Η Υπουργική Απόφαση για τον πρώτο νόμιμο χώρο εποπτευόμενης χρήσης στην Ελλάδα βρίσκεται σε στάδιο προετοιμασίας. Το Άρθρο 91 παρ. 3 του νομοσχεδίου που θεσμοθέτησε τους ΧΕΧ τον περασμένο Μάρτιο δεν όρισε τις ακριβείς προδιαγραφές και κονδύλια που θα δαπανηθούν για την λειτουργία του πρώτου τέτοιου νόμιμου χώρου στη χώρα μας. Το πιλοτικό πρόγραμμα εποπτευόμενης ενέσιμης χρήσης Οδυσσέας, που έκλεισε τις πόρτες του το 2013 μετά από αιφνίδια εισαγγελική παρέμβαση, έδωσε ένα δείγμα των επιθυμητών αποτελεσμάτων ενός τέτοιου εγχειρήματος. Κατά τους 10 μήνες της σύντομης λειτουργίας του στην ευρύτερη περιοχή της Ομόνοιας με χωρητικότητα δυο θέσεων χρήσης, και σε μια περίοδο όπου η τεχνογνωσία για τους ΧΕΧ βρισκόταν σε πρώιμο στάδιο στην Ελλάδα, ο Οδυσσέας είχε αντιμετωπίσει[1] με επιτυχία 100 περιστατικά υπερβολικής δόσης (OD) ενώ δέχτηκε 330 άτομα σε σύνολο 2500 επισκέψεων.
Ο σημαντικός όμως αριθμός χρηστών υψηλής επικινδυνότητας που συγκεντρώνεται στην Αθήνα και η αύξηση της ποικιλίας των ουσιών στην παράνομη αγορά, όπως μεθαμφεταμινών τύπου σίσα αλλά και βενζοδιαζεπινών και άλλων συνταγογραφούμενων φαρμάκων, θέτουν το ερώτημα του πως ο νέος ΧΕΧ θα ενσωματώσει τόσο το πρωτοποριακό παράδειγμα του Οδυσσέα αλλά και το διεθνές παράδειγμα προκειμένου αντιμετωπίσει τις πολλαπλές ανάγκες του πληθυσμού που θα κληθεί να υπηρετήσει.
Αξίζει λοιπόν να δούμε κάποιες από τις προδιαγραφές, στοχεύσεις και αποτελέσματα της διεθνούς εμπειρίας των ΧΕΧ κυρίως στην Ευρώπη, όπου η μείωση βλάβης για τη χρήση ουσιών έχει σημειώσει μεγάλη πρόοδο τα τελευταία χρόνια.
Υπηρεσίες και Εγκαταστάσεις
Οι χώροι εποπτευόμενης χρήσης χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες[2]: κινητές μονάδες (mobile) με μέχρι τρεις θέσεις για χρήση, ειδικοί (special) ΧΕΧ μέσα σε κτίρια που παρέχουν περισσότερες θέσεις χρήσης καθώς και βασικές συμβουλευτικές και παραπεμπτικές υπηρεσίες, και ενσωματωμένοι (integrated) ΧΕΧ που προσφέρουν μεγαλύτερη γκάμα υπηρεσιών και παραπομπών σε θεραπευτικές δομές, ιατρικά και στεγαστικά προγράμματα καθώς και καφέ ή τσάι, δωρεάν χρήση τηλεφώνου, ντους και πλυντηρίου.
Οι ΧΕΧ συνήθως στεγάζονται σε κεντρικά σημεία μιας πόλης κοντά σε πιάτσες ναρκωτικών αλλά και σε νοσοκομεία, δημόσιες υπηρεσίες και δομές θεραπείας. Οι επαρκείς κτιριακές εγκαταστάσεις είναι σημαντική προϋπόθεση για τη διασφάλιση της όσο δυνατόν υψηλότερης επισκεψιμότητας, αποτελεσματικότητας και εύκολης πρόσβασης υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης. Σε αυτό το βίντεο του ΧΕΧ H17 στην Κοπεγχάγη είναι ορατή μια υποδειγματική, σύγχρονη εγκατάσταση με μεγάλους, φωτεινούς χώρους ενέσιμης χρήσης και εισπνοής (συνολικά 18 θέσεις με 16ωρη καθημερινή λειτουργία) και μεγάλους διαδρόμους για την εύκολη πρόσβαση τραυματιοφορέων.
