Του Akop P. Nazaretyan

Η πίστη στη μεταθανάτια ζωή, συνοδεύει την ιστορία του ανθρώπινου γένους πάνω από δύο εκατομμύρια χρόνια.

Στην ανθρωπολογική της εκδοχή, συνέβαλλε ριζικά στη βιωσιμότητα του πρωτόγονου ανθρώπου. Πολύ αργότερα, στη Νεολιθική εποχή και μέσα στις πρώτες πόλεις-κράτη, η εικόνα της ύπαρξης μετά το θάνατο απέκτησε πολλές εκδοχές και μέχρι την αξονική περίοδο στα μέσα της πρώτης χιλιετίας προ Χριστού, η μυθολογική σκέψη κυριάρχησε απόλυτα στον πολιτισμό. Μεταξύ των ιδιαιτεροτήτων μιας τέτοιας σκέψης, υπάρχει εκείνη σύμφωνα με την οποία η ηθική επιχειρηματολογία ασχολείται αποκλειστικά με τα θέματα του «άλλου κόσμου». Προγονικά είδωλα ή θεοί που βλέπουν τα πάντα ακόμα κι αν κατορθώνουμε να κρύψουμε απ’ τους άλλους τις κακές μας πράξεις και αναπόφευκτα να τους τιμωρήσουμε εξαιτίας αυτών. Η ιδέα της ατομικής επιλογής και της προσωπικής ευθύνης είναι μόλις αισθητή στα οράματα των παιδιών μέσω του κόσμου της μυθολογίας.

Οι καρποί της κριτικής σκέψης, αναπτύχθηκαν ταυτόχρονα κι ανεξάρτητα σε διαφορετικές περιοχές του κόσμου. Ο Ζαρατούστρα, και οι Εβραίοι προφήτες, οι κυνικοί Έλληνες, οι σοφιστές κι ο Σωκράτης κι οι αντίπαλοί τους Βούδας και Κομφούκιος, εξέτασαν τους αρχαίους μύθους και συνηγόρησαν εναλλακτικά ευνοώντας σε μία ανιδιοτελή συμπεριφορά του ελέους, της επιθετικότητας-κράτησης και της εξάχνωσης.

Ο Karl Jaspers, ήταν ο πρώτος που αποκάλυψε αυτή τη ριζική αλλαγή στη «μεγάλη σκάλα» του πολιτιστικού κώδικα, αλλά παραχώρησε το πρόβλημα με τις αιτίες του (την σπαζοκεφαλιά δηλαδή) στον ιστορικό του μέλλοντος. Άλλες έρευνες έφεραν στην επιφάνεια το σύνδεσμο της αιτίας με τη πνευματική δυσφορία της αξονικής περιόδου και τον τεράστιο όγκο αίματος που χύθηκε στους πολέμους μετά την εξάπλωση του στρατού με τον ατσάλινο οπλισμό. Ο μπρούτζινος οπλισμός υπήρξε βαρύς, ακριβός κι εύθραυστος, άρα μη διαθέσιμος παρά για τους δυνατούς και τους πλούσιους. Οι πόλεμοι, διεξάγονταν από μικρούς μισθοφορικούς στρατούς ενώ οι χωρικοί έμεναν υποταγμένοι στη δουλεία του τρόμου. Αντιθέτως, τα ατσάλινα σπαθιά που ήταν ελαφρότερα, αντοχής κι οικονομικά, είχαν τη δυνατότητα να εξοπλίσουν όλο τον ανδρικό πληθυσμό. Το «Σώμα Εθελοντών του Λαού» αντικατέστησε το μισθοφορικό στρατό, κάτι που προκάλεσε τεράστιες απώλειες στους κόλπους του ανδρικού πληθυσμού κι απείλησε να εξολοθρεύσει τους πολιτισμούς των ηγεμόνων, επιπλέον χρειαζόταν  την υιοθεσία των κοινωνικών αξιών και των μεθόδων του εναλλακτικού πολέμου. Τελικά, τα Έθνη των οποίων οι «φιλόσοφοι», οι προφήτες, οι πολιτικοί κι οι στρατηγοί της νέας διάταξης, έκαναν της εμφάνισή τους πολύ αργότερα -όπως η Αίγυπτος, η Βαβυλώνα, η Ασσυρία κι άλλες- δεν μπόρεσαν ν’ ανταπεξέλθουν στις νέες ιστορικές προκλήσεις. Αυτό είναι ένα παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο προβλήθηκε ο παγκόσμιος επιλεκτικός μηχανισμός για την τεχνο-ανθρώπινη ισορροπία: Ο συστηματικός σύνδεσμος ανάμεσα στη τεχνολογική δύναμη, την ποιότητα του ρυθμιστικού και ψυχολογικού πολιτισμού και την εσωτερική βιωσιμότητα της κοινωνίας.

