42 χρόνια αναζήτησης για την αλήθεια και τη δικαιοσύνη στη Χιλή

Της Maxine Lowy *

Λίγες ώρες πριν από την Πρωτοχρονιά του 1975, ο φοιτητής της κοινωνιολογίας και μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος Jaime Robotham περπατούσε με τον φίλο του Claudio Thauby στο Σαντιάγκο στη γειτονιά της Προβιντέντσια, όταν οι πράκτορες της κατασταλτικής αστυνομίας DINA πέρασαν από δίπλα τους, τους είδαν, τους συνέλαβαν βίαια και τους πήραν. Οι οικογένειές τους δεν τους είδαν ποτέ ξανά, αλλά επτά μήνες αργότερα, εντοπίστηκαν δύο καμένα πτώματα στις Άνδεις κοντά στο Μπουένος Άιρες της Αργεντινής με Χιλιανές ταυτότητες κοντά τους, ένα από τα οποία έφερε το όνομα του Jaime.

Αυτός ο μήνας σηματοδοτεί 42 χρόνια από την ανακάλυψη, τον Ιούλιο του 1975, των πτωμάτων αυτών στην πόλη Πιλάρ, μια πόλη κοντά στο Μπουένος Άιρες, στην αρχική φάση ενός προγράμματος που εκτελούσαν από κοινού η Αργεντινή και η Χιλιανή στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών, το οποίο έγινε γνωστό ως Επιχείρηση Κολόμπο. Σήμερα η οικογένεια του Jaime ζητά να διερευνηθούν βασικά στοιχεία που δεν έχουν διευκρινιστεί ποτέ.

Το 1975, όταν η διεθνής καταδίκη για την πλήρη αδιαφορία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στη Χιλή απομόνωσε τη χώρα και οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατάλαβαν καλύτερα πώς λειτουργούσε η καταστολή, η δικτατορία με επικεφαλής τον Αουγκούστο Πινοσέτ έφτιαξε ένα σχέδιο για να συγκαλύψει την πρακτική των εξαφανίσεων. Αλλά το σχέδιο αποδείχτηκε τόσο αδέξιο που κατέληξε να υποδεικνύει κατευθείαν εκείνους που είχαν σκεφτεί το κόλπο.

Η Επιχείρηση Κολόμπο εκμεταλλεύτηκε την παρουσία χιλιάδων Χιλιανών προσφύγων στην Αργεντινή. Κατά την άφιξή τους, οι Χιλιανοί συμβουλεύονταν να προσποιούνται ότι προέρχονται από την αργεντινή συνοριακή πόλη της Μεντόζα, επειδή οι αξιωματούχοι της Αργεντινής πίστευαν ότι οι Χιλιανοί ήταν τρομοκράτες. Μάλιστα, το προηγούμενο έτος, τον Ιούνιο του 1974, ο Jaime Robotham βρισκόταν στο Μπουένος Άιρες σε μια αποστολή συγκέντρωσης χρημάτων και αναδιοργάνωσης του απαγορευμένου Χιλιανού Σοσιαλιστικού Κόμματος, το οποίο είχε περάσει στην παρανομία όταν η δικτατορία έθεσε εκτός νόμου τα πολιτικά κόμματα.

Η Επιχείρηση Κολόμπο ενίσχυσε επίσης τις συντονισμένες προσπάθειες συλλογής πληροφοριών μεταξύ του στρατού της Χιλής και της Αργεντινής. Τον Σεπτέμβριο του 1974, συνεργάστηκαν για να δολοφονήσουν τον πρώην αρχηγό του Στρατού Carlos Prats και τη σύζυγό του Sofia Cuthbert στην περιοχή Παλέρμο του Μπουένος Άιρες. Δέκα μήνες αργότερα, μια τέτοια συνεργασία θα επισημοποιηθεί με την Επιχείρηση Κόντορ, το κατασταλτικό στρατιωτικό δίκτυο που ένωνε τις δικτατορίες της Βόρεια Λατινικής Αμερικής.