Ένας τυπικός ΧΕΧ για ενέσιμη χρήση περιέχει χώρο υποδοχής όπου οι χρήστες δίνουν τα στοιχεία τους και μετά από σύντομη αναμονή, μπαίνουν στο δωμάτιο χρήσης όπου τηρούνται κανόνες απολύμανσης και υγιεινής. Εκεί υπάρχουν καθαρά τραπέζια ή πάγκοι, κάδοι απορριμάτων και καρέκλες. Τους δίνεται καθαρή σύριγγα και άλλα είδη απολύμανσης και χρήσης όπως τάσι, κερί, λάστιχο και άμπουλες φυσιολογικού ορού για τη διάλυση της ουσίας. Κατά την προετοιμασία της δόσης και τη χρήση, ένα εκπαιδευμένο μέλος τους προσωπικού παρακολουθεί και ενίοτε συμβουλεύει χωρίς να υποβοηθά, ενώ παρεμβαίνει μαζί με άλλους ειδικούς εγκαίρως σε περίπτωση υπερβολικής δόσης χρησιμοποιώντας αντίδοτα για την υπερβολική δόση, όπως ναλοξόνη. Ο επισκέπτης μπορεί μετά τη χρήση να παραμείνει σε μια αίθουσα για να χαλαρώσει πριν αποχωρήσει με ασφάλεια.
Eκτός της ενέσιμης χρήσης, πολλοί Ευρωπαϊκοί ΧΕΧ προβλέπουν και το κάπνισμα ή εισπνοή, ενώ στην Ολλανδία εντάσσουν σταδιακά και χώρους για χρήση αλκοόλ. Το κάπνισμα/εισπνοή συγκεκριμένα, εγείρει επιπλέον απαιτήσεις σε καθαρά αντικείμενα αλλά και τεχνικές εγκαταστάσεις όπως ξεχωριστοί χώροι με εξαερισμό έτσι ώστε να μην διαχέονται τοξικές ουσίες μέσω του καπνού στον υπόλοιπο χώρο. Σύμφωνα με έκθεση του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τα Ναρκωτικά, EΜCDDA, οι ΧΕΧ της Ευρώπης προσφέρουν κατά μέσο όρο επτά θέσεις για ενέσιμη χρήση και τέσσερις για κάπνισμα ή εισπνοή. Η πλειοψηφία των χώρων παραμένουν ανοιχτοί καθημερινά, κατά μέσο όρι για 8 ώρες, με 6 από τους 33 συνολικά καταγεγραμμένους σε σχετικές έρευνες να δέχονται περισσότερους από 200 χρήστες καθημερινά.
Oι ΧΕΧ της Ευρώπης θέτουν προϋποθέσεις όσον αφορά τις ομάδες χρηστών που δέχονται αλλά και τη συμπεριφορά και γενική κατάσταση της υγείας τους. Στη Γερμανία, οι ΧΕΧ δε δέχονται χρήστες που συμμετέχουν σε προγράμματα υποκαταστάτων ενώ στην Ελβετία δεν γίνονται δεκτές οι έγκυες χρήστριες. Η Ολλανδία εξαιρεί όσους χρήστες δεν κάνουν τακτικές επισκέψεις για ιατρικούς ελέγχους (health check-ups) και όσους δεν τηρούν την καθαριότητα στην γύρω περιοχή. Προϋποθέσεις ισχύουν συχνά και για το χαμηλότερο όριο ηλικίας των επισκεπτών καθώς και για απαιτούμενη διαμονή τους στην περιοχή του ΧΕΧ.
