Του Daniel Raventós

Το βιβλίο αυτό που τώρα μεταφράστηκε στα κορεάτικα, εκδόθηκε αρχικά στα αγγλικά (Pluto Press) και στα ισπανικά (El Viejo Topo) το 2007, λίγο πριν ξεκινήσει η τρέχουσα σοβαρή οικονομική κρίση. Δημοσιεύτηκε επίσης στα τσέχικα το 2014 (Rubato). Εννέα χρόνια μετά την πρώτη εμφάνισή του, με εξαίρεση λίγες πιθανές μη σημαντικές αλλαγές, παραμένει απολύτως επίκαιρο. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στο γεγονός ότι αρκετά από τα θέματά του είναι αρκετά διαχρονικά –π.χ. τα κεφάλαια που αναφέρονται στις πολιτικο-φιλοσοφικές αιτιολογήσεις του βασικού εισοδήματος, η ανάλυση των προγραμμάτων επιδομάτων βάσει εισοδήματος που έχουν υιοθετήσει πολλά κράτη ή η απάντηση στις συνήθεις κριτικές του βασικού εισοδήματος- αλλά και στο γεγονός ότι η κατάσταση σήμερα, μετρώντας σχεδόν δέκα χρόνια κρίσης και οικονομικών πολιτικών που υποτίθεται ότι έχουν εφαρμοστεί για να την αντιμετωπίσουν, είναι πραγματικά καταστροφική για μεγάλο κομμάτι του ευρωπαϊκού (και όχι μόνο) πληθυσμού. Αυτή η επιδείνωση στις συνθήκες διαβίωσης και εργασίας ανθρώπων, όχι αποκλειστικά πλουσίων, σημαίνει ότι η πρόταση του βασικού εισοδήματος έχει γίνει πιο απαραίτητη από ό,τι θα μπορούσε να είναι σε μια πιο ευημερούσα οικονομική κατάσταση. Με άλλα λόγια, μετά από σχεδόν μια δεκαετία κρίσης, το βασικό εισόδημα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.

Το βιβλίο δημοσιεύεται στα κορεάτικα σε μια χρονική στιγμή που το βασικό εισόδημα βρίσκεται στο επίκεντρο της δημοσιότητας. Μέχρι αυτή τη στιγμή και εντός του 2016, μέσα όπως τα The Guardian, The Economist, The Wall Street Journal, The Financial Times, The New York Times, El País, Der Spiegel και πολλά ακόμα διεθνή μέσα έχουν δημοσιεύσει αναρίθμητα άρθρα για το βασικό εισόδημα. Ορισμένα στηρίζονται σε επαρκή ενημέρωση, άλλα σε ανεπαρκή, ενώ μερικά είναι εντελώς παραπλανητικά. Γενικά, έχουν συμβάλει αναμφισβήτητα σε μια καλύτερη γνώση του βασικού εισοδήματος σε πολλά μέρη. Ωστόσο, εφιστούν επίσης την προσοχή στο γεγονός ότι υπάρχουν μερικές πολύ δεξιές, μερικές κεντρώες και μερικές αριστερές εκδοχές του βασικού εισοδήματος. Η υποστήριξη του βασικού εισοδήματος δεν αποδεικνύει τη δεξιά ή αριστερή πολιτική τοποθέτηση ενός ατόμου. Αυτό θα ήταν υπεραπλούστευση. Για να ανακαλύψει κανείς τον πολιτικό προσανατολισμό ενός υποστηρικτή του βασικού εισοδήματος, θα πρέπει να μάθει πώς προτείνει αυτό το άτομο να χρηματοδοτηθεί το βασικό εισόδημα. Οι δεξιοί υποστηρικτές θέλουν να αποδομήσουν το κράτος πρόνοιας (ή ό,τι έχει απομείνει από αυτό) με «αντάλλαγμα» το βασικό εισόδημα. Οι αριστεροί υποστηρικτές τίθενται υπέρ της αναδιανομής του πλούτου, από τα πλουσιότερα μέλη του πληθυσμού στα υπόλοιπα, ταυτόχρονα με τη διατήρηση και ενίσχυση του κράτους πρόνοιας. Εγώ ανήκω σε αυτή τη δεύτερη ομάδα.

