Μετάφραση: Φραγκάκη Αγγελική
Ο Μωχάμεντ Ντάρουσε, ένας Άραβας Ισραηλινός, μιλά για τη σχιζοφρένεια του να ζει κανείς ως Άραβας πολίτης σε ένα Εβραϊκό κράτος. Είναι ο επικεφαλής του Προγράμματος Συλλογικής Κοινωνίας στη Γκιβάτ Χάβιβα, ένα εβραιο-αραβικό κέντρο ειρήνης στο Ισραήλ, και βρίσκεται στο Βερολίνο για έξι μήνες, μέσω της υποτροφίας Richard von Weizsäcker της Ακαδημίας Robert Bosch. Τον συναντήσαμε σε μια εκδήλωση που διοργανώθηκε από τον Friedel Grützmacher, επικεφαλής του Γερμανικού Συλλόγου των Φίλων της Γκιβάτ Χάβιβα, όπου μίλησε για την προσωπική του ζωή και τη δέσμευσή του ως πολιτικός επιστήμονας να αναπτύξει ειρηνικές λύσεις για όλα τα μέλη της ισραηλινής κοινωνίας.
Κάθε άλλο παρά μελαγχολικός, ο Μωχάμεντ Ντάρουσε αφηγείται τις ασυμφωνίες που συνθέτουν τη ζωή του με ένα πολύ παραστατικό, μερικές φορές ακόμη και χιουμοριστικό τρόπο. Η οικογένειά του έζησε στο Ικσαλ, μια μικρή πόλη στο Βόρειο Ισραήλ, για 28 γενεές και 800 χρόνια. «Πατρίδα είναι, σύμφωνα με τον ορισμό του παππού μου, εκεί που ξέρεις τον ελαιώνα σου και το νεκροταφείο σου», λέει ο Ντάρουσε.
Το κράτος του Ισραήλ ιδρύθηκε ως κράτος των Εβραίων, κάτι που εκφράζεται και στα εθνικά σύμβολα, τον ύμνο που μιλάει για την «εβραϊκή ψυχή» και την σημαία που απεικονίζει το Άστρο του Δαβίδ. Τι σημαίνει αυτό για τον Αραβικό πληθυσμό που ζει στο Ισραήλ; «Από γραφειοκρατικής απόψεως ήμασταν πολίτες του Ισραήλ. Αλλά από πολιτικής απόψεως ήμασταν ορφανοί », λέει ο Ντάρουσε. Μέχρι το 1966 ο Αραβικός πληθυσμός εντός του Ισραηλινού εδάφους ζούσε υπό στρατιωτική διοίκηση. “Μια άλλη λέξη για την κατοχή.” Αντιμετωπίζονταν ως πιθανές απειλές για την ασφάλεια και ως πρόβλημα. Παρ ‘όλα αυτά το 99% παρέμεινε επειδή η επιλογή της προσφυγιάς σε κάποια γειτονική χώρα, όπως τονίζει κατ’ επανάληψη ο Ντάρουσε, δεν ήταν ποτέ μια ιδιαίτερα ελκυστική λύση. Εξηγεί ότι σήμερα αποδείχθηκε πως αυτό ήταν μια σοφή απόφαση λαμβάνοντας υπόψη τις άθλιες συνθήκες κάτω από τις οποίες οι Παλαιστίνιοι πρόσφυγες εξακολουθούν να ζουν στις αραβικές χώρες. «Οι Αραβικές χώρες δεν προσέφεραν καμία πραγματική εναλλακτική λύση για εμάς. Δεν θα μπορούσαν να διαχειριστούν την κατάσταση, εδώ με δυσκολία διαχειρίζονται τη δική τους κατάσταση». Ως αποτέλεσμα ωστόσο, αναφέρει, οι Ισραηλινοί Άραβες αντιμετωπίστηκαν ως προδότες από τους εκτός Ισραήλ Παλαιστινίους.
Η Δημοκρατία σχετίζεται με την ισότητα
Το 1966, η στρατιωτική διοίκηση τελείωσε και ξεκίνησε μια «φανταστική περίοδος», όπως την αποκαλεί ο Ντάρουσε: «Το κράτος του Ισραήλ υιοθέτησε τα ορφανά και αυτό πήγε μαζί με ένα πακέτο καλωσορίσματος». Αυτό το πακέτο περιλάμβανε προγράμματα εκσυγχρονισμού, που διευκόλυναν την ευημερία στις Αραβικές κοινότητες και την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου. Εξελίχθηκε μία μορφωμένη ελίτ η οποία δεν σύγκρινε την κατάστασή της με αυτή των Παλαιστινίων της Δυτικής Όχθης, αλλά με εκείνη του Εβραϊκού λαού στο Ισραήλ. Ήταν μια περίοδος «Εξισραηλισμού».
