαιδευτική ευκαιρία. Είναι μία ευκαιρία για να μεταφερθεί η συζήτηση σε επίπεδο βασικών κανόνων. Αναδεικνύει το γεγονός ότι εντός των βασικών κανόνων υπάρχουν απαράδεκτα διλήμματα, μεταξύ δύο απαράδεκτων επιλογών. Είναι μία ευκαιρία να βρουν εφαρμογή τα λόγια του Albert Einstein: «Δε μπορούμε να λύνουμε τα προβλήματα μας με την ίδια νοοτροπία με την οποία τα δημιουργούμε».

———————————

Μετάφραση από τα ισπανικά για την ελληνική Pressenza: Θοδωρής Διαμαντόπουλος.

———————————

[1]: Σχέδιο για ένα Σύμφωνο Εκδημοκρατισμού (www.tdem.eu)

[2]: Κίνημα για τη δημοκρατία στην Ευρώπη. Το ακρωνύμιο DiEM αναφέρεται στο carpe diem