Δημοσιεύουμε το πλήρες κείμενο από την ομιλία του Valerio Colombo, Γενικού Γραμματέα του Ιταλικού Ανθρωπιστικού Κόμματος, στο σεμινάριο «Η πρόκληση της άμεσης δημοκρατίας», που πραγματοποιήθηκε στο Μιλάνο στις 19 Μαρτίου του 2016.
Βλέπουμε πως σήμερα η κοινωνία είναι ώριμη για μια έκτακτη, άμεση και ευρύτερη συμμετοχή των πολιτών στη δημοκρατική ζωή.
Πριν από μερικούς αιώνες – χρόνος απειροελάχιστος αν τον συγκρίνουμε με τον χρόνο που απαιτήθηκε για την εξέλιξη του είδους μας – η δημοκρατία ήταν μια έννοια που αφορούσε αποκλειστικά τους «ελεύθερους πολίτες», με δεδομένο πως οι περισσότεροι άνθρωποι εκείνη την εποχή εξαιρούνταν από αυτήν την διαδικασία και ζούσαν σε συνθήκες δουλείας.
Μόλις πριν από μερικούς αιώνες, η δουλεία θεωρούνταν ακόμα φυσιολογική και μια «φωτισμένη μοναρχία» ήταν το καλύτερο στο οποίο θα μπορούσαν να ελπίζουν οι υπήκοοι ενός βασιλείου.
Ένα Σύνταγμα όπως αυτό της Ιταλικής Δημοκρατίας θα θεωρούνταν ουτοπία – μπορεί βέβαια σήμερα κάποιοι να μην το εφαρμόζουν σωστά και να προσπαθούν να το αλλοιώσουν· όμως υπάρχει και μπορούμε να το υπερασπιστούμε.
Είναι βέβαιο, ωστόσο, ότι η αμιγώς αντιπροσωπευτική δημοκρατία – όπως αυτή έχει σχεδιαστεί με βάση το Σύνταγμά μας – βρίσκεται σε βαθιά κρίση (και όχι μόνο στην Ιταλία)· σε τέτοιο βαθμό μάλιστα ώστε σήμερα να μιλάμε πλέον για την εποχή της μετα-δημοκρατίας!
Σίγουρα, παρά τις επιμέρους τάσεις για οπισθοδρόμηση που βιώνουμε αυτή την ιστορική στιγμή, η εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας οδηγείται προς την εξάπλωση της κυριαρχίας σε όλα τα μέλη του είδους μας: οδηγείται, δηλαδή, προς μια πραγματική δημοκρατία.
Το αποτέλεσμα αυτής της «πραγματικής» δημοκρατίας, όπως αρέσει σε εμάς τους ανθρωπιστές να την ονομάζουμε, είναι ότι όταν θα είμαστε όλοι κυρίαρχοι, τότε δεν θα υπάρχει πλέον ανάγκη για «κυβερνήτες»: είτε πρόκειται για μονάρχες παλαιού τύπου, είτε για αιρετούς αντιπροσώπους, όπως το σημερινό Κοινοβούλιο (το οποίο θα έπρεπε να είναι κυρίαρχο, έτσι δεν είναι;).
Αυτό – η αληθινή δημοκρατία χωρίς καμία αντιπροσώπευση εξουσίας – σήμερα φαντάζει ως ουτοπία, όπως ακριβώς ουτοπικό θα φαινόταν και πριν από μερικούς αιώνες το Σύνταγμά μας σε κάθε λογικό άνθρωπο.
Αυτό για το οποίο θα ήθελα να μιλήσω σήμερα αφορά στους όρους και τις συνέπειες που σχετίζονται με την επίτευξη αυτής της ουτοπίας και στο ποια είναι τα πραγματικά εμπόδια.
Ξεκινάμε από τις συνθήκες, που κατά τη γνώμη μου, ουσιαστικά ήδη υπάρχουν. Επιστρέφοντας σε αυτό που είπα στην αρχή, μέχρι (σχετικά) πρόσφατα, φρικτές καταστάσεις όπως η δουλεία ήταν πλήρως αποδεκτές, όπως και το γεγονός ότι υπήρχε μια προνομιούχος ελίτ.
Η δικαιολογία ήταν πάντα η «έλλειψη πόρων»: δεδομένου ότι δεν υπάρχουν αρκετοί πόροι για όλους, ας προστατεύσουμε τους λίγους γιατί, περίπου όπως συμβαίνει και με τη «βασίλισσα μέλισσα» στην κυψέλη, αυτοί οι λίγοι θα μπορούν στη συνέχεια να αναπτυχθούν σε ασφαλές περιβάλλον, να εξελιχθούν και να περιφρουρήσουν τα κοινά.
Αυτοί οι εκλεκτοί ονομάζονταν «άρχουσα τάξη» και επιλέγονταν με διάφορους τρόπους, ανάλογα με το πολιτισμό πλαίσιο και την ιστορική περίοδο.
