Τα fake news, τα κοινωνικά δίκτυα, η «μετα-αλήθεια» έχουν αναχθεί σε έννοιες που χρησιμοποιούνται ευρέως στη διεθνή πολιτική τα τελευταία χρόνια. Η επιρροή που φαίνεται να έχει η κατασκευή ενός λόγου που θεωρείται αληθινός και η δύναμη των νέων τεχνολογιών στη διάδοσή του, αποτελούν αντικείμενο μελέτης από φορείς επικοινωνίας και πανεπιστημιακούς αλλά επίσης κινούν τις αποφάσεις δημόσιων πολιτικών και διπλωματικές ενέργειες. Οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή ένωση έχουν δημιουργήσει διαφορετικά παρατηρητήρια για τη μελέτη των μηνυμάτων που κυκλοφορούν στα κοινωνικά δίκτυα στην επικράτειά τους με ιδιαίτερη έμφαση σε εκείνα που παράγονται στη Ρωσία. Το σκάνδαλο της Cambridge Analytica αναφορικά με την πώληση προσωπικών δεδομένων από το Facebook σε μια εταιρεία που σχεδιάζει προεκλογικές εκστρατείες και οι πρόσφατες ανακαλύψεις αναφορικά με την μαζική διάδοση μηνυμάτων μέσω του Whatsapp για την υποστήριξη της υποψηφιότητας του Bolsonaro στη Βραζιλία, δεν μπορούν παρά να τραβήξουν την προσοχή αναλυτών και πολιτικών σε ολόκληρο τον κόσμο.

Ο Στέλιος Κούλογλου, ο Έλληνας δημοσιογράφος, συγγραφέας, ευρωβουλευτής είναι ίσως ένας από τους πλέον εξέχοντες. Έχοντας διατελέσει ανταποκριτής για ελληνικά μέσα στη Μόσχα, στο Παρίσι και στη Γιουγκοσλαβία μεταξύ της δεκαετίας του ’80 και του 2000, έχει καλύψει ένοπλες συγκρούσεις, ιστορικές διαδικασίες όπως η Περεστρόικα, και έχει βραβευτεί πολλές φορές στην χώρα του για το οπτικοακουστικό του έργο. Ένας δημοσιογράφος της παλιάς σχολής, περίεργος αναλυτής των νέων εξελίξεων στην παγκόσμια επικοινωνία. Τον Οκτώβριο επισκέφτηκε την Αργεντινή, από όπου παρακολούθησε από κοντά τον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών στην Βραζιλία. «Σε αυτή τη συγκυρία έγινε μεγάλη χρήση των κοινωνικών δικτύων και έγιναν πολλές αναφορές σε fake news», σχολίασε σχετικά μιλώντας στο ηλεκτρονικό περιοδικό L’Ombelico del Mondo. «Όμως υπάρχουν επίσης οι περιπτώσεις των ΗΠΑ και του δημοψηφίσματος σχετικά με το Brexit στη Μεγάλη Βρετανία, όπου fake news επίσης κυκλοφόρησαν μέσω του Facebook και του Twitter».

Το μεγαλύτερο πρόβλημα σύμφωνα με τον Κούλογλου είναι ότι αυτά τα κοινωνικά μέσα είναι εντελώς ανεξέλεγκτα. «Η αρχική πρόθεση με την οποία δημιουργήθηκε το διαδίκτυο ήταν να δώσει τον λόγο στον καθένα, να δημιουργήσει μεγαλύτερη ελευθερία –δήλωσε– όμως η σημερινή κατάσταση αρχίζει να γίνεται πολύ επικίνδυνη. Και οι ίδιοι οι ιδρυτές του διαδικτύου προσπαθούν να βρουν μια λύση γι’ αυτό. Και όλοι πρέπει να σκεφτούμε νέες λύσεις για τα προβλήματα αυτού του είδους».