Ο Μωχάμεντ Ντάρουσε έχει σπουδάσει Πολιτικές Επιστήμες: «Διδαχθήκαμε ότι η δημοκρατία – και το Ισραήλ αυτοανακυρήχθηκε δημοκρατικό – σχετίζεται άμεσα με την ισότητα. Όμως δεν υπάρχουν ίσοι πολίτες. Γι’ αυτό ξεκινήσαμε να διεκδικούμε την πολιτική ισότητα». Το 1976, Άραβες ακτιβιστές διοργάνωσαν μια διαμαρτυρία – τη διαδήλωση για την Ημέρα της Γης. «Το 90% της γης μας είχε κατασχεθεί από το Ισραήλ. Το 21% του πληθυσμού κατέχει μόλις το 2,5% της γης». Η διαμαρτυρία της Ημέρας της Γης διεκδικούσε ίση κατανομή γης. Η γη, όπως εξηγεί ο Ντάρουσε, είχε ζωτική σημασία για τον Αραβικό πληθυσμό, μιας και η πλειοψηφία ζει από την γεωργία. Επίσης γη σήμαινε αξιοπρέπεια και ανάπτυξη. «Εξαιτίας των περιορισμών, οι κοινότητές μας δεν μπορούσαν να αναπτυχθούν. Εξελίχθηκαν προς τα μέσα, όχι προς τα έξω. Σήμερα, η ίδια υποδομή που εξυπηρετούσε 1000 ανθρώπους, πρέπει να εξυπηρετήσει 3000 ανθρώπους». Το αποτέλεσμα της διαμαρτυρίας σηματοδότησε το τέλος της φανταστικής περιόδου: έξι διαδηλωτές σκοτώθηκαν, εκατοντάδες τραυματίστηκαν και φυλακίστηκαν. «Μας το έκαναν πολύ σαφές ότι υπάρχουν ορισμένα θέματα για τα οποία δεν μπορούμε να μιλάμε. Μας έγινε κατανοητό ότι όσο συμπεριφερόμαστε καλά και αποδεχόμαστε την Εβραϊκή ηγεμονία, θα μας δωθεί κοινωνικο-οικονομική ανάπτυξη, αλλά όχι πολιτική ισότητα».
Η περίοδος «Εξισραηλισμού» της Αραβικής κοινότητας σταμάτησε και μια αναγέννηση της Παλαιστινιακής ταυτότητας ξεκίνησε μετά την Ημέρα της Γης. Οι κοινωνικές σχέσεις με τη Δυτική Όχθη βάθυναν, καθώς πολλοί είχαν οικογένεια εκεί. Το 1992, οι διαπραγματεύσεις του Όσλο παραμέλησαν εντελώς το θέμα της κατάστασης των Αραβο-Ισραηλινών. Κανένας δεν τολμούσε να μιλήσει γι’ αυτό. «Σήμερα ζούμε τριπλές ή και τετραπλές ταυτότητες.» Νέοι άνθρωποι σπουδάζουν σε Εβραϊκά Πανεπιστήμια αλλά ζουν σε Αραβικές κοινότητες ή πολλοί δουλεύουν σε Εβραϊκες πόλεις στις οποίες δεν ζουν. Οπότε οι Άραβες βρίσκονται κάθε μέρα στο σπίτι, τη δουλειά και το σχολείο – ανάμεσα στην Εβραϊκή ταυτότητα και την Αραβική ταυτότητα. Στις περισσότερες δημόσιες υπηρεσίες, ο Αραβικός πληθυσμός εκπροσωπείται ανεπαρκώς. Αν και αποτελούν το 21% του συνολικού πληθυσμού, μόλις το 1,7% των δημοσίων υπαλλήλων και το 1% του αστυνομικού σώματος είναι Άραβες. Από πολλές απόψεις, ο Αραβικός πληθυσμός δέχεται διακρίσεις και παραμένει σε άσχημη κατάσταση. «Δεν πρόκειται για συμπτωματική αλλά για θεσμική φτώχεια».
Η συνύπαρξη του χούμους
Ο Ντάρουσε γνώρισε τον πρώτο του Εβραίο στα 19 του χρόνια. Ήταν μια εμπειρία-σταθμός στη ζωή του κι από τότε εύχεται όλοι στο Ισραήλ να μπορούσαν να είχαν αυτού του είδους την εμπειρία. Η διαχωρισμένη κοινωνία είναι μια πραγματικότητα σήμερα, οι Άραβες και οι Εβραίοι ζούν σε διαφορετικές πόλεις και μορφώνονται σε χωριστά σχολεία.