Τη δεκαετία του ’60, ωστόσο, συνέβη κάτι που προκάλεσε μια ασυνέχεια: έκλεισε ο κύκλος που είχε ανοίξει μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν, όταν ο άνθρωπος ξεκινώντας να χρησιμοποιεί τη φωτιά, εγκαινίασε τα διάφορα στάδια της τεχνολογίας φτάνοντας μέχρι και τις μέρες μας. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’60 στον εικοστό αιώνα, η επιστήμη και η τεχνολογία κήρυξαν το τέλος της έλλειψης πόρων.
Από εκείνη τη στιγμή και μετά εξασφαλίστηκαν οι πόροι που θα παρείχαν σε κάθε άνθρωπο μιαν αξιοπρεπή ζωή. Το γεγονός ότι αυτό δεν έχει ακόμα επί της ουσίας επιτευχθεί, οφείλεται αποκλειστικά και μόνο σε «οργανωτικούς» και πολιτικούς λόγους, κι όχι στη μη βιωσιμότητα των υλικών πόρων.
Ο οικονομολόγος Th. Piketty μας λέει ότι, αντίθετα, τα τελευταία χρόνια μεγαλώνει εκ νέου το χάσμα της ανισότητας, και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό ώστε να μιλάμε πλέον για ανισότητες αντίστοιχες εκείνες του 1700. Αυτό μπορεί να φαίνεται εκ διαμέτρου αντίθετο με ό,τι μόλις ανέφερα, αλλά δεν είναι. Στην πραγματικότητα, αν το καλοσκεφτούμε, το τέλος της έλλειψης πόρων έφερε και το τέλος της αιτιολόγησης της ανισότητας ως «αναγκαίας».
Έχοντας αυτό ως αφετηρία, ετοιμαζόταν μια πραγματική κι αληθινή επανάσταση που θα μπορούσε να επηρεάσει το σύνολο της ανθρωπότητας που βρισκόταν ήδη στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης (με την έννοια της παγκόσμιας διασύνδεσης).
Θυμάστε το ’68; Μια γενιά που συνειδητοποίησε πως ήταν πια καιρός να αλλάξουν τα πάντα!
Από εκείνο το σημείο και μετά, όμως, είδαμε αλλεπάλληλα αντεπαναστατικά κύματα πρωτοφανούς βίας: για παράδειγμα, η οικονομία, που δημιουργήθηκε ακριβώς για να αντιμετωπιστεί η έλλειψη πόρων με τη βελτιστοποίηση αυτών, έχει τρελαθεί εντελώς: έχει μετατραπεί σε μια ανεξέλεγκτη οικονομική κερδοσκοπία που ασχολείται με τα όσα θα μπορούσαν να γίνουν, αλλά που δεν υπάρχουν ποτέ τα χρήματα για να γίνουν…
Η βία των δυνάμεων εκείνων που εμποδίζουν την εξέλιξη η οποία προέκυψε από το τέλος της έλλειψης πόρων, έχει δημιουργήσει έναν πραγματικό πόλεμο γενεών.
Έχουμε φτάσει, υπό αυτή την έννοια, σε αδιέξοδο και ένα μεγάλο μέρος της κρίσης που βιώνουμε τώρα συνδέεται άμεσα με αυτό το φαινόμενο … το οποίο δεν είναι βέβαια το κύριο θέμα που θα θίξουμε σήμερα και ως εκ τούτου, είναι καλύτερο να κάνουμε εδώ απλά μια σχετική νύξη.
Αυτό που είναι βέβαιο πάντως είναι ότι, τουλάχιστον από την άποψη των περιώνυμων πόρων, δεν υπάρχει πλέον κανένας λόγος για τον οποίο η κυριαρχία δεν θα πρέπει να περιλαμβάνει κάθε άνθρωπο αυτής της γης. Με την έλευση της τεχνητής νοημοσύνης και της ρομποτικής, ακόμη και οι εργασίες υψηλών διανοητικών απαιτήσεων σύντομα θα ανατεθούν στην τεχνολογία…άρα θα πρέπει να βρούμε κάτι χρήσιμο να κάνουμε … όπως για παράδειγμα το να αποφασίζουμε από κοινού για τη ζωή μας;!;
Έχοντας λοιπόν καταλήξει ότι έχουν ωριμάσει οι συνθήκες ώστε να αλλάξει ριζικά ο τρόπος ελέγχου του ανθρώπινου ιστού, προκύπτουν νέα ερωτήματα …
Ποιες θα είναι οι επιπτώσεις από όλα αυτά;
Αρχικά θα πρέπει να ξεπεράσουμε μερικές εννοιολογικές παγίδες στις οποίες πέφτουμε λόγω των συνθηκών ψευδο-δημοκρατίας αντιπροσωπευτικού τύπου μέσα στις οποίες ζούμε αυτή τη στιγμή.