Από τις μέχρι τώρα ανακοινώσεις του Υπουργείου Υγείας φαίνεται ότι ο νέος ΧΕΧ θα παρέχει επιτήρηση αποκλειστικά για ενδοφλέβια χρήση, χωρίς εξαίρεση κάποιας υποομάδας και με μόνη προϋπόθεση ένα μητρώο καταγραφής για τους επισκέπτες. Η ύπαρξη μητρώου εγείρει ερωτήματα για την πιθανή αποτροπή χρηστών χωρίς επίσημα έγγραφα ενώ δεν έχει υπάρξει μέχρι στιγμής κάποια νύξη για τυχόν παροχή υπηρεσιών για μη ενέσιμη χρήση. Αναμένεται επίσης να δούμε ποιος θα είναι ο αριθμός των θέσεων και αν θα είναι ισότιμος με τον μέσο όρο των ειδικών και ενσωματωμένων χώρων της Ευρώπης, προκειμένου να ανταποκρίνεται στις όλο και αυξανόμενες ανάγκες του πληθυσμού των χρηστών της πρωτεύουσας και να επιτελέσει έτσι το σκοπό ίδρυσής του.
Στόχευση και παραπομπή σε θεραπεία
Το Διεθνές Συμβούλιο Ελέγχου των Ναρκωτικών, INCB, ένα ανεξάρτητο όργανο του ΟΗΕ για τα ναρκωτικά με παραδοσιακά συντηρητική στάση απέναντι στη μείωση βλάβης, έχει διατυπώσει ρητή αποδοχή της θεσμοθέτησης των ΧΕΧ θέτοντας όμως ως προϋπόθεση δυο βασικούς στόχους: την μείωση επιβλαβών συνεπειών της κατάχρησης ναρκωτικών χωρίς οι ΧΕΧ να παραβλέπουν ή να ενθαρρύνουν τη διακίνηση ναρκωτικών και την παροχή ή παραπομπή των χρηστών σε δομές θεραπείας, αποκατάστασης και κοινωνικής επανένταξης.
Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι οι ΧΕΧ πληρούν αυτούς τους στόχους. Μέχρι στιγμής δεν έχει σημειωθεί κανένας θάνατος εντός ΧΕΧ παγκοσμίως, με την αποτροπή της υπερβολικής δόσης να παραμένει ένας από τους βασικούς τους στόχους. Ο EΜCDDA, αναφέρει πως μια επισκόπηση της οργανωτικής δομής 62 ΧΕΧ σε 7 Ευρωπαϊκές χώρες έδειξε πως οι χώροι προσέφεραν περεταίρω υπηρεσίες όπως συμβουλές υγείας και παραπομπή σε προγράμματα θεραπείας μεταξύ άλλων υπηρεσιών ιατροφαρμακευτικής φροντίδας, ενώ 60 – 70 % από αυτούς παραπέμπουν χρήστες σε πρωτοβάθμια υπηρεσία υγείας από νοσοκόμα ή γιατρό. Οι Eυρωπαϊκοί ΧΕΧ σχετίζονται και με αυξημένη πρόσβαση τόσο σε προγράμματα αποτοξίνωσης και απεξάρτησης συμπεριλαμβανομένων και των δομών υποκατάστασης οπιοειδών αλλά και στην κινητοποίηση των χρηστών προς αναζήτηση δομών στέγασης, κοινωνικής πρόνοιας και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Αυξημένα ποσοστά παραπομπής σε κέντρα απεξάρτησης, αποτοξίνωσης, και υποκατάστασης μεθαδόνης έχουν διαπιστωθεί και στον ΧΕΧ Insite στο Βανκούβερ του Καναδά ενώ στο ΧΕΧ του Σίδνευ της Αυστραλίας παραπέμφθηκαν σε δομές σε ένα διάστημα δυο ετών 12.000 χρήστες, το 70% των οποίων ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τοπική μονάδα υγείας εντός ΧΕΧ. (Ο Οδυσσέας πρόσφερε και αυτός, εκτός από συμβουλευτικές υπηρεσίες, 100 επιτυχημένες παραπομπές σε δομές απεξάρτησης και ιατροφαρμακετευτικής και ψυχο-κοινωνικής πρόνοιας).
Η δυνατότητα παραπομπής λειτουργεί και αντίστροφα, με τον EMCDDA να δείχνει ως βασική πηγή παραπομπής χρηστών προς τους ΧΕΧ τις δομές θεραπείας και απεξάρτησης, αλλά και την αστυνομία.