Ήταν σημαντικό ότι οι νέοι με ιδιοτελή κίνητρα δεν θα ανταποκρίνονταν στα ερεθίσματα και τις ποινές ενός άλλου κόσμου. Σε κοινωνίες με όλο και πιο αβέβαιες συμπεριφορές που υποτιμούσαν το συνήθη φόβο των θεών, μια νέα μορφή αυτοηθικής ανέτειλε, σε συμφωνία μ’ αυτό που στη σύγχρονη διάλεκτο αποκαλούμε «συνείδηση». Ο Σωκράτης χρησιμοποίησε τον όρο «Δαίμων» κι ο Κομφούκιος τον όρο “Ch’eng”. Μια και πλέον χιλιετία αργότερα, οι Άραβες (Zyndiqs – Ελεύθεροι Στοχαστές), προάγγελοι της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης, χρησιμοποιούσαν τον όρο «Insoniya – Ανθρωπότητα», για την ποιότητα του πνεύματος -θαρραλέα- ανεπτυγμένο που παρακινούσε αυτόν που δεν πιστεύει στις τιμωρίες ή τις αμοιβές του Θεού αποφεύγοντας την εμπάθεια κι ερχόμενος προς βοήθεια των δυστυχισμένων. Επιχειρηματολογούσαν στην ανωτερότητα της ηθικής αρετής του άθεου έναντι σ’ αυτήν του πιστού, παρακινουμένου απ’ το φόβο του Θεού.

Μια ιδιαίτερη περίοδος της ιστορίας της Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής υπήρξε η περίοδος των 3 «αιώνων σκοταδισμού» που ακολούθησαν τη πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Μια περίοδος που δημιούργησε το έδαφος για «μικρές αναγεννήσεις» που σημαδεύτηκαν απ’ την ανανεωμένη μνήμη της αντι-εβραϊκής κουλτούρας. Οι μουσουλμάνοι κατακτητές, ήταν πιο προσηλωμένοι στην αντι-εβραϊκή κουλτούρα σε σχέση με τους χριστιανούς. Χάρη στις προσπάθειες των φιλοσόφων τους, μεγάλος αριθμός κειμένων των Ελλήνων στοχαστών που η Καθολική Εκκλησία προσπάθησε να κάψει, διασώθηκαν και μεταφράστηκαν στ’ αραβικά.

Φωτογραφία: Pixabay

Το πρόβλημα είναι ότι, μετά την ήττα της Ρώμης, το πρώτο κύμα της αξονικής περιόδου ξεκίνησε να περιορίζεται. Οι άνθρωποι ήταν μέχρι πρότινος υποδουλωμένοι κι οι βάρβαροι δεν είχαν συνηθίσει στην ελευθερία του κόσμου από αφεντικά και Πατέρες. Επομένως, δεν διέκριναν την ακμή, το ύψος της επιχειρηματολογικής ηθικής των Αρχαίων που πέρασαν σε πρώτο πλάνο, αλλά ούτε και τη χριστιανική θεολογία που ξεφορτώθηκε εντελώς την αρχαία παγανιστική κουλτούρα. Ο Τερτυλλιανός, ένας απ’ τους πρώτους απολογητές, υποστήριζε πώς μόνο ένα πνεύμα που δεν είναι διεφθαρμένο απ’ τη φιλοσοφία μπορεί να φθάσει την αληθινή πίστη: Η άποψη αυτή, υπερίσχυσε στα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού. Ωστόσο, η κοινωνική σκέψη, επέστρεψε στη μυθολογία κι οι ηθικοί λόγοι είχαν εκ νέου περιοριστεί στις ουράνιες/θεϊκές ποινές.

