γράφει ο Shahidul Alam*

Το Bait Ur Rouf, τζαμί στη Ντάκα, πρωτεύουσα του Μπαγκλαντές, όπου έγινε αυτή η φωτογράφηση, είναι έργο τέχνης. Η γλυπτική ποιότητα, η χρήση του φωτός, η ηρεμία του χώρου, η ευφυής χρήση της γεωμετρίας και ο φυσικός εξαερισμός είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά που πιθανώς συνέβαλαν στο να κερδίσει το τζαμί το βραβείο Aga Khan για Αρχιτεκτονική το 2016. Για μένα, το γεγονός ότι μια γυναίκα είχε δωρίσει τη γη και ότι η εγγονή της το σχεδίασε και το έχτισε, είναι επίσης συναρπαστικές πτυχές. Πρόκειται για ένα τζαμί χωρίς μιναρέδες. Δεν υπάρχει τεχνητός κλιματισμός. Δεν υπάρχει ειδικός βωμός για τον ιμάμη. Είναι συναρπαστική η εννοιολογική ομοιότητα με το τζαμί του Προφήτη, όπου τα κυριότερα χαρακτηριστικά ήταν οι σχέσεις συνάρτησης-μορφής (η πλατεία και ο κύλινδρος). Σεβασμός για το περιβάλλον (χρήση φυσικού φωτός, μη χρήση κλιματισμού), καθαριότητα (το τέμενος είναι πεντακάθαρο, χωρίς ουσιαστικά έπιπλα). Ολοκληρωμένη αριστεία (πήρε, όπως είπαμε ήδη, βραβείο Aga Khan για το σχεδιασμό). Προωθώντας μόνο κοινωνικές αλληλεπιδράσεις (χωρίς ιεραρχική θέση για τον ιμάμη) και εγχώριες αντί για ξένες επιρροές (χρήση τοπικών τούβλων χωρίς γύψο), αυξάνει την αυθεντικότητά του.

Το σημερινό επίπεδο της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας στον κόσμο είναι μέρος ενός γενικότερου περιβάλλοντος μισαλλοδοξίας και πιο συγκεκριμένα καταπίεσης της διαφωνίας. Ο “πόλεμος κατά της τρομοκρατίας” και η ιμπεριαλιστική προπαγάνδα που προηγήθηκαν έχουν προκαλέσει τεράστιες αναταραχές στον μη δυτικό κόσμο, κι αν και έχουν συμβεί μικρότερης κλίμακας βίαια επεισόδια στη Δύση, γενικά, έχουν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της κάλυψης των παγκόσμιων μέσων ενημέρωσης. Ο μέσος άνθρωπος και οι άνθρωποι που ζουν κυρίως στις ισλαμικές περιοχές αισθάνονται πολύ λιγότερο ασφαλείς από ό,τι παλαιότερα. Η παντελής αδιαφορία για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η απληστία, η κατάφωρη υποκρισία και η ανούσια προώθηση του στρατιωτικού βιομηχανικού συμπλέγματος, οδήγησαν στην κρίση στην οποία βρισκόμαστε.

Ο μέσος όρος των ανθρώπων στο Μπαγκλαντές φοβούνται το Θεό, είναι θρησκευόμενοι και μουσουλμάνοι. Δεν είναι ούτε φονταμενταλιστές ούτε τείνουν στη βία. Το «τσουβάλιασμα» πως Ισλάμ σημαίνει βία και η αδυναμία των αριστερών και άλλων κοσμικών ομάδων να ασχοληθούν με το Ισλάμ όχι μόνο δημιούργησε απόσταση αλλά και κατέστησε δύσκολη τη διεξαγωγή συζητήσεων σε κοινό έδαφος. Από την άλλη πλευρά, το Ισλάμ ήταν πάντα μια πολύ ρεαλιστική θρησκεία και ασχολείται σχεδόν με κάθε πτυχή της ζωής, από το σεξ μέχρι την επιχείρηση. Το πρώτο αστικό στοιχείο που εισήγαγε ο Προφήτης στην πόλη Madinah ήταν το τζαμί, το οποίο λειτουργούσε ως κέντρο ανάπτυξης της κοινότητας. Χρησιμοποιήθηκε ως κέντρο για θρησκευτικές δραστηριότητες, ως κέντρο μάθησης, ως έδρα της κυβέρνησης του Προφήτη, ως κέντρο ευημερίας και φιλανθρωπίας, ως κέντρο κράτησης και αποκατάστασης, ως χώρος ιατρικής περίθαλψης και νοσηλείας, ως χώρος για δραστηριότητες αναψυχής. Ο Προφήτης είναι ακόμη γνωστός για τις κινήσεις φιλοξενίας γυναικών στο τζαμί, ακόμα και για την υποδοχή μη μουσουλμάνων αν θέλουν να προσευχηθούν εκεί. Είναι αυτό το άνοιγμα και η δυνατότητα να φτάσει κανείς στον άλλον, που φαίνεται να λείπει σήμερα, στην καθημερινή ζωή και στο ίδιο το τζαμί ως προς τη λειτουργία που φέρνει εις πέρας.