Στις 16 Απριλίου 1975 σε ένα γκαράζ στο Μπουένος Άιρες στην οδό Σαρμιέντο, βρέθηκε ένα ακρωτηριασμένο πτώμα, μαζί με μια Χιλιανή ταυτότητα. Η ταυτότητα έφερε το όνομα του David Silberman, ενός Χιλιανού πολιτικού μηχανικού ο οποίος εθεάθη για τελευταία φορά τον Οκτώβριο του 1974 στο μυστικό κέντρο κράτησης και βασανιστηρίων στην οδό Χοσέ Ντομίνγκο Κάνιας στο Σαντιάγκο. Στη συνέχεια, στις 11 Ιουλίου, βρέθηκαν δύο καμένα πτώματα σε ένα αυτοκίνητο σταθμευμένο στην οδό Χιλής στην πόλη Πιλάρ, έξω από το Μπουένος Άιρες. Οι Χιλιανές ταυτότητες με τα ονόματα του Jaime Robotham και του αρχιτέκτονα Luis Guendelman βρέθηκαν άθικτες εκεί κοντά. Ο Robotham και ο Guendelman είχαν κρατηθεί και στη συνέχεια εξαφανίστηκαν από το 1974. Στις 19 Ιουλίου, το σχέδιο επαναλήφθηκε με την ανακάλυψη ενός άλλου πτώματος, αυτή τη φορά με ένα δελτίο ταυτότητας που ανήκε στον Juan Carlos Perelman, χημικό μηχανικό που συνελήφθη στο Σαντιάγο στις 2 Φεβρουαρίου του 1975, και εθεάθη εκείνο τον μήνα στη Βίλα Γκριμάλντι.

Εν τω μεταξύ, στις 15 Ιουλίου, τα περίπτερα εφημερίδων στο Μπουένος Άιρες πλημμύρισαν με μια νέα έκδοση – τη «Lea», ένα περιοδικό μιας μόνο έκδοσης – που απαριθμούσε τα ονόματα 60 Χιλιανών που υποτίθεται ότι σκοτώθηκαν σε εσωτερική εκκαθάριση των αριστερών κινημάτων. Και στις 24 Ιουλίου, αυτή τη φορά στη Βραζιλία, εμφανίστηκε μια νέα έκδοση ενός μόνο τεύχους σε περίπτερα – η «Novo O Día» – με τα ονόματα 50 ακόμα Χιλιανών που φέρεται ότι «σκοτώθηκαν σε συγκρούσεις με αργεντινές δυνάμεις κοντά στη Σάλτα». Μαζί οι δύο λίστες περιείχαν 119 ονόματα, στα οποία πολλά άρθρα που καλύφθηκαν ευρέως στη Χιλή και στο εξωτερικό ισχυρίστηκαν ότι είναι αυτά των Χιλιανών που σκοτώθηκαν σε εσωτερικές εκκαθαρίσεις στην Αργεντινή.

Το 2005, ο δικαστής Victor Montiglio, του Εφετείου του Σαντιάγκο, άσκησε δίωξη τον Αουγκούστο Πινοσέτ για την Επιχείρηση Κολόμπο. Το 2008 ο ίδιος δικαστής άσκησε δίωξη σε 98 διοικητές και πρώην πράκτορες της μυστικής αστυνομίας DINA για 60 θύματα από τους 119 ανθρώπους που απαριθμούνται. Το δικαστήριο απέδειξε τις συνθήκες των συλλήψεών τους: όλοι είχαν απαχθεί και είχαν κρατηθεί σε διάφορα κέντρα κράτησης στη Χιλή. Αυτά περιλαμβάνουν την οδό Λόντρες 38, την Χοσέ Ντομίνγκο Κάνιας, την Ιράν και την Βίλα Γριμάλντι, γνωστές με τη στρατιωτική τους ονοματολογία Γιουκάταν, Ολάγκ, Τακόρα και Τερανόβα αντίστοιχα. Ο δικαστής απέδειξε ότι κανένας από τους 119 αγνοούμενους δεν θα μπορούσε να βρίσκεται στην Αργεντινή τη στιγμή που υποτίθεται ότι πέθανε. Επίσης, απέδειξε τη συμμετοχή των πρακτόρων της DINA που είχαν καταρτίσει τους καταλόγους ονομάτων και πλαστών δελτίων ταυτότητας.

Όμως, η κλοπή ταυτότητας και η ανακάλυψη των τεσσάρων πτωμάτων, που αποτελούσαν το αρχικό στάδιο της Επιχείρησης Κολόμπο, δεν έχουν ποτέ διερευνηθεί.

Οι οικογένειες Silberman, Robotham, Guendelman και Perelman αναζητούσαν τα αντίστοιχα μέλη τους και τώρα αναγκάστηκαν να ταξιδέψουν στο Μπουένος Άιρες για να αντιμετωπίσουν τη φρικτή όψη των καμένων πτωμάτων στο νεκροτομείο. Παρά τις παραμορφωμένες συνθήκες, τα μέλη της οικογένειας επιβεβαίωσαν ότι τα πτώματα δεν αντιστοιχούσαν στους δικούς τους. Η επιβεβαίωση αυτή υποστηρίχθηκε και από άλλα στοιχεία, περιλαμβανομένων ορθογραφικών λαθών στα ονόματα, πλαστών υπογραφών και παλιών φωτογραφιών στις ταυτότητες.