Η λογική των ανιδιοτελών κινήτρων και οι συναισθηματικές εμπειρίες, παρέμειναν σθεναρά δεσμευμένες στην ουράνια εικόνα του τιμωρού Κυρίου, στο θέλημά του, στην έγκρισή του, στη καταδίκη του μέσα στη μυθολογία του μεσαίωνα. Γνωρίζουμε πώς και οι πιο σοβαρές σωματικές κακουχίες γίνονται πιο ανεκτές κι η συναισθηματική τους αξία στο πνεύμα ενός δούλου μεταμορφώνεται εάν πειθαρχεί στη θέληση του αφεντικού του. Όπως το υπογραμμίζει ο Γάλλος ιστορικός Philippe Ariès, οι Ευρωπαίοι στο Μεσαίωνα, θεωρούσαν έναν ξαφνικό κι εύκολο θάνατο χωρίς εξομολόγηση μήτε Θεία Κοινωνία, σαν μια μεγάλη ντροπή και τιμωρία απ’ το Θεό. Παρεμπιπτόντως, έβλεπαν τη Θεία Χάρη μέσα στην παρατεταμένη αγωνία που εξαγνίζει την ψυχή του αμαρτωλού κι υπόσχεται την ουράνια μακαριότητα.

Η αγάπη προς το Θεό, σαν πηγή καθαρτικού του πόνου, ήταν πραγματική λύτρωση σ’ έναν κόσμο γεμάτο με φυσικούς πόνους και πρόωρους θανάτους. Αυτή η οπτική του κόσμου εξυγίανε επιπροσθέτως τον σαδισμό των δήμιων για τη σωτηρία της ψυχής του αμαρτωλού παραλόγως κατά τον τελευταίο.

Ο μηχανισμός της άμυνας που η Anne Freud περιέγραψε ως «ταύτιση με τον επιτιθέμενο», είχε περιγραφεί με δραματικό τρόπο απ’ τον Bruno Bettelheim τον 20ο αιώνα: Περιέγραψε τον τρόπο με τον οποίο οι αιχμάλωτοι των στρατοπέδων συγκέντρωσης ερωτεύονταν, μιμούνταν και θαύμαζαν τους επιθεωρητές της ναζιστικής αστυνομίας. Μετά την τρομοκρατική ενέργεια στη Στοκχόλμη το 1973, οι όμηροι της επίθεσης προσπάθησαν να δικαιολογήσουν τους απαγωγείς τους με τρόπο τόσο επίμονο ώστε ο όρος «το σύνδρομο της Στοκχόλμης» να μείνει στην πολιτική διάλεκτο.

Ορισμένα κατοικίδια ζώα, υιοθέτησαν επιπροσθέτως την παράδοξη ικανότητα του ανθρωπίνου γένους ν’ απολαμβάνουν το βασανισμό. Είδα σκύλους-πειραματόζωα, να χαιρετούν με χαρά τον πειραματιστή που ερχόταν να τους ανοίξει με το χειρουργικό του εργαλείο. Είναι πάνω από 100 χρόνια που η Maria Erofeeva, βοηθός εργαστηρίου του Ivan Pavlov, έδειξε το φαινόμενο της πειραματικής εμπειρίας. Ένας νηστικός σκύλος, προτού λάβει την τροφή, απ’ το να περιμένει ν’ ακούσει το κλασσικό καμπανάκι, δέχεται μία χαμηλή εκκένωση ηλεκτρικού ρεύματος. Έχοντας συνηθίσει σ’ αυτή τη διαδοχή ο σκύλος αντιδρά στον πόνο, τρέχουν τα σάλια του και κουνάει την ουρά του. Σταδιακά και μέχρι ένα συγκεκριμένο βαθμό, η δύναμη της τάσης του ρεύματος αυξάνεται αλλά ο σκύλος συνεχίζει ν’ αντιδρά με τον ίδιο τρόπο ακόμα κι όταν ο πόνος γίνει οξύτερος. Ο Άγγλος φυσιολόγος Charles Sherrington, επισκέφτηκε το εργαστήριο του Pavlov το 1913 κι εκτίμησε δεόντως την εμπειρία. «Τώρα…Η επιμονή, η σταθερότητα των χριστιανών μαρτύρων γίνεται κατανοητή κι είναι οφθαλμοφανής».