Late afternoon sun showing the long shadows formed by the Jali brick formation, where light and ventilation are naturally provided – Bait Ur Rouf Mosque, Dhaka, Bangladesh.

Μια κοινή αντίληψη ότι η φωτογραφία απαγορεύεται στο Ισλάμ, είναι γελοία καθώς η φωτογραφία υπήρχε για λιγότερο από δύο αιώνες. Το Ισλάμ απαγορεύει την ειδωλολατρεία, αλλά ούτε αυτό απαιτεί φωτογραφία, ούτε καν είναι το μέσο που χρησιμοποιείται ειδικά για το σκοπό αυτό.

Στις πολυάριθμες επισκέψεις μου στο τζαμί βρήκα φυσικά ανθρώπους να προσεύχονται. Είδα επίσης ανθρώπους (πάντα άνδρες) να κοιμούνται, να τρώνε, να συνομιλούν. Είδα παιδιά να τρέχουν. Βρήκα μάλιστα μια κατσίκα μια μέρα και έπειτα μπήκε ένα σπουργίτι, προσπαθώντας να βρει ένα μέρος να φωλιάσει. Καθώς περπατούσα μέσα ένα απόγευμα, βλέποντας τις σκιές να χορεύουν πάνω στα τούβλα, βρήκα μια κόκκινη μπάλα κρίκετ. Φαινόταν να ταιριάζει με το γυμνό τούβλινο πάτωμα. Έχει παρόμοιο χρώμα και η εσωτερική καμπύλη του κυλίνδρου συμπλήρωνε το σχήμα του. Δεν το περίμενα. Την επόμενη ημέρα, κατά τη διάρκεια των προσευχών του Jumma (η Παρασκευή, ιερή ημέρα στο Ισλάμ, είναι ημέρα υποχρεωτικής δημόσιας λατρείας), είδα άλλη μια μπάλα του κρίκετ, αυτή ήταν πιο καινούργια και με πιο έντονα χρώματα. Άκουσα έντονες φωνές. Δεν πίστευα ότι μια τόσο ιδιαίτερη μέρα της εβδομάδας, αφιερωμένη στην προσευχή, θα διαταρασσόταν από φωνές παιδιών που έπαιζαν, ότι θα την ζούσαν τόσο χαλαρά. Ήμουν έκπληκτος με το γεγονός ότι ένας από τους πιστούς στην πρώτη σειρά, έπιασε την μπάλα, χαμογέλασε, κοίταξε και την έστειλε πίσω μέσα από το κενό στον τοίχο στο mehrab, που στήθηκε για να σηματοδοτεί την kebla, την κατεύθυνση της Kaaba στη Μέκκα. Αυτό το τζαμί αισθανόμουν ότι είναι διαφορετικό. Ήταν ένας ζωντανός, ανοιχτός χώρος, που συγχωρεί, είναι δεκτικός, όπως ο Προφήτης σκόπευε να είναι τζαμιά.

Η ιδέα αυτής της έκθεσης, η οποία διεξήχθη σε μία μόνο μέρα (8 Μαΐου 2017), γεννήθηκε αφενός για να υπενθυμίσει στον θρησκευόμενο ότι το Ισλάμ υιοθετεί μια πολύ πιο συμπεριληπτική κουλτούρα από ό, τι ασκείται στην πράξη εντός ή εκτός τζαμιών και αφετέρου για να υπενθυμίσει στους κοσμικούς ότι η θρησκεία σχεδιάστηκε ως δύναμη για την κοινωνική συνοχή και όχι για τη διαίρεση. Σε προσωπικό επίπεδο, θέλω επίσης να μπορώ να έχω πρόσβαση στο τζαμί για την ανάπτυξη της τέχνης μου. Μπορείτε να φανταστείτε χιλιάδες τζαμιά στην πρωτεύουσα Ντάκα ξαφνικά διαθέσιμα για όλους;

Αν αυτή η παράσταση πετύχει να φέρει ανθρώπους που κανονικά δεν θα είχαν εισέλθει ποτέ σε ένα τζαμί, εάν αμφισβητήσει την αφοσίωση, αμφισβητώντας την αυστηρή μέθοδο λατρείας, εάν βοηθά το τζαμί να γίνει συμπεριληπτικός κοινοτικός χώρος, όπως όλα τα τζαμιά προορίζονταν να είναι, θα είναι ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός για τους νέους και τους μεγαλύτερους, για τους άνδρες και για τις γυναίκες, για τους πιστούς και τους μη πιστούς.

———-
* Ο Shahidul Alam είναι φωτογράφος, επιμελητής εκθέσεων και ακτιβιστής, κάτοχος του βραβείου Shilpakala, μέγιστη τιμή βράβευσης που δίνεται σε καλλιτέχνες στο Μπαγκλαντές.