Οι έρευνες έχουν επίσης αποτυπώσει την αποτελεσματικότητα των χώρων αυτών στην δημιουργία δεσμών εμπιστοσύνης με τους χρήστες, δείχνοντας άμεση βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και ασφαλέστερης χρήσης, οδηγώντας σε ευρύτερες ευεργετικές συνέπειες για τη δημόσια υγεία. Συγκεκριμένα οι ΧΕΧ συμβάλλουν στην μείωση της όχλησης στις τοπικές κοινωνίες, αλλά και της ριψοκίνδυνης συμπεριφοράς στην ενέσιμη χρήση, όπως είναι η ανταλλαγή χρησιμοποιημένων συριγγών που συνηθίζεται στη δημόσια χρήση και ευθύνεται για την μετάδοση λοιμώξεων όπως ο HIV και η Ηπατίτιδα C. Ο επιπολασμός του HIV ειδικά έχει αποτελέσει έναν από τους βασικότερους παράγοντες προώθησης των πολιτικών μείωσης βλάβης διεθνώς αλλά και στη χώρα μας, μετά την δραματική αύξηση νέων κρουσμάτων που σημειώθηκε την τριετία 2011-2013.
Οι ενδοφλέβιοι χρήστες συνεχίζουν να αποτελούν ένα ανησυχητικό ποσοστό νέων διαγνώσεων HIV στην Ελλάδα. Σύμφωνα με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά, ΕΚΤΕΠΝ (ο Εθνικός Φορέας του EMCDDA), το 2017 είχαμε 86 νέες μεταδόσεις του ιού σε χρήστες ενδοφλέβιων ουσιών. (Το 2018 τα νέα κρούσματα αυξήθηκαν σε 106).
Άν και οι αριθμοί αυτοί παραμένουν σταθερά χαμηλότεροι από εκείνους της έξαρσης του 2011-2013, ο ΕΚΤΕΠΝ τους θεωρεί ενδεικτικούς “συνεχιζόμενης επιδημίας.” Τα στοιχεία για το 2018 δείχνουν επίσης πως ακόμα και χρήστες με ιστορικό προηγούμενης εισόδου σε θεραπεία παραμένουν ευάλωτοι στην κοινή χρήση σύριγγας.
Ο δε συνολικός πληθυσμός των χρηστών στην Ελλάδα έχει ανέλθει στους 17.067 ανθρώπους, με 4.173 να είναι ενεργοί χρήστες (ενέσιμη χρήση τον τελευταίο μήνα). Πάνω από 8.000 ζουν στην Αττική ενώ 14.237 θεωρούνται “κρυμμένος πληθυσμός,” που δεν έχει καταγραφεί σε καμία υπηρεσία. Η ηλικιακή κατηγορία που εκπροσωπείται περισσότερο είναι αυτή των 35 – 64, οι περισσότεροί τους άντρες, δείχνοντας έναν πληθυσμό που γερνάει και αποκτά νέες απαιτήσεις σε υπηρεσίες υγείας.
Τέλος, μόνο το 2016, εβδομηντατρείς συνάνθρωποί μας πέθαναν στην Ελλάδα από χρήση ουσιών με όλα τα προαναφερόμενα ποσοστά να θεωρείται ευρέως από την κοινότητα των χρηστών ότι υποεκτιμούνται.
Σε επιστολή της Πλατφόρμας Οργανώσεων για τις Ψυχοδραστικές Ουσίες προς τον Υπουργό Υγείας Ανδρέα Ξανθό πριν την ψήφιση του νομοσχεδίου, αναφέρεται και η ανάγκη στοχευμένης αντιμετώπισης της αστεγίας μιας σημαντικής μερίδας χρηστών, που θα εξασφαλίζει μακροπρόθεσμη διαμονή και ιδιωτικό χώρο, καθώς και την ανάγκη διερμηνείας και διαπολιτισμικής μεσολάβησης για τους μετανάστες χρήστες. Ο νέος ΧΕΧ επομένως θα κληθεί να στηρίξει έναν ανομοιογενή πληθυσμό, εντείνοντας το αίτημα για ολιστική και μακροπρόθεσμα βιώσιμη προσέγγιση στις υπηρεσίες του.