Εφόσον η Γκιβάτ Χάβιβα αγωνίζεται για μια συλλογική κοινωνία, ξεκίνησαν να διοργανώνουν συναντήσεις μεταξύ νέων Αράβων και Εβραίων: κάνοντας πράγματα μαζί, όπως μουσική, άθληση, κλπ προκειμένου να «εξανθρωπίσει ο ένας τον άλλον». «Όταν δεν γνωρίζεις τον άλλον και τον θεωρείς εχθρό, τον σκέφτεσαι ως κάτι μη ανθρώπινο, με κέρατα και ουρά». Ένας καλός τρόπος για να ξεπεραστεί αυτή η αποκτήνωση είναι αυτό που ο Ντάρουσε αποκαλεί «την συνύπαρξη του χούμους»: [οι άνθρωποι] γνωρίζουν ένας τον άλλο, κάνουν δραστηριότητες μαζί, «τρώνε το χούμους από το ίδιο πιάτο», μαθαίνουν για κοινά ενδιαφέροντα και συνήθειες και μπορεί να γίνουν φίλοι. «Για το 99% των παιδιών στο πρόγραμμα είναι η πρώτη φορά που συναντούν κάποιον από την άλλη πλευρά.»
Ωστόσο, γρήγορα ήρθε ένα μεγάλο εμπόδιο. Τον Οκτώβριο του 2000 ξεκίνησε η δεύτερη Ιντιφάντα, δεκατρείς Άραβες σκοτώθηκαν από τις Ισραηλινές δυνάμεις ασφαλείας και ο αριθμός των συμμετεχόντων στα προγράμματα του Κέντρου Ειρήνης στη Γκιβάτ Χάβιβα, είτε Εβραίοι είτε Άραβες, μειώθηκε δραματικά. «Εμείς απλά διαχειριζόμασταν την κρίση. Προσπαθήσαμε να κρατήσουμε τη φλόγα αναμμένη». Τι έμαθε ο Ντάρουσε από αυτή την εμπειρία; «Η αποτελεσματικότητα της συνύπαρξης του Χούμους είναι πολύ περιορισμένη». Όταν πρώην συμμετέχοντες στα προγράμματα ρωτήθηκαν, η απάντηση συχνά ήταν «Ναι, γνώρισα ένα καλό Άραβα/ Εβραίο, αλλά όλοι οι άλλοι …!».
Ποιος ήταν κάτω από το μαχαίρι του Αβραάμ?
Μια άλλη ιδέα είναι εκείνη της συζήτησης επί των αφηγήσεων. Η ιδέα είναι να έρθουν σε επαφή Εβραίοι και Άραβες μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου και να συζητήσουν τις διάφορες αφηγήσεις της κοινής ιστορίας τους. Η συζήτηση ξεκινά συνήθως με το «Ποιος έκανε τι σε ποιον» και συνεχίζει προσπαθώντας να ανακαλύψει ποιος ήταν ο πρώτος , τι έκανε και σε ποιον. Με τον τρόπο αυτό καταλήγει στο ερώτημα «ποιος ήταν κάτω από το μαχαίρι του Αβραάμ, ο Ισμαήλ ή ο Ισαάκ?» λέει αστειευόμενος ο Ντάρουσε. Αυτό το παιχνίδι επίρριψης ευθυνών είναι σαν ένας διαγωνισμός για το ποιος είναι το μεγαλύτερο θύμα. «Και ξέρετε ποιος θυσιάστηκε από τον Αβραάμ;» ρωτά ο Ντάρουσε. «Η κατσίκα!»
Ο Ντάρουσε μας λέει ότι έτεινε όλο κι περισσότερο να ευνοεί ρεαλιστικές προσεγγίσεις παρά ιδεαλιστικές. Μια πιο πρακτική ιδέα ήταν να ψάξουμε τους «ανώτερους στόχους». «Ακόμα κι αν δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε σε μια αφήγηση, μπορούμε να καθορίσουμε κάποιους ανώτερους στόχους που κάνουν τη ζωή μας ευκολότερη».
Η ίδρυση μικτών Εβραιο-Αραβικών σχολείων ήταν μία προσπάθεια να ξεπεράσουμε τον διαχωρισμό μεταξύ Εβραίων και Αράβων. Ωστόσο, το «βόλεμα του διαχωρισμού», όπως ο Ντάρουσε το αποκαλεί, είναι πολύ ισχυρό. Μετά την ίδρυση έξι μικτών σχολείων (από 6000 στο Ισραήλ) φαίνεται πως έφτασαν σε κορεσμό. Δεν φαίνεται να υπάρχει πια ενδιαφέρον για άλλο ένα μικτό σχολείο.