Πραγματικά πιστεύετε ότι οι ψεύτικες ειδήσεις που γίνονται «viral» μέσω των κοινωνικών μέσων είναι τόσο επικίνδυνες ώστε να μπορούν να αλλάξουν ένα εκλογικό αποτέλεσμα;
Ναι. Το Facebook είναι η μεγαλύτερη εταιρεία παρακολούθησης στον κόσμο. Ο Edward Snowden, ο οποίος διέρρευσε την National Security Agency στις ΗΠΑ, το είπε. Μόλις με 60 likes στο Facebook, η εταιρεία μπορεί να μάθει τον πολιτικό σου προσανατολισμό καθώς και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις σου. Με 150 likes η εταιρεία σε γνωρίζουν καλύτερα απ’ ό,τι οι γονείς σου. Και με πάνω από 270 σε γνωρίζουν καλύτερα από τον ή την σύζυγό σου. Ξέρουν τα πάντα για σένα. Και κατά τη διάρκεια των προεκλογικών εκστρατειών ξέρουν αν έχεις ήδη να ψηφίσεις ή αν βρίσκεσαι στους αναποφάσιστους. Τώρα πλέον επικεντρώνονται στους αναποφάσιστους. Δεν απευθύνονται στον καθένα. Έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν έναν στόχο με την προπαγάνδα τους, επίσης όμως μπορούν να δημιουργήσουν έναν στόχο με fake news. Για παράδειγμα, κατά τις αμερικανικές εκλογές, στους αναποφάσιστους που γνώριζαν ότι είχαν θρησκευτικές πεποιθήσεις, στάλθηκαν ψευδείς ειδήσεις πως ο Πάπας στήριζε την υποψηφιότητα του Trump. Με αυτόν τον τρόπο η σύνδεση μεταξύ fake news και κοινωνικών δικτύων γίνεται πολύ αποτελεσματική. Κανείς δεν θα το μάθει. Είναι το πλέον κρίσιμο ερώτημα. Όμως η αλήθεια είναι ότι μπορούν να δουλέψουν μ’ αυτό και ότι η διαδικασία μπορεί να επηρεαστεί..

Αυτή είναι μια διαδικασία που μπορεί να προκληθεί μόνο από μια τεράστια μερίδα πολιτικής και οικονομικής δύναμης. Τι μπορούν όμως να κάνουν τα κοινωνικά κινήματα, τα αριστερά και προοδευτικά κόμματα για να αντιμετωπίσουν και να αμυνθούν σε όλα αυτά;
Πρέπει να γίνουν βήματα. Κατ’ αρχάς είναι απαραίτητη η εκπαίδευση των πολιτών ώστε να είμαστε όλοι περισσότερο συνειδητοί και να ασκούμε μεγαλύτερη κριτική σε όσα διαβάζουμε και ακούμε στο διαδίκτυο. Στο παρελθόν, αιώνες πριν, το να γνωρίζει κανείς το αλφάβητο ήταν απαραίτητο για τη ζωή των ανθρώπων, για να μπορούν ταξιδέψουν και να ζουν σε κοινωνίες. Τώρα όμως πρέπει να μάθουμε ένα νέο ψηφιακό αλφάβητο. Δεύτερον, πρέπει να βρούμε νέες και αξιόπιστες κοινωνικές πηγές πληροφόρησης που πρέπει να ελέγχονται πολύ αυστηρά από τα μέσα. Τρίτον, πρέπει να βρούμε εναλλακτικές λύσεις για τα μονοπώλια και ολιγοπώλια όπως το Facebook και το Twitter. Υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις. Υπάρχουν πλατφόρμες που αρχίζουν να λειτουργούν και πρέπει να στηρίξουμε αυτή την προσπάθεια. Συμπεριλαμβανομένων αρκετών εναλλακτικών μηχανών αναζήτησης από τη Google σε ό,τι αφορά τη χρήση του διαδικτύου. Μία από αυτές είναι η qwant.com, που δεν αποθηκεύει τα στοιχεία σου, δεν ανιχνεύει όλες τις πληροφορίες σου και δεν ξέρουν όλα όσα κάνεις όπως η Google. Αυτές οι εταιρείες γνωρίζουν μέχρι τα μέρη που έχεις πάει και αν ψάξεις ένα προϊόν στο διαδίκτυο σε βομβαρδίζουν με διαφήμιση και ειδήσεις. Γι’ αυτό πρέπει να αρχίσουμε να αναζητούμε εναλλακτικές κα να πολεμήσουμε τα μονοπώλια αυτού τους είδους.

