Οι τεχνολογικές εξελίξεις καθιστούν πολλές θέσεις εργασίας παρωχημένες. Θα μπορούσε το βασικό άνευ όρων εισόδημα για όλους να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων μιας τέτοιας ριζικής αλλαγής;
Από τoν Darian Meacham για το OpenDemocracy
Στις αρχές του 2013, μαζί με έναν συνάδελφο συμμετείχαμε στην εναρκτήρια συνεδρίαση της Ένωσης Ρομποτικής Δεοντολογίας του Ηνωμένου Βασιλείου. Εκεί επισημάναμε ότι οι εξελίξεις στη ρομποτική και την τεχνολογία των υπολογιστών σήμαινε πως θα έπρεπε να επανεξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε την οικονομία. Οι μηχανές είναι ολοένα και περισσότερο σε θέση να αντικαταστήσουν την ανθρώπινη σκέψη καθώς και τη σωματική δύναμη, όπως είχε ήδη συμβεί και στο παρελθόν. Υπάρχει μια ορθόδοξη ιδέα στην οικονομία, κατά την οποία η αύξηση της παραγωγικότητας μέσω της τεχνολογίας δεν θα προκαλέσει μακροχρόνια ή διαρθρωτική ανεργία. Σύμφωνα με τον συμβατικό τρόπο σκέψης, όσο η τεχνολογία θα βοηθά στην αύξηση της παραγωγικότητας, η οικονομία θα επεκτείνεται και ως εκ τούτου θα δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας. Και όντως, αυτό έχει συμβεί στο παρελθόν.
Οι μηχανές είναι ολοένα και περισσότερο σε θέση να αντικαταστήσουν την ανθρώπινη σκέψη καθώς και τη σωματική δύναμη
Έχοντας ήδη επισημάνει ότι στο παρελθόν η αυτοματοποίηση των παραδοσιακών και απαιτητικών, ως προς τη φυσική αντοχή, μορφών εργασίας, οδήγησε στη μεγιστοποίηση της ανάγκης για θέσεις εργασίας που απαιτούν γνώσεις και όχι σωματική αντοχή και δύναμη, αυτή τη φορά η αυτοματοποίηση της ανθρώπινης γνωστικής δύναμης μας κάνει να αναρωτιόμαστε ποιες ικανότητες μας έχουν απομείνει πλέον, τις οποίες θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε στην αγορά εργασίας. Υπάρχουν τρεις προφανείς απαντήσεις: οι ρόλοι πολύ υψηλής γνωστικής λειτουργίας, όπως ο προγραμματισμός ηλεκτρονικών υπολογιστών, διάφορες εργασίες που προϋποθέτουν συναισθηματική αλληλεπίδραση, όπως εργασίες σχετικές με την παροχή φροντίδας και θεραπευτικού έργου, καθώς και ορισμένες εργασίες που απαιτούν σωματική ανθρώπινη επαφή, όπως η θεραπεία μαλάξεων (μασάζ) κλπ. Ωστόσο τα επαγγέλματα αυτά αντιστοιχούν σε ένα μικρό και σχετικά εξειδικευμένο τμήμα της αγοράς εργασίας. Όταν οι μηχανές αντικατέστησαν τα άλογα στο χώρο των μεταφορών και των μετακινήσεων, τα άλογα δεν εξαφανίστηκαν εντελώς από την οικονομία, απλά περιορίστηκαν σε ορισμένους πολύ εξειδικευμένους τομείς της, όπως είναι η ψυχαγωγία. Θα μπορούσε να συμβεί κάτι ανάλογο και στον άνθρωπο, στην εποχή των έξυπνων μηχανών;
Σε εκείνη τη συνάντηση, το 2013, οι διοργανωτές μάς αγνόησαν ευγενικά και γίναμε στόχος της λεπτής ειρωνείας κάποιων ασυγκράτητων μεταδιδακτορικών ερευνητών ρομποτικής, που προσπάθησαν να μας κάνουν μαθήματα βασικής οικονομίας. Ωστόσο, όταν ζητήσαμε από αυτά τα φωτεινά νεαρά μυαλά να μας εξηγήσουν ποιους ρόλους θα συνέχιζε να έχει ο άνθρωπος σε μια οικονομία στην οποία οι μηχανές θα αντικαθιστούσαν ολοένα και περισσότερο την ανθρώπινη δύναμη, τόσο σε σωματικό όσο και σε πνευματικό επίπεδο, η απάντηση που λάβαμε είχε και πάλι να κάνει με εξειδικευμένους τομείς της οικονομίας, συχνά δε και με χειροποίητα αρτοποιήματα. Δυστυχώς, τα muffins μπανάνας δεν συνιστούν οικονομία.