«Με την άμεση δημοκρατία επιτέλους θα αποφασίζουμε εμείς οι απλοί πολίτες», λέμε ελπίζοντας πως έτσι επιτέλους θα μπορέσουμε να πάρουμε στα χέρια μας τον έλεγχο της ίδιας μας της ζωής μέσα από τον έλεγχο των κοινών.
Προσπαθώντας να εστιάσουμε όμως λίγο περισσότερο στο πώς όλα αυτά θα μπορούσαν πραγματικά να λειτουργήσουν, φαίνεται ότι πέφτουμε σχεδόν αμέσως στην παγίδα του να προβάλλουμε όλα εκείνα στα οποία έχουμε συνηθίσει, δηλαδή στο ότι θα αποφασίζω επιτέλους «εγώ», μαζί με τους φίλους μου… Δηλαδή έχουμε την τάση να προβάλλουμε μια «παραδοσιακή» κατάσταση κυριαρχίας κατά την οποία θα αποφασίζουμε «εμείς» – και το «εμείς» εδώ νοείται ως μια συλλογικότητα που επεκτείνει το «εγώ» μας ως προβολή – χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την τεράστια ποικιλομορφία της ανθρώπινης κοινωνίας.
Θα αποφασίζουν «οι άλλοι;» Ή θα αποφασίζουμε «εμείς;» Να που κάνει αμέσως την εμφάνισή της η διάσπαση, στην οποία το «εγώ» μας ή ένα «εμείς» που λειτουργεί ως προβολή του πρώτου, έρχεται αντιμέτωπο με όλους τους άλλους.
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε απαραίτητη την ύπαρξη ενός «κεντρικού σημείου ελέγχου» το οποίο κατευθύνει τη διαδικασία: έχουμε συνηθίσει στην ανάγκη ύπαρξης μιας ελίτ και στην τάση να ανήκουμε κάπου.
Αν θέλουμε όμως να είμαστε πραγματικά κυρίαρχοι, και όχι μόνο εγώ και οι φίλοι μου (λάθος που, επαναλαμβάνω, κάνουμε συχνά όταν σκεφτόμαστε την άμεση δημοκρατία, κατά την οποία θα μπορούμε επιτέλους να αποφασίζουμε «εμείς»), δεν θα υπάρχει πλέον «κεντρικό σημείο ελέγχου» και πάνω απ’όλα, αυτό που θέλω εγώ ή οι φίλοι μου δεν σημαίνει πως θα συνιστά και την τελική απόφαση.
Σίγουρα θα μπορούν να υπάρχουν άτομα επιφορτισμένα με τον συντονισμό και την επεξεργασία της πληροφορίας… αλλά αν συμμετέχουν όλοι ως ίσοι στη δημοκρατική διαδικασία, από ένα σημείο και μετά ο έλεγχος δεν θα μπορεί πλέον να συγκεντρώνεται σε ορισμένα και μόνο άτομα.
Μιλάμε έτσι κι αλλιώς για «έλεγχο» εκ των πραγμάτων φαινομενικό, μιας που όπως είναι σήμερα τα πράγματα, ο οποιοσδήποτε έλεγχος της «παραδοσιακής» δημοκρατικής διαδικασίας καθίσταται αδύνατος… Ίσως μάλιστα η επίσημη αντιπροσωπευτική δημοκρατία δεν έχει αποτύχει μόνο εξαιτίας της διεφθαρμένης άρχουσας τάξης, αλλά επειδή το συγκεκριμένο μοντέλο παραείναι πλέον απλοϊκό και ξεπερασμένο για τη σημερινή πολυπλοκότητα του ανθρώπινου φαινομένου.
Αυτή είναι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα πτυχή, που εμπνέει όμως και το μεγαλύτερο φόβο: ποιος θα ηγηθεί της διαδικασίας; Θα είναι το απόλυτο χάος; Θα πάμε να πέσουμε έτσι, με φόρα στην άβυσσο;
Πώς να φανταστούμε την εμφάνιση ενός νέου οργανωτικού μοντέλου, χωρίς αυτόν που θα το «οργανώνει»;
Η επιστήμη του εικοστού αιώνα έρχεται να μας δείξει το δρόμο, με αυτό που ο Ίλια Πριγκοζίν ονόμαζε «δομές έκλυσης».