Γιατί το βασικό εισόδημα, αυτό το ποσό που χορηγείται άνευ όρων σε ολόκληρο τον πληθυσμό, προσελκύει τόσο πολύ το ενδιαφέρον τώρα; Είναι αρκετοί οι λόγοι, συμπεριλαμβανομένου του δημοψηφίσματος που έλαβε χώρα στην Ελβετία στις 5 Ιουνίου, της υποστήριξης του βασικού εισοδήματος εκ μέρους του Γιάνη Βαρουφάκη, πρώην υπουργού Οικονομικών της Ελλάδας και δεδηλωμένου εχθρού των πολιτικών «λιτότητας» της ΕΕ και της συμπερίληψης του βασικού εισοδήματος στα εκλογικά προγράμματα ορισμένων πολιτικών κομμάτων. Πράγματι, υπάρχουν αρκετές εξηγήσεις, αλλά, κατά τη γνώμη μου, υπάρχει μία που ξεχωρίζει: είναι η τρέχουσα κατάσταση της μη πλούσιας μερίδας του πληθυσμού ως αποτέλεσμα των οικονομικών πολιτικών που επιβλήθηκαν από την έναρξη της κρίσης το 2008, συγκεκριμένα στην ΕΕ.

Γιατί το βασικό εισόδημα είναι πιο απαραίτητο στις σημερινές συνθήκες, που χαρακτηρίζονται από τη σοβαρή επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης της μη πλούσιας πλειοψηφίας της κοινωνίας; Συνοπτικά οι λόγοι:

1) Η ακούσια απώλεια θέσεων εργασίας δημιουργεί μια κατάσταση τρομερής οικονομικής ανασφάλειας και επισφαλών συνθηκών διαβίωσης. Το να χάνει κανείς την εργασία του, αλλά να παίρνει το βασικό εισόδημα επιτρέπει τη διαχείριση της κατάστασης με λιγότερο άγχος. Σε μια κατάσταση κρίσης όπου η ανεργία έχει εξαπλωθεί πολύ περισσότερο και επίσης κρατάει περισσότερο, η πρόσβαση στο βασικό εισόδημα θα ήταν πολύ πιο σημαντική ως προς την κοινωνική ζωή γενικά και, ακόμα περισσότερο, εφόσον τα κοινωνικά επιδόματα συρρικνώνονται ή είναι ανύπαρκτα σε ευρείς τομείς και πολύ πιθανόν αυτό να ισχύει και μακροπρόθεσμα.

2) Το βασικό εισόδημα θα μπορούσε να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στην ανασυγκρότηση του συλλογικού συμφέροντος της εργατικής τάξης και στην ενίσχυση της αντίστασης, τόσο για τους εργαζόμενους με οργανωμένη εκπροσώπηση όσο και γι’ αυτούς χωρίς. Το βασικό εισόδημα δεν υποκαθιστά το μισθό ούτε αποδυναμώνει οποιαδήποτε υπεράσπιση των συμφερόντων της εργατικής τάξης. Αντίθετα, είναι ένα εργαλείο το οποίο ενισχύει το εργατικό δυναμικό συνολικά, αυτούς που εργάζονται και αυτούς που αναζητούν εργασία. Επιπλέον, σε περίπτωση απεργίας, το βασικό εισόδημα θα εξασφάλιζε ανεξάρτητους πόρους αντίστασης με προφανείς επιπτώσεις στην ενίσχυση της διαπραγματευτικής δύναμης των εργαζομένων. Η διαθεσιμότητα του βασικού εισοδήματος θα επέτρεπε την αντιμετώπιση εργατικών διαφορών από μια πολύ πιο ασφαλή θέση. Σήμερα, ανάλογα με τη διάρκεια της απεργίας, οι μισθοί μπορεί να κοπούν σε σχεδόν μη ανεκτά επίπεδα εάν, όπως συμβαίνει στη συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων, δεν υπάρχουν εναλλακτικά μέσα υποστήριξης.