Μιλάτε για μονοπώλια και ολιγοπώλια στα κοινωνικά δίκτυα αλλά αυτό που γνωρίζουμε περισσότερο στην καθημερινή μας ζωής είναι τα μονοπώλια στην πληροφόρηση. Ποιος είναι ο ρόλος των παραδοσιακών μέσων σε αυτό το σχήμα που περιγράφετε;
Όπως συμβαίνει στην Αργεντινή και σε όλα τα κράτη του κόσμου τα παραδοσιακά μέσα ελέγχονται όλο και περισσότερο από οικονομικά συμφέροντα, τα οποία δεν ενδιαφέρονται καθόλου για την ενημέρωση. Ενδιαφέρονται μόνο για τα χρηματικά τους συμφέροντα. Κάποιες φορές χρησιμοποιούν την πολιτική τους δύναμη μέσω των μέσων ενημέρωσης προκειμένου να αποκτήσουν διάφορα θέματα και συμφωνίες από τις κυβερνήσεις. Και αυτό είναι επίσης πολύ επικίνδυνο γιατί ενδέχεται να αποκρύπτουν πληροφορίες που μπορεί να είναι επικίνδυνες για τις κυβερνήσεις με αντάλλαγμα κατασκευαστικά έργα, ή διαγωνισμούς για εταιρείες τηλεπικοινωνιών, οι οποίες τους ανήκουν επίσης. Ο κόσμος εμπιστεύεται όλο και λιγότερο τα παραδοσιακά μέσα, αλλά εξακολουθούν να έχουν πολύ μεγάλο αντίκτυπο και επιρροή στους πολίτες. Και στους ψηφοφόρους. Γι’ αυτό θα πρέπει επίσης να δημιουργήσουμε, να προωθήσουμε και να ενισχύσουμε τα εναλλακτικά μέσα όπως το δικό σας. Ενημερωτικές ιστοσελίδες, ραδιοφωνικούς σταθμούς, πρακτορεία ειδήσεων σε όλα τα μέρη του κόσμου που να λένε την αλήθεια. Είναι πολύ δύσκολο, γιατί δεν διαθέτουν τα οικονομικά μέσα των μεγάλων μονοπωλίων. Είναι όμως απαραίτητα, γιατί μπορούν να μιλούν ελεύθερα. Τα μεγάλα μέσα μπορούν να κάνουν προπαγάνδα, να κρύβουν ή να δημιουργούν σκάνδαλα, όπως έγινε πριν από λίγο καιρό στη Βραζιλία. Πρέπει να βρούμε εναλλακτικές λύσεις χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο αλλά χωρίς να εγκαταλείπουμε τους ραδιοφωνικούς σταθμούς, τα περιοδικά και ορισμένες καλές εφημερίδες που υπάρχουν ακόμα.

Έχετε μακρά εμπειρία σαν δημοσιογράφος στην Ευρώπη, γνωρίζετε την ιστορία και τα μέσα της. Πώς βλέπετε τη σημερινή δημοσιογραφία στην Ευρώπη και τι πιστεύετε ότι μπορεί να κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση για να προωθήσει την εναλλακτική επικοινωνία στην Ευρώπη;
Η αλήθεια είναι πως η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν κάνει τίποτα σημαντικό σε αυτή την κατεύθυνση, και λιγότερο ακόμα στους νόμους και στις οδηγίες της. Η ΕΕ επηρεάζεται σημαντικά από τα λόμπι και τις μεγάλες κυβερνήσεις που συνεργάζονται με τα μονοπώλια. Όμως, τουλάχιστον, εμείς αγωνιζόμαστε και υπάρχει μια αυξανόμενη συναίνεση στην ευρωπαϊκή πολιτική ότι είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν κάποιοι κανόνες ενάντια στα μονοπώλια που καταχρούνται ολοφάνερα την εξουσία της. Δεν είναι κάτι εύκολο. Οι εταιρείες χρησιμοποιούν μέχρι και τεχνικές για να αποφεύγουν φόρους που είναι γελοίοι μπροστά στα κέρδη τους. Θεωρώ πως ένα σημαντικό ζήτημα είναι η υποστήριξη των δημόσιων μέσων. Γιατί βρίσκονται πολύ περισσότερο κάτω από τον έλεγχο των πολιτών, των κοινοβουλίων, της δημοκρατίας. Πολύ περισσότερο απ’ ό,τι τα ιδιωτικά. Αναλύσαμε ορισμένες έρευνες που υποστηρίζουν ότι στα κράτη που έχουν ισχυρά δημόσια μέσα ενημέρωσης οι πολίτες είναι καλύτερα ενημερωμένοι απ’ ό,τι σε αυτά που δεν υπάρχουν ή έχουν πολύ μικρή ισχύ, όπως στις ΗΠΑ.