Χώροι υποδοχής και σεβασμού
Για πολλούς χρήστες, οι ΧΕΧ αποτελούν χώρους υποδοχής, φροντίδας και σεβασμού της συνήθειάς τους, μακριά από πρακτικές τιμωρίας, ποινικοποίησης και εξαίρεσης λόγω της χρήσης. Οι διακρίσεις και η αδιαφορία καταγγέλεται συχνά από χρήστες στην Ελλάδα όσον αφορά και τα νοσοκομεία της χώρας. Αυτό το ντοκιμαντέρ για τον ΧΕΧ Insite στον Καναδά, δείχνει χρήστριες να μιλούν για την αποδοχή, στήριξη και διάσωση που δέχτηκαν εκεί. (Έαν δεν υπήρχε ο ΧΕΧ, ακούγεται να λέει μια χρήστρια “θα ήμουν τώρα νεκρή.”) Σε ρεπορτάζ ξένου μέσου για τη σύντομη λειτουργία του Οδυσσέα -το μοναδικό ενδελεχές ρεπορτάζ που έγινε για εκείνην την πρωτοβουλία- έδειξε Έλληνες χρήστες να μιλούν για τις ανάγκες τους, με κατανόηση και για την όχληση που προκαλείται από τη δημόσια χρήση στις γειτονιές της Αθήνας.
Δυστυχώς, οι ενεργοί χρήστες εξαιρούνται παραδοσιακά στην Ελλάδα από τις προσλήψεις στις υπηρεσίες που τους αφορούν και παρά την εμπειρία και γνώση τους για τους κινδύνους και επιπτώσεις της χρήσης. Ένας νέος ΧΕΧ στην Αθήνα, μπορεί να δώσει τόσο ένα παράδειγμα ανθρωπιστικής προσέγγισης προς εκείνους, όσο και ενσωμάτωσής τους στην παροχή υπηρεσιών έτσι ώστε να χτίσουν ως χρήστες οι ίδιοι, μια πολύτιμη γέφυρα επικοινωνίας με τους επισκέπτες. Στο λογαριασμό ίνσταγκραμ του ΧΕΧ Moss Park στο Τορόντο του Καναδά, βλέπουμε έναν χώρο που λειτουργείται με τη συμμετοχή ενεργών χρηστών, προτάσσοντας την ενδυνάμωση, την εκπαίδευση και τη δημιουργία, έναντι της κλινικοποίησης.
Ένας νέος ΧΕΧ στην Αθήνα μπορεί να ενσωματώσει παρόμοια διεθνή παραδείγματα. Η σημασία της συμμετοχής και του λόγου των χρηστών σε οποιαδήποτε νέα πρωτοβουλία για τα ναρκωτικά, συνοψίζεται και στην επιστολή της Πλατφόρμας, όπου γίνεται μνεία στην ανάγκη ουσιαστικής συμμετοχής της κοινότητάς τους στη λειτουργία του νέου ΧΕΧ, ώστε να περιλαμβάνει “τόσο εμπλοκή στον σχεδιασμό και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων όσο και στην παράδοση και αξιολόγηση των υπρεσιών. Προσανατολισμός της νομοθεσίας οφείλει να είναι η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η μείωση του στίγματος, των διακρίσεων και της βίας και η προαγωγή του δικαιώματος στην υγεία.”
—————————–
[1] “Εποπτευόμενοι Χώροι Χρήσης, Πρόγραμμα Οδυσσέας,” Σοφία Γαληνάκη, MSc Health Psychology, Υπεύθυνη Διεκδίκησης Δικαιωμάτων ‘Διογένης’
[2]Glasgow Safer Injection Facility: The role of evidence in UK public health policymaking”, Panagiotis Servis, MSc in Contemporary Drug & Alcohol Studies, University of the West of Scotland (UWS), August 2017
—————————–
Άρθρα με παρόμοιο περιεχόμενο:
Για τους χώρους ελεγχόμενης χρήσης: ένα σχόλιο για τη δήλωση της Κατερίνας Μάτσα