Στην πραγματικότητα, βλέπουμε εδώ ένα εξαιρετικά απλοποιημένο μοντέλο της ανθρώπινης εμπειρίας σε αναμονή της επικείμενης αμοιβής, που παρουσιάζει τη συμπεριφορά έναντι του πόνου κι εκείνη των άλλων με την -αφηρημένη απ’ τις διακυμάνσεις της- θρησκευτική οπτική του κόσμου. Οι χριστιανές παρθένες, πολιορκούσαν την κατοικία του Ρωμαίου ανθύπατου, απαιτώντας να ριχθούν στο έλεος των πεινασμένων λεόντων, στο μέτρο που αυτό ήταν το συντομότερο μονοπάτι ώστε η καθεμία απ’ αυτές να ξαναβρεί τον αγαπημένο της Ιησού. Ο θάνατος ενός μάρτυρα για τη δόξα της αγιοτάτης πίστης, ήταν βιωμένη στη χαρά του πλήθους σαν μια γλυκιά προσμονή της αγκαλιάς της ποθουμένης αγάπης. Παρόμοια κίνητρα φαντάζουν παράλογα για έναν ορθολογικό παρατηρητή, αλλά είναι οικεία στον ψυχολόγο που μελετά τις δραστηριότητες των θρησκευτικών τρομοκρατών.

Φωτογραφία: Pixabay

Η αυτοκτονία, ώς μέσο επιτάχυνσης για την είσοδο στο Βασίλειο του Χριστού, ήταν ευρέως διαδεδομένη στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες, που με την αρνητική τους στάση  σε σχέση με τις ανεπιθύμητες σεξουαλικές επαφές και τη μητρότητα, αποτέλεσαν έναν απ’ τους παράγοντες της συρρίκνωσης του πληθυσμού στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Επομένως, από την άνοδό τους στην εξουσία οι χριστιανοί, πήραν δραστικά μέτρα απέναντι σε παρεκκλίνουσες συμπεριφορές. Ο Άγιος Αυγουστίνος, οδήγησε την εννοιολογική μάχη και καταδίκασε την αυτοκτονία ώς θανάσιμο αμάρτημα κάτι που θεσπίστηκε από τις Συνόδους της Εκκλησίας μετά το θάνατό του τον 6ο αιώνα. Ταυτόχρονα, αναπτύχθηκε η ιδέα των ιερών πολέμων που ενθάρρυναν τη θυσία της ανθρώπινης ζωής. Από τότε, «η Εκκλησία δεν καταδίκασε κάθε είδους πόλεμο». Καταδίκασε όμως κατ’ επανάληψη τις ειρηνικές «αιρέσεις».

Οι ασυμφωνίες αυτού του είδους, είναι οι όροι της μακροημέρευσης για κάθε πραγματική θρησκεία. Ωστόσο, το Κοράνι προβαίνει συνετά σε διάκριση ανάμεσα στους οπαδούς της Μέκκα κι αυτούς της Μεδίνα. Οι θεϊκές αποκαλύψεις που έλαβε ο Μωάμεθ στη Μέκκα ήταν πολύ περισσότερο ειρηνικές από εκείνες της Μεδίνα που έτειναν ξεκάθαρα προς έναν πόλεμο ενάντια στους άπιστους. Οι μουσουλμάνοι θεολόγοι, ανέπτυξαν την «αρχή της κατάργησης» μέσα στην οποία τα πιο πρόσφατα κείμενα επικράτησαν των πρώτων. Ο μουσουλμάνος Πακιστανός ερευνητής Patrick Sookhdeo σημειώνει ότι όπως κι όλα τα ιερά βιβλία, έτσι και το Κοράνι «είναι ένα βιβλίο όπου μπορούμε να επιλέξουμε». Αν θέλετε την ειρήνη, θα βρείτε ειρηνικά εδάφια. Εάν πάλι θέλετε τον πόλεμο, θα βρείτε φιλοπόλεμα εδάφια.