Άραγε τα ανθρωποειδή ρομπότ να ονειρεύονται το ωράριο 9 – 5;
Μια γρήγορη ματιά στο σήμερα κι η ιστορία είναι εντελώς διαφορετική. Όχι μόνο στον ακαδημαϊκό χώρο, που συνήθως προσαρμόζεται με αργούς ρυθμούς, αλλά και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα άρθρα σχετικά με τα ρομπότ που θα κλέψουν τις δουλειές μας εμφανίζονται με τέτοια συχνότητα, που θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί πως ακόμα κι αυτά έχουν γραφτεί από ευφυείς μηχανές υψηλής απόδοσης.
Η ιδέα ότι η αυτοματοποίηση θα μπορούσε να οδηγήσει, στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον, σε ανεργία μεγάλης κλίμακας έχει συζητηθεί από τους Paul Krugman, Paul Mason, Moshe Vardi κ.α. Μάλιστα η ακαδημαϊκή μελέτη που διεξήγαγαν δύο οικονομολόγοι της Οξφόρδης, ο Michael Osborne και ο Carl Frey, μάλλον ήταν εκείνη που έκανε και τη μεγαλύτερη αίσθηση στο όλο θέμα. Στην εργασία τους με τίτλο ‘’The Future of Employment: How susceptible are jobs to computerisation?’’ υποστηρίζουν ότι το 47% των θέσεων εργασίας στις Η.Π.Α. διατρέχουν κίνδυνο λόγω της αυτοματοποίησης, στο άμεσο μέλλον. Ακόμα και κατά το ήμισυ να ισχύουν τα αποτελέσματα μιας τέτοιας μελέτης, τα ευρήματα θα ήταν και πάλι ικανά να προκαλέσουν μεγάλη κοινωνική και πολιτική κρίση.
Η πολιτική αντίσταση απέναντι στην αυτοματοποίηση έχει αποδυναμωθεί μετά από τον αποδεκατισμό των εργατικών συνδικάτων
Οι επικριτές των Osborne και Frey υποστηρίζουν ότι στην έρευνά τους δεν έλαβαν υπόψη την αύξηση της απασχόλησης ως αποτέλεσμα της αυξημένης οικονομικής παραγωγικότητας, των πιθανών επιπτώσεων από το χαμηλό κόστος εργασίας ή της πολιτικής αντίστασης απέναντι στην αυτοματοποίηση. Μπορεί να έχουν και δίκιο, μόνο που οι θέσεις αυτές δεν καταφέρνουν να μας καθησυχάσουν. Όπως έχουν επισημάνει οι Erik Brynjolfsson, Andrew McAfee και Paul Krugman, στατιστικά στοιχεία από το Υπουργείο Εργασίας των Η.Π.Α. δείχνουν ότι στην οικονομία των ΗΠΑ, περίπου από το 2000 και μετά, η αύξηση της παραγωγικότητας δεν συνδέεται πλέον και με αντίστοιχη αύξηση των θέσεων εργασίας.