Έτσι, στη μέση μιας χαοτικής κρίσης, να που μπορούν και εμφανίζονται εξάγωνα, νέα είδη χωροχρονικής οργάνωσης… και αυτό συμβαίνει μόνον όταν η αναταραχή είναι μακράν της ισορροπίας και «καταναλώνει ενέργεια» …
Όταν ένα σύστημα βρίσκεται σε ισορροπία και αποκρυσταλλώνεται, είναι πολύ κοντά σε αυτό που για ένα ζωντανό ον θα ονομάζαμε θάνατο. Αλλά όταν ένα σύστημα όπως η παγκοσμιοποιημένη ανθρωπότητα βρίσκεται σε πλήρη χαοτική αναταραχή, τότε εκεί μπορούν να υπάρξουν εξαιρετικά δείγματα «αυτο-οργάνωσης» (και αυτό το αποδεικνύουν πλήθος μελετών φυσικοχημείας του περασμένου αιώνα)… εξάγωνα που εμφανίζονται στη μέση της αναταραχής, χωρίς να τα έχει σχεδιάσει κανείς…
Σε ένα κλειστό και ταραχώδες σύστημα, μακριά από την ισορροπία, αρκεί να αρχίσει μια απειροελάχιστη ποσότητα στοιχείων να αυτο-οργανώνονται για να προκαλέσουν ένα bang: την αυτο-οργάνωση όλου του συστήματος, όχι μέσω μιας γραμμικής διάδοσης του φαινομένου, αλλά μέσω ενός είδους διαρθρωτικού συντονισμού.
Αν αυτό μπορεί να συμβεί με μερικά απλά μόρια, άραγε τι είδους αυτο-οργάνωση θα μπορούσαμε να φανταστούμε μέσα σε ταραγμένους καιρούς που αφορούν δισεκατομμύρια ανθρώπινες συνειδήσεις;
Σίγουρα, στην αρχή όλα θα φαίνονται εκτός ελέγχου … πραγματική αναρχία! θα πουν κάποιοι. Τα άτομα, κι ιδιαίτερα εκείνα που ανήκουν ή που συνδέονται με την παλιά «άρχουσα τάξη» – αλλά όχι μόνο αυτά – θα βιώσουν μια επικίνδυνη απώλεια του ελέγχου. Το ίδιο θα συμβεί και σε όλους εκείνους που είχαν συνηθίσει να έχουν πάντα κάποιον να αποφασίζει γι’ αυτούς.
Όμως, κατά πάσα πιθανότητα αυτό θα οδηγήσει σε ένα νέο επίπεδο προσδιορισμού του «ανθρώπινου ιστού»: σε μια υψηλού επιπέδου συνείδηση, που θα διαπερνά τα υποκείμενα, χωρίς να χάνεται κατ’ ανάγκη η υποκειμενικότητα του κάθε ατόμου.
Η απώλεια της υποκειμενικότητας που αποτελεί έναν από τους φόβους που ο καθένας από εμάς αισθάνεται όταν φαντάζεται αυτή τη διαδικασία· μήπως άραγε οι νευρώνες του εγκεφάλου μας χάνουν κάτι από τη φύση τους ως κύτταρα, όταν συμμετέχουν στη σύνθεση της ανθρώπινης συνείδησής μας;
Επιστρέφοντας στο σήμερα και στο τι μπορούμε να κάνουμε προκειμένου να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για αυτό το πραγματικό άλμα, πιστεύω ότι η προτεραιότητα είναι να δώσουμε μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση, στην κατάρτιση του καθενός από εμάς ως έναν πραγματικό εν δυνάμει κυβερνήτη, που θα μπορεί να σκέφτεται και να αναλαμβάνει την ευθύνη και που δεν θα αναθέτει σε κανέναν άλλο την επίλυση των κοινών προβλημάτων, συμμετέχοντας προσωπικά μαζί με τους γύρω του …
Πιστεύω πως όλα αυτά που ήδη βιώνουμε σήμερα, σε σχέση με την άμεση δημοκρατία, είναι πραγματικά πολύτιμα, διότι συσσωρεύουμε εμπειρίες που σύντομα θα είναι θεμελιώδεις, όταν θα έχει ωριμάσει ο χρόνος για εκείνο το άλμα για το οποίο μιλούσα πριν.
Επαναλαμβάνω: σε ένα κλειστό σύστημα, μακριά από την ισορροπία και αρκετά ταραχώδες αρκεί να ξεκινήσει μια απειροελάχιστη ποσότητα στοιχείων να αυτο-οργανώνονται για να προκαλέσουν ένα bang: την αυτο-οργάνωση όλου του συστήματος, όχι μέσω μιας γραμμικής διάδοσης του φαινομένου, αλλά μέσω ενός είδους διαρθρωτικού συντονισμού.
Ίσως ακόμη και κάποια μικρά πειράματα που μπορεί να φαίνεται πως δεν έχουν καμία ελπίδα, σε σύγκριση με τις μαζικές, παραδοσιακές διαδικασίες, θα μπορούσαν να έχουν σημαντικές και ενδιαφέρουσες συνέπειες!
Μετάφραση από τα Ιταλικά: Όλγα Λιακάκη