Τον Μάρτιο του 2019 θα γίνουν γενικές εκλογές στην Ευρωπαϊκή Ένωση εν μέσω της αύξησης της κυριαρχίας της ακροδεξιάς; Πώς βλέπετε τη σημερινή πολική κατάσταση στην ήπειρο; Πιστεύετε ότι τα μέσα ενημέρωσης και τα fake news θα μπορέσουν να επηρεάσουν τη διαδικασία;
Σας έχω μια καλή και μια κακή είδηση. Ο Χίτλερ πέθανε αλλά η μητέρα του είναι έγκυος. Η ακροδεξιά μεγαλώνει στην Ευρώπη αν και όχι μόνο εκεί. Αναφερθήκαμε ήδη σε αυτό που συνέβη στη Βραζιλία, η οποία είναι πολύ σημαντική χώρα. Η ακροδεξιά είναι αδίστακτη. Δεν την πειράζει να διαδίδει παραπληροφόρηση και προπαγάνδα μέσω ψευδών ειδήσεων. Οι προοδευτικές δυνάμεις έχουν μεγαλύτερη συνείδηση ότι πρέπει να είναι υπεύθυνοι με τους ψηφοφόρους τους. Και οι ψηφοφόροι των προοδευτικών δυνάμεων συνήθως είναι πιο εκπαιδευμένοι και ασκούν μεγαλύτερη κριτική στα μέσα επικοινωνίας. Έτσι προετοιμαζόμαστε για μια χιονοστιβάδα ψευδών ειδήσεων κατά τις ευρωεκλογές. Και προετοιμαζόμαστε να την αντιμετωπίσουμε.

Για να ολοκληρώσουμε θα ήθελα να σας ρωτήσω σχετικά με τη χώρα σας, την Ελλάδα. Πώς αξιολογείτε την πολιτική και οικονομική κατάσταση μετά το τέλος της παρέμβασης του ΔΝΤ;
Η γενική κατάσταση βελτιώνεται. Η οικονομία βελτιώνεται. Το ΔΝΤ πίεσε για περισσότερες ιδιωτικοποιήσεις, περικοπές των δημόσιων δαπανών και των κρατικών προγραμμάτων, περικοπές σε μισθούς και συντάξεις. Τον περασμένο Αύγουστο το ΔΝΤ έφυγε. Το πρόγραμμά του τελείωσε και τώρα δεν έχουμε πλέον τελεσίγραφα και εκβιασμούς, γιατί αυτές είναι οι μέθοδοι που χρησιμοποιεί. Το ΔΝΤ παρενέβη σε όλους τους τομείς της οικονομικής ζωής, όχι μόνο στο δημόσιο χρέος αλλά και στους νόμους του υπουργείου Μεταφορών, για παράδειγμα του απαγόρευσε να ρυθμίσει τις δραστηριότητες της Uber στην Ελλάδα. Τώρα που δεν υπάρχει πια, η κυβέρνηση μπορεί πλέον να δημιουργήσει θετικά μέτρα για τους πολίτες όπως να αυξήσει τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων, να σταματήσει τις περικοπές στις συντάξεις, να μειώσει τους φόρους για τα μεσαία και χαμηλά εισοδήματα, να αυξήσει τις δαπάνες για κοινωνικά προγράμματα. Τώρα που βρισκόμαστε στην αρχή του χειμώνα έχουμε το θέμα της οικιακής θέρμανσης, και αυτή τη στιγμή η κυβέρνηση μπορεί να δημιουργήσει προγράμματα ώστε όσοι δεν μπορούν να πληρώσουν τα καύσιμα να πάρουν ένα επίδομα για να περάσουν τον χειμώνα. Λαμβάνονται πολλά θετικά μέτρα. Η λιτότητα χτύπησε κυρίως τους φτωχούς και ευνόησε τους πλούσιους. Αυτό κάνει το ΔΝΤ όπου πηγαίνει.

Θυμάμαι πως όταν η κρίση γινόταν όλο και χειρότερη στην Ελλάδα, οι δημοσιογράφοι της δημόσιας τηλεόρασης της ΕΡΤ, για την οποία εργαζόσασταν και ο ίδιος, έγιναν η αιχμή τους δόρατος μιας τρομερής αντίστασης.
Το 2013, όταν το ΔΝΤ ήρθε στην Ελλάδα η ΕΡΤ είχε τρία τηλεοπτικά κανάλια και έξι ραδιοφωνικούς σταθμούς και έκλεισαν τελείως. Από τη μία μέρα στην άλλη, χωρίς προειδοποίηση, οι οθόνες μαύρισαν. Μετά τη νίκη του ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ. το 2015 ξαναλειτουργούν αλλά είναι πολύ δύσκολο να επιστρέψουν στο σημείο που βρίσκονταν πριν από το μπλακάουτ. Είναι πολύ εύκολο να καταστρέψεις κάτι αλλά είναι πολύ δύσκολο να αναδημιουργήσεις ένα σύστημα μέσων από τα συντρίμμια. Οι θέσεις εργασίες, οι υποδομές, όλα καταστράφηκαν. Πολλοί από τους καλύτερους εργαζόμενους εγκατέλειψαν τον δημόσιο τομέα. Όμως ελπίζω μαζί με τη συνολική κατάσταση να μπορέσει και αυτό να βελτιωθεί.

—————–
Μετάφραση από τα ισπανικά για την ελληνική PRESSENZA: Αρετή Μαθιουδάκη.