Η επόμενη απόπειρα δεν ήταν και τόσο θεαματική, αλλά αποδείχθηκε αποτελεσματική. Ξεκίνησαν ένα πρόγραμμα όπου Άραβες καθηγητές πήγαιναν σε εβραϊκά σχολεία για να διδάξουν την αραβική κουλτούρα, τη θρησκεία και τον τρόπο ζωής. «Ήταν σαν ένα χάπι κατά του ρατσισμού», λέει ο Ντάρουσε. Μελέτες παρακολούθησης της ανοχής των Αράβων από Εβραίους ανήλικους πριν και μετά το πρόγραμμα έδειξαν μια πτώση από 63% έως 10% στον «Δείκτη Ρατσισμού». Ο Δείκτης Ρατσισμού έχει αναπτυχθεί από τον καθηγητή Εφραίμ Γιααρ του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ. Σε αυτήν τη δημοσκόπηση τα παιδιά ερωτήθηκαν για παράδειγμα «Θα ζούσατε σε ένα σπίτι με μια αραβική / εβραϊκή οικογένεια;». Το πρόγραμμα περιλαμβάνει 360 σχολεία, ενώ το αντίστροφο πρόγραμμα ξεκίνησε πέρυσι (Εβραίοι καθηγητές σε Αραβικά σχολεία) και είναι εξίσου επιτυχές.
Ο χάρτης που οδηγεί σε μια συλλογική κοινωνία
Μιλώντας με κορυφαίους πολιτικούς, προτείνοντας να συντάξει τις πολιτικές που υποστηρίζουν μια συλλογική κοινωνία, ο Ντάρουσε πήρε επανειλημμένα το μήνυμα: «Μπορώ να σας βοηθήσω κάτω από το τραπέζι με πολλούς τρόπους και να υποστηρίξω τα πολύτιμα προγράμματα σας, αλλά από τη στιγμή που χρειάζεται να σας υποστηρίξω δημοσίως, θα πρέπει να φύγω.» Παρ ‘όλα αυτά, η εξεύρεση λύσεων με κορυφαίες προσωπικότητες στην πολιτική ή εκπαιδευτικά ιδρύματα συχνά έφεραν εκπληκτικά αποτελέσματα. Ένα παράδειγμα ήταν η προσπάθεια για υψηλότερο ποσοστό εγγραφών Αράβων φοιτητών στο Technion, το διάσημο Ισραηλινό Πανεπιστήμιο Τεχνολογίας και Επιστημών. Το ποσοστό ήταν 3% και το επιχείρημα γι’ αυτό ήταν ότι «δεν υπάρχει αρκετή πνευματική δυνατότητα στις αραβικές κοινότητες». Ωστόσο, η ανάλυση της κατάστασης των Αράβων φοιτητών οδήγησε σε ένα πρόγραμμα που ανέβασε γρήγορα το ποσοστό έως και 22%. Η Technion προσέφερε ένα έτος προπαρασκευαστικής εκπαίδευσης κι εγκαθίδυσε ένα πρόγραμμα καθοδήγησης όπου Εβραίοι μαθητές γίνονται μέντορες των νέων Αράβων φοιτητών, βοηθώντας τους σε θέματα όπως η στέγαση, γνωριμία με τον τόπο ή με τα Εβραϊκά ή απλά πηγαίνοντάς τους σε ένα πάρτυ.
Εμπνευσμένη από τις συμφωνίες της Μ. Παρασκευής της Βορείου Ιρλανδίας, μια μεγάλη προσπάθεια είναι τώρα σε εξέλιξη για να καθορίσει έναν χάρτη για μια κοινή κοινωνία. Για το σκοπό αυτό, 70 διακεκριμένοι άνθρωποι από όλους τους τομείς της Εβραϊκής και Αραβικής κοινωνίας στο Ισραήλ θα συντάξουν ένα έγγραφο με προτάσεις. Η πιο σημαντική πτυχή είναι ότι οι προτάσεις αυτές θα παρουσιαστούν σε 40 διαφορετικές πόλεις στο Ισραήλ και 30.000 άτομα θα λάβουν μέρος στη ψηφοφορία για το πόσο ρεαλιστικοί και εφικτοί είναι οι στόχοι αυτοί.
Πίσω στη Γερμανία, ο Μωχάμεντ Ντάρουσε με την βοήθεια της Ακαδημίας Robert Bosch, μελετά και άλλες παραμέτρους της επίλυσης συγκρούσεων, και ειδικά το πώς οι μειονότητες συνάπτουν συμφωνίες με το κράτος στο οποίο ζουν, εξασφαλίζοντάς τους την ισότητα.