3) Το βασικό εισόδημα θα σήμαινε επίσης σημαντική μείωση του κινδύνου για τα άτομα που έχουν αναλάβει έργα ως αυτοαπασχολούμενοι. Όταν υπάρχει οικονομική κρίση, το βασικό εισόδημα, όχι μόνο στηρίζει τα έργα των αυτοαπασχολούμενων, συμπεριλαμβανομένων των συνεταιριστικών οργανώσεων, αλλά αποτελεί και καλύτερη εγγύηση (ακόμα κι αν αυτό το κάνει μόνο μερικώς) ότι τα άτομα θα μπορούν να διαχειριστούν πιο αποτελεσματικά την αποτυχία των μικρών επιχειρήσεων.

4) Ένα από τα πιο σημαντικά αποτελέσματα του βασικού εισοδήματος είναι η σημαντική μείωση της φτώχειας. Επιπλέον, εφόσον το βασικό εισόδημα, κατ’ εκτίμηση δική μου και πολλών άλλων, πρέπει να είναι πάνω από το όριο της φτώχειας, δεν θα ήταν άτοπο να περιμένει κανείς τη ολική εξάλειψη της φτώχειας. Αυτό το μέτρο λοιπόν όχι μόνο θα έβγαζε αυτόματα εκατομμύρια ανθρώπων από τη φτώχεια, αλλά επίσης θα λειτουργούσε προστατευτικά έναντι οποιασδήποτε επιστροφής σε αυτή. Στα δέκα χρόνια που πέρασαν από την έναρξη της κρίσης, η φτώχεια εξαπλώνεται και βαθαίνει αδιαλείπτως.

5) Μια πολυσυζητημένη πτυχή της κρίσης είναι η ανάγκη να διατηρηθούν τα επίπεδα κατανάλωσης. Πράγματα, τα χρόνια της άνθισης, πολλοί άνθρωποι απόλαυσαν μια αγοραστική δυνατότητα πέρα από τα μέσα που διέθεταν χάρη στον πληθωρισμό των τιμών στα ακίνητα και στα δάνεια, ειδικά τα ενυπόθηκα δάνεια, αλλά και τα καταναλωτικά δάνεια. Περιττό δε να πούμε ότι η κατανάλωση που τροφοδοτείται με χρέη συνήθως δεν λειτουργεί υπέρ των φτωχότερων ομάδων. Επιπρόσθετα, με τα προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής, το έξτρα αυτό εισόδημα όχι μόνο εξαντλήθηκε σύντομα, αλλά επίσης οι μειωμένοι μισθοί έπρεπε να χρησιμοποιηθούν, τουλάχιστον εν μέρει, για την αποπληρωμή των συσσωρευμένων χρεών. Το βασικό εισόδημα θα λειτουργούσε ως σταθεροποιητική δύναμη για την ουσιαστική κατανάλωση που χρειάζεται για να διατηρηθεί η ζήτηση σε καιρούς κρίσης, ειδικά στις πιο ευάλωτες ομάδες. Είναι προφανής η οικονομική αρχή: αν τα χρήματα δίνονται σε ανθρώπους που τα χρειάζονται, τότε είναι πολύ πιθανό να τα δαπανήσουν, που είναι ακριβώς αυτό που χρειάζεται.

Παρόλα αυτά, σε αυτή την κατάσταση που προκάλεσε η οικονομική κρίση και οι πολιτικές που υλοποιήθηκαν ως απάντηση σε αυτή, οι ίδιοι ακριβώς λόγοι που αναδεικνύουν ότι υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη για το βασικό εισόδημα είναι ταυτόχρονα αντίθετοι με τις προτεραιότητες των κύριων κοινοβουλευτικών κομμάτων τα οποία, προσκολλημένα στην εξουσία σε ένα νεοφιλελεύθερο κόσμο, όπως είθισται να αποκαλείται ο καπιταλισμός  που έχει γίνει τελείως ανεξέλεγκτος, προσπαθούν να διατηρήσουν το άνισο status quo και απλά να βελτιώσουν ελαφρώς τις οικονομικές πολιτικές τους μειώνοντας το δημόσιο έλλειμμα με περικοπές μεγάλης κλίμακας στις κοινωνικές δαπάνες και τι δημόσιες υπηρεσίες. Κυρίως γι’ αυτό, αναμφίβολα, το βασικό εισόδημα προσελκύει ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές, ως επί το πλείστον από κοινωνικά κινήματα που προσπαθούν να αντισταθούν και να αγωνιστούν ενάντια σε αυτές τις οικονομικές πολιτικές της «λιτότητας». Ο παράγοντας αυτός θα είναι ακόμα πιο σημαντικός στο εγγύς μέλλον.

Ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι το βασικό εισόδημα θα εγγυόταν στην πράξη την υλική υπόσταση ολόκληρου του πληθυσμού. Αυτός ο άμεσος στόχος, πιστεύω, είναι το πιο σημαντικό από όλα. Θα προσέθετα μάλιστα σε αυτό ένα ακόμα εξαιρετικά σημαντικό αποτέλεσμα. Όπως είναι πασιφανές, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της τρέχουσας οικονομικής λειτουργίας είναι η τρομερή δύναμη του κεφαλαίου στην πειθάρχηση του εργαζόμενου πληθυσμού. Αυτή η δυνατότητα πειθάρχησης απορρέει κυρίως από την ύπαρξη ενός μεγάλου όγκου ανέργων. Όταν οι πιθανότητες απόλυσης αυξάνονται ακόμα περισσότερο σε καιρούς κρίσης, οι εργαζόμενοι ωθούνται ολοένα και περισσότερο στην αποδοχή ακόμα δυσμενέστερων συνθηκών εργασίας. Σε καιρούς σχεδόν πλήρους απασχόλησης (κάποτε) αυτή η δύναμη πειθάρχησης των εργοδοτών ήταν μειωμένη. Την άποψη αυτή είχε διατυπώσει με μεγάλη σαφήνεια και η άλλη πλευρά του οδοφράγματος, ο ίδιος ο Άλαν Μπαντ, οικονομικός σύμβουλος της Μάργκαρετ Θάτσερ. Ανυποψίαστος, σε μια στιγμή ειλικρίνειας δήλωσε ότι οι αντιπληθωριστικές πολιτικές της δεκαετίας του ’80 ήταν ένας πολύ πολύ καλός τρόπος να αυξηθεί η ανεργία, ενώ η αύξηση της ανεργίας ήταν ένας εξαιρετικά επιθυμητός τρόπος να μειωθεί η δύναμη της εργατικής τάξης. Θα πρέπει να είμαστε τουλάχιστον ευγνώμονες για την ειλικρίνειά του. Το βασικό εισόδημα θα ήταν ένα δυνατό εργαλείο για την καταπολέμηση αυτή της δύναμης πειθάρχησης του κεφαλαίου. Και όμως, πιστεύω, παρόλο που μπορεί να φαίνεται παράδοξο, ότι τα εργατικά συνδικάτα γενικά –με εξαίρεση εξαιρετικές περιπτώσεις- δεν έχουν αντιληφθεί αυτή την τεράστια δύναμη του βασικού εισοδήματος αναφορικά με την αντίσταση στις σκληρές συνθήκες που μπορεί να επιβάλει και επιβάλει το κεφάλαιο σε μια κατάσταση ευρείας ανεργίας.

Το παρόν βιβλίο επιχειρεί να απαντήσει μερικά λίγο-πολύ παραδοσιακά ερωτήματα που τέθηκαν για το βασικό εισόδημα και άλλα, όχι τόσο «παραδοσιακά».

– Είναι δίκαιο το βασικό εισόδημα; Το βιβλίο πραγματεύεται αρκετές θεωρίες δικαιοσύνης που επικροτούν το βασικό εισόδημα, παρόλο που η κύρια έμφαση δίνεται στην ιστορική αντίληψη της ρεπουμπλικανικής ελευθερίας σύμφωνα με την οποία η μεγάλη κοινωνική και οικονομική ανισότητα αποτελεί σαφή απειλή κατά της ελευθερίας.