Επιστρέφουμε σ’ αυτό το σημείο, στις ευρύτερες επιπτώσεις της ιδέας του θανάτου, σαν πέρασμα σ’ έναν άλλο κόσμο, γύρω και πάνω στη σχέση του με την ανθρώπινη ζωή. Ο Simon de Montfort, ο δήμιος της φανατικής μάζας του 13ου αιώνα, αποκρίθηκε στην ερώτηση των μαθητών του πάνω στο θέμα της διάκρισης ανάμεσα στους αιρετικούς και τους καλούς καθολικούς: «Σκοτώστε τους όλους, ο Θεός θ’ αναγνωρίσει τους δικούς Του». Το 16ο αιώνα, οι Ισπανοί κατακτητές, συνδύασαν «ανθρώπινα» τη χριστιανική αποστολή με την απομάκρυνση των αυτοχθόνων. Όταν μάλιστα η «διακήρυξη του αφορισμού» το 1536 διατύπωνε ότι, οι αυτόχθονες Αμερικάνοι ήταν άνθρωποι (μολονότι πλήθος Ευρωπαίων προτιμούσαν να τους θεωρούν εξωτικά πιθηκοειδή), μια απλή κι άμεση διαδικασία είχε επινοηθεί: Έχοντας βαπτίσει ένα μωρό αυτοχθόνων, είχαν τη συνήθεια να του συνθλίβουν το κεφάλι. Έτσι, η ψυχή του μωρού, απελευθερωμένη από τις αμαρτίες των προγόνων της, πετούσε γρήγορα προς τον Παράδεισο και την ίδια στιγμή ο ζωτικός χώρος ήταν ανοιχτός στους ευγενείς και τους απογόνους τους. Ανάλογες πρακτικές ήταν σε ευρεία διάδοση σ’ όλες τις θρησκευτικές παραδόσεις όπως οι αποκαλούμενες μεταγεννητικές αποβολές: Οι γονείς, είχαν τη συνήθεια να ξεφορτώνονται τα άρρωστα και προβληματικά μωρά τους. Αφού τα βάπτιζαν ή αφού τους είχαν ασκήσει την περιτομή κλπ.

Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε με μία «λεγεώνα» παρόμοιων παραδειγμάτων προκειμένου να καταδείξουμε και να δώσουμε τον επίλογο που μου φαίνεται απαραίτητος. Εάν ενδιαφερόμαστε, όχι για έναν πλουραλιστή ή έναν images maker, αλλά για το άτομο που πιστεύει -λογοτεχνικά κι όχι μεταφορικά- στη μετά θάνατον ζωή, αυτή είναι μία απλή τεχνολογική εργασία. Τι θα έκανε κάποιον δολοφόνο ή κατά συρροή δολοφόνο… Δεν πρέπει να παρασυρόμαστε απ’ τις αναφορές στην αποτοξίνωση απ’ το ναρκωτικό των θρησκειών (που χρησιμοποιείται κάποιες φορές στην τελική πράξη), των «καλών» και των «κακών» θρησκειών, ή σε μια αυστηρή καταστολή που επιφέρει στην τρομοκρατία. Φλερτάροντας στην εποχή μας τη θρησκεία, είναι σαν να οργώνεις τη γη κάτω από κάθε είδους κοινωνική βία.

Μετάφραση από τα γαλλικά για την Pressenza Athens: Ανδρέας Παπαγγελόπουλος