Για παράδειγμα, τον Φεβρουάριο του 1975, οι αστυνομικοί πήγαν στο σπίτι του Robotham στο Σαντιάγκο, ζητώντας μια φωτογραφία του Jaime. (Οι επιζώντες κρατούμενοι είπαν αργότερα ότι εκείνες τις μέρες είδαν τον Jaime και τον φίλο του Claudio Thauby στο στρατόπεδο κράτησης στη Βίλα Γκριμάλντι.) Τέσσερις μήνες αργότερα, η ίδια φωτογραφία εμφανίστηκε κολλημένη σε μια ταυτότητα με το όνομα του Jaime, που βρέθηκε δίπλα σε ένα από τα πτώματα που ανακαλύφθηκαν στην Πιλάρ της Αργεντινής.

Μια επιστολή με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 2015 από το γραφείο του εισαγγελέα του Μπουένος Άιρες υποδηλώνει «τραύμα από όπλο στο κεφάλι» ως αιτία θανάτου των δύο πτωμάτων που συνοδεύονταν από τα δελτία ταυτότητας με τα λάθος επίθετα του Jaime Robotham και του Luis Guendelman. Το γράμμα εμφανίστηκε στην Αργεντινή ως μέρος της υπόθεσης εναντίον του στρατιωτικού ηγέτη της Χούντας Jorge Rafael Videla και άλλων για «παράνομη στέρηση ελευθερίας». Η επιστολή αναφέρει επίσης ότι: «Οι νεκροί … θάφτηκαν ως ανώνυμοι στο Δημοτικό Κοιμητήριο της Πιλάρ στις 23 Ιουλίου 1975 με εντολή της αστυνομίας και τοποθετήθηκαν στο τμήμα 13, στον τάφο νούμερο 50, αλλά στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στους τάφους των απόρων». Εννέα ημέρες μετά την ανακάλυψη των πτωμάτων, θάφτηκαν χωρίς έρευνα.

Ωστόσο, φαίνεται ότι υπάρχουν κάποιες πληροφορίες, συμπεριλαμβανομένων δακτυλικών αποτυπωμάτων τουλάχιστον ενός από τα θύματα που βρέθηκαν στο εσωτερικό του αυτοκινήτου στην Πιλάρ, σύμφωνα με αξιωματούχους της Αργεντινής.

Ο Jorge Robotham, ο μεγαλύτερος αδελφός του Jaime, καλεί τους Αργεντινούς αξιωματούχους να διερευνήσουν την ταυτότητα των τεσσάρων πτωμάτων και τις περιστάσεις που περιβάλλουν τους θανάτους τους. Αναφορικά με το επεισόδιο σήμερα, σε συνέντευξή του στην συγγραφέα που πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο, είπε: «Το τραύμα του να αναγκαστείς να αντιμετωπίσεις το θέαμα ενός καμένου πτώματος δεν είναι ευνοϊκό για την εξαγωγή ακριβών συμπερασμάτων, τουλάχιστον όχι σε σχέση με το πτώμα που σχετίζεται με το όνομα του αδελφού μου Jaime». Πιστεύει ότι μια έρευνα της Αργεντινής μπορεί να αποκαλύψει περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το πώς οργανώθηκε η σκευωρία.

Ο Simon Guendelman είναι ο αδελφός του Luis Guendelman, ο οποίος απήχθη στις 4 Σεπτεμβρίου 1974 στο Σαντιάγκο. Ο Guendelman παρατήρησε ότι, όταν έμαθε ότι η μητέρα του και η κουνιάδα του είχαν αποκλείσει κάθε πιθανότητα ότι το πτώμα που βρέθηκε στην Πιλάρ θα μπορούσε να αφορά τον Luis, αναρωτήθηκε αμέσως: «Αν δεν είναι ο Lucho, τότε ποιος είναι; Ποια άλλη οικογένεια, όπως και η δική μας, ψάχνει έναν αγαπημένο»;

Αυτό είναι που ο Jorge Robotham ελπίζει να ανακαλύψει. Ο Jaime ήταν οκτώ χρόνια νεότερος από τον Jorge. «Όταν ήταν μικρό παιδί, δεν με ενδιέφεραν αυτά που έκανε», γελάει. Πάνω από τέσσερις δεκαετίες αργότερα, όταν αυτό το «μικρό παιδί» θα ήταν 66 ετών, η επιδίωξη για δικαιοσύνη για τον αδελφό του αποτελεί την κινητήρια δύναμη της ζωής του.

* Η Maxine Lowy είναι δημοσιογράφος και μεταφραστής που ζει και εργάζεται στο Σαντιάγκο της Χιλής. Το 2016 δημοσίευσε το βιβλίο «Memoria Latente» (LOM Ediciones).