– Η φτώχεια δεν θα καταπολεμείτο καλύτερα με την παροχή επιδομάτων στους φτωχούς; Εδώ, το βιβλίο καταδεικνύει κάτι προφανώς παράδοξο, ότι, ακριβώς επειδή παρέχεται άνευ όρων, το βασικό εισόδημα είναι πολύ πιο αποτελεσματικό στην καταπολέμηση της φτώχειας σε σχέση με επιδόματα που χορηγούνται υπό προϋποθέσεις.

– Μπορεί να χρηματοδοτηθεί το βασικό εισόδημα; Το βιβλίο καταδεικνύει ότι αυτό είναι απολύτως δυνατό με μια προοδευτική φορολογική μεταρρύθμιση. Ποιος κερδίζει και ποιος χάνει με αυτή τη μέθοδο χρηματοδότησης του βασικού εισοδήματος; Οι πλούσιοι θα έχαναν, και περίπου το 80% του πληθυσμού, ξεκινώντας από το πιο φτωχό κομμάτι, θα κέρδιζε. Έτσι, διαψεύδεται λοιπόν ουσιαστικά η κριτική σύμφωνα με την οποία το βασικό εισόδημα είναι άδικο επειδή δίνεται και στους πλούσιους που δεν το χρειάζονται.

– Θα εργάζονταν οι άνθρωποι αν έπαιρναν το βασικό εισόδημα; Ένα κεφάλαιο του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην περιγραφή τριών ειδών εργασίας (αμειβόμενης, οικιακής και εθελοντικής) και στο πώς θα επηρεάζονταν από το βασικό εισόδημα.

Αυτά είναι μερικά από τα ζητήματα που θίγει το βιβλίο «Basic Income: The Material Conditions of Freedom». Όταν προσκλήθηκα στη Νότια Κορέα τον Ιούνιο του 2016 από το Ινστιτούτο Πολιτικών και Οικονομικών Εναλλακτικών και το Κορεατικό Δίκτυο Βασικού Εισοδήματος, το τμήμα του Παγκόσμιου Δικτύου Βασικού Εισοδήματος (BIEN) που είχε διοργανώσει το 16ο Συνέδριο BIEN για τον Ιούλιο του ίδιου έτους στη Σεούλ, αυτά τα ερωτήματα και πολλά άλλα που συζητώνται στο βιβλίο τέθηκαν από το κοινό στις εκδηλώσεις στις οποίες είχα την τιμή να συμμετάσχω. Μοιάζουν, όπως εύλογα θα μπορούσε κανείς να περιμένει, με τα ερωτήματα, τις αμφιβολίες και τις ενστάσεις που εγείρονται σε άλλα μέρη του κόσμου όπου συζητάται το βασικό εισόδημα. Σημαντική στιγμή του ταξιδιού μου στη Νότια Κορέα ήταν η συνάντηση που μου ζήτησε ο Lee Jae-myung, δήμαρχος του Σόνγκναμ και μεταφραστής του βιβλίου στα κορεάτικα. Ήταν μια πολύ ευχάριστη και διδακτική συνάντηση και η έκθεση των σκέψεων του Lee Jae-myung σχετικά με τις δυνατότητες του βασικού εισοδήματος στη Νότια Κορέα με έπεισε ότι γνωρίζει την πρόταση πολύ καλά. Η επίσκεψή μου στη Σεούλ ήταν σίγουρα πολύ χρήσιμη για μένα και επίσης, ελπίζω, ότι συνέβαλε στην ευρύτερη διάδοση του βασικού εισοδήματος στη Νότια Κορέα.

Εύχομαι ολόψυχα αυτό το βιβλίο, που τώρα κυκλοφορεί και στα κορεάτικα, να βοηθήσει όσους μιλούν κορεάτικα να γνωρίσουν καλύτερα το βασικό εισόδημα. Ευχαριστώ τις εκδόσεις Chaekdam που το δημοσίευσαν και θα με χαροποιούσε αν η Νότια Κορέα ανήκε σύντομα στις χώρες που υποστηρίζουν ευρέως το βασικό εισόδημα. Λέω «θα με χαροποιούσε» επειδή, παραφράζοντας το σπουδαίο Τόμας Πέιν, αγωνιζόμαστε για το βασικό εισόδημα όχι από φιλανθρωπία, αλλά για τη δικαιοσύνη.