Η πολιτική αντίσταση στην αυτοματοποίηση έχει αποδυναμωθεί μετά από τον αποδεκατισμό των εργατικών συνδικάτων τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και την Ευρώπη. Και όσο η τεχνολογία θα γίνεται ολοένα και πιο φθηνή, η ευελιξία ως προς το κόστος εργασίας θα περιορίζεται. Κάθε μεγάλη περαιτέρω μείωση του κόστους εργασίας πιθανόν να επηρεάσει αρνητικά την ικανότητα των εθνικών κυβερνήσεων να παρέχουν τις βασικές υπηρεσίες του κράτους πρόνοιας.
Ουδέν κακόν αμιγές καλού
«Ουδέν κακόν αμιγές καλού» υποστηρίζουν ορισμένοι. Μια ιδέα που κερδίζει ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές είναι ότι οι απώλεια θέσεων εργασίας μπορεί να φέρει στο προσκήνιο την ανάγκη για ένα βασικό άνευ όρων εισόδημα. Κάθε πολίτης θα μπορεί να λαμβάνει ένα βασικό εισόδημα από το κράτος, ανεξάρτητα από το αν έχει εργαστεί ή όχι. Με βάση αυτήν την πρόταση, το εισόδημα μέσω της εργασίας θα συνιστά περαιτέρω έσοδο, επιπρόσθετο του βασικού εισοδήματος.
Υπάρχουν πολλές εκδοχές της θεωρίας του βασικού άνευ όρων εισοδήματος. Είναι μια ιδέα που για διάφορους λόγους υποστηρίζεται με ενθουσιασμό τόσο από την αριστερά όσο και από την φιλελεύθερη δεξιά, αν και συχνά με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Δοκιμαστικές μελέτες βασικού άνευ όρων εισοδήματος έχουν γίνει σε όλο τον κόσμο, συνήθως με επιτυχή αποτελέσματα. Οι φόβοι περί έλλειψης κινήτρων για εργασία, που έχουν εκφράσει πολλοί επικριτές αυτής της ιδέας, έχουν αποδειχθεί αβάσιμοι. Δεδομένου ότι το βασικό εισόδημα παρέχει μεγαλύτερη οικονομική ελευθερία, οι άνθρωποι δεν τείνουν να γίνονται πιο «τεμπέληδες», αλλά, αντίθετα, εργάζονται διαφορετικά και μάλιστα πιο αποτελεσματικούς τρόπους. Αυτή τη στιγμή λειτουργούν σχετικά δοκιμαστικά εγχειρήματα στην πόλη της Ουτρέχτης στην Ολλανδία, καθώς και στη Φινλανδία, όπου μάλιστα πολλοί επέκριναν τη μετακύλιση όλων των παροχών κοινωνικής πρόνοιας σε ένα ενιαίο βασικό εισόδημα, καθώς αυτό θα καθιστούσε λιγότερο ευνοημένες τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.
Εξετάζοντας τις ανεπιθύμητες συνέπειες
Δεν έχω καμία αντίρρηση επί της αρχής με την ιδέα ενός βασικού εισοδήματος. Πράγματι, συμφωνώ ότι μπορεί να είναι η καλύτερη προσέγγιση για την αντιμετώπιση των κοινωνικών και πολιτικών επιπτώσεων που θα επέφερε η αυτοματοποίηση. Υπάρχουν, ωστόσο, ορισμένα ζητήματα που πιστεύω ότι θα πρέπει να διερευνηθούν, πέρα από το μεγάλο ερώτημα σχετικά με το πώς θα μπορούσε να υλοποιηθεί μια τέτοια ιδέα σε πρακτικό επίπεδο. Θα αναφέρω εν συντομία τρία από αυτά.
Πρώτον, ζούμε σε έναν πλανήτη του οποίου οι φυσικοί πόροι είναι όχι μόνο περιορισμένοι αλλά και συνεχώς συρρικνούμενοι. Η αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας από τη δύναμη των μηχανών θα συνεχίσει να απαιτεί ενεργειακούς πόρους, αν και είναι πιθανό να επιτευχθεί εξοικονόμηση ενέργειας. Ένα όχημα που θα λειτουργεί χωρίς οδηγό, για παράδειγμα, μπορεί να έχει συνολικά χαμηλότερες ενεργειακές απαιτήσεις από ένα συμβατικό όχημα. Ωστόσο, η αύξηση της παραγωγικότητας πιθανόν να προϋποθέτει και αύξηση των ενεργειακών απαιτήσεων. Οι άνθρωποι, απελευθερωμένοι από την εργασία, και με βασικό άνευ όρων εισόδημα, πιθανόν να εξακολουθούν να θέλουν να κάνουν πράγματα, και αυτά τα πράγματα θα απαιτούν ενέργεια. Σε έναν κόσμο στον οποίο οι άνθρωποι θα απολαμβάνουν τον ελεύθερο χρόνο τους, όσο οι μηχανές θα εργάζονται, οι ενεργειακές απαιτήσεις θα επιβαρύνουν ολοένα και περισσότερο το ήδη επιβαρυμένο περιβάλλον. Το βασικό εισόδημα ως απάντηση στην αυτοματοποίηση δεν δίνει τη λύση στις οικολογικές προκλήσεις που θα φέρει ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης της οικονομίας.
Δεύτερον, οι άνθρωποι δεν εργάζονται αποκλειστικά και μόνο για τα προς το ζην. Στις σύγχρονες βιομηχανικές και μεταβιομηχανικές κοινωνίες, η κοινωνική και πολιτική μας ταυτότητα συνδέεται άρρηκτα με τη δουλειά την οποία κάνουμε. Η Γερμανίδα πολιτικός και φιλόσοφος Hannah Arendt είναι γνωστή για τη διάκριση που έκανε ανάμεσα στην εργασία και το «έργο». Η εργασία είναι αυτό που κάνουμε με σκοπό την επιβίωση. Όμως το έργο, το οποίο υπερβαίνει κατά πολύ την στενή έννοια του όρου, είναι εκείνο που δίνει νόημα στη ζωή μας. Το έργο είναι ο τρόπος με τον οποίο κτίζουμε έναν ουσιαστικό κόσμο γύρω μας. Το πρόβλημα που επεσήμανε η Arendt ήταν ότι στη σύγχρονη κοινωνία το έργο είχε σε μεγάλο βαθμό αντικατασταθεί από την εργασία. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι πολλοί άνθρωποι κυριολεκτικά στερούνται ταυτότητας και μάλιστα δείχνουν να μην έχουν καμία δημόσια δραστηριότητα που να δίνει νόημα στη ζωή τους, πέρα από τη δουλειά και το επάγγελμά τους.
Πολύ συχνά η κοινωνική και πολιτική μας ταυτότητα προσδιορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το επάγγελμά μας
Απαλλαγμένοι από την αναγκαιότητα της εργασίας και της απασχόλησης, με την παραδοσιακή έννοια του όρου, φαντάζομαι ότι για πολλούς ανθρώπους δεν θα είναι εύκολο να βρουν μια δουλειά που θα δίνει νόημα στη ζωή τους. Δεν χρειάζεται απλά να αποδεχτούμε αυτή την κατάσταση: είναι απόλυτα εφικτό να δημιουργηθούν νέες κοινωνικές δομές που θα επιτρέπουν στους ανθρώπους να βρουν τη δημόσια ταυτότητά τους και το νόημα πέρα από τα παραδοσιακά πλαίσια της απασχόλησης. Ορισμένες από αυτές υπάρχουν ήδη, αλλά όχι στο βαθμό εκείνο που θα απαιτούνταν προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις σε μια κοινωνία στην οποία η εργασία δεν θα αποτελεί επιτακτική ανάγκη.
Ένας τρίτος λόγος ανησυχίας σχετικός με την αυτοματοποίηση της εργασίας, πέρα από την απώλεια του εισοδήματος, έχει να κάνει με την πολιτική εξουσία. Η πολιτική εξουσία της εργατικής τάξης, στην πλειοψηφία της, βασίστηκε σχεδόν πάντα στη δύναμη που είχαν οι εργάτες να επιβραδύνουν ή να σταματούν την οικονομία. Κάθε φορά που γίνονταν πολιτικές και οικονομικές παραχωρήσεις οι οποίες βελτίωναν τις ζωές των εργαζομένων, αυτό συνέβαινε όχι επειδή οι καπιταλιστές ήταν καλοί ή είχαν αρχές, αλλά επειδή οι εργαζόμενοι είχαν τη δύναμη να σταματήσουν την παραγωγή και την οικονομία.
Αποδυναμώνοντας τα εργατικά συνδικάτα, οι πολιτικές ηγεσίες της Δύσης υποβάθμισαν ήδη σε μεγάλο βαθμό την πολιτική δύναμη των εργαζομένων. Ένας από τους λίγους τομείς όπου οι ενώσεις των εργαζομένων είναι ακόμα σε θέση να ασκήσουν κάποια εξουσία είναι ο τομέας των μεταφορών. Οι εργαζόμενοι στους σιδηροδρόμους, οι οδηγοί φορτηγών και οι λιμενεργάτες εξακολουθούν να είναι σε θέση να αξιοποιούν την πολιτική τους δύναμη μέσω της απεργίας. Αυτός, είτε πρόκειται για σύμπτωση είτε όχι, είναι ένας από τους εργασιακούς τομείς στους οποίους η αυτοματοποίηση φαίνεται ότι θα έχει τεράστιο αντίκτυπο.
Αν δεν είχαν ασκηθεί πιέσεις κατά τον δέκατο ένατο αιώνα από μεγάλες πολιτικές ενώσεις, τα μέλη των οποίων ανήκαν κατά κύριο λόγο στην εργατική τάξη, το δικαίωμα της δικαιόχρησης (franchise) πιθανόν να μην είχε παραχωρηθεί ποτέ σε όσους δεν είχαν ιδιοκτησία. Πρόκειται για κατακτήσεις που κερδήθηκαν υπό τον φόβο πολιτικών και οικονομικών αναταραχών – υπό τον φόβο μεγάλων απεργιακών κινητοποιήσεων. Το βασικό σημείο σε όλα αυτά είναι το εξής: υπάρχει μια θεμελιώδης σχέση ανάμεσα στην ικανότητα των εργαζομένων να επιβραδύνουν ή να σταματήσουν την οικονομική δραστηριότητα, και την κοινωνική ή φιλελεύθερη δημοκρατική διακυβέρνηση, όπως αυτή είναι γνωστή σε εμάς. Η απώλεια αυτής της δύναμης από την πλειοψηφία ήδη έχει, και κατά πάσα πιθανότητα θα έχει περαιτέρω αρνητικές επιπτώσεις στους δημοκρατικούς μας θεσμούς. Το βασικό άνευ όρων εισόδημα για όλους είναι μια ιδέα της οποίας ο καιρός έχει έρθει, ειδικά σήμερα που η εργασία απειλείται από την αυτοματοποίηση. Ωστόσο είναι μια ιδέα η οποία, αν πρόκειται να υλοποιηθεί, θα απαιτήσει σοβαρή επανεξέταση των κυριότερων πτυχών της σημερινής κοινωνίας.
Σχετικά με τον Συγγραφέα
Ο Darian Meacham είναι λέκτορας φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Δυτικής Αγγλίας (UWE Bristol), όπου και ειδικεύεται στη φαινομενολογία και την πολιτική φιλοσοφία. Γράφει σχετικά με την πολιτική και τη φιλοσοφία στο blog www.post-europe.org.uk.
Μετάφραση από τα Αγγλικά: Όλγα Λιακάκη
