Seit Jahren steht Griechenland nun schon im Fokus der Öffentlichkeit. Die Schuldenkrise hat dabei alles andere überschattet. Doch die Griechen wurden bis vor kurzem nur unzureichend darüber informiert, was sie eigentlich genau zahlen sollen. Die erste Anfrage nach einer Überprüfung der öffentlichen Schulden Griechenlands kam von einer Gruppe von Wirtschaftsprofessoren in 2011 gegenüber dem IWF.

Vier Jahre später präsentierten Zoi Konstantopoulou, Sprecherin des griechischen Parlaments, Sofia Sakorafa, Mitglied des europäischen Parlaments, und Éric Toussaint, Wirtschaftswissenschaftler, am 17. März 2015 die Wahrheitskommission für die griechischen öffentlichen Schulden. Die Kommission nahm umgehend ihre Arbeit an einer Revision der griechischen öffentlichen Schulden auf und hat kürzlich einen vorläufigen Bericht veröffentlicht, aus dem Details weiter unten wiedergegeben werden.

Zusammen mit dem Schock über die Schuldenkrise wurde die griechische Gesellschaft mit Analysen über die Ursachen der Schulden, mit Gezänk zur Theorie, Schuldzuweisungen und allerlei kathartischen Auswüchsen bombardiert. Von griechischer Behördenseite wurde erklärt, die Sparmaßnahmen müssten durchgesetzt werden. Die Ursachen der Schulden seien im luxuriösen griechischen Lebensstil, in überhöhten öffentlichen Ausgaben und in der Steuerflucht zu finden. Laut Bericht basiert das öffentliche Defizit zwischen den 1980er und dem Ausbruch der Krise hauptsächlich auf der Anhäufung von Krediten. Zudem stellen die Schulden zwischen 1995 und 2009, „die aufgenommen wurden, um das niedrige Niveau der Einkommenssteuer zu kompensieren, eine Summe von 88 Milliarden Euro dar“. Was die öffentliche Verschuldung in diesem Zeitraum angeht, so sind die „durchschnittlichen Ausgaben in Griechenland (48%) niedriger als in den EA-11 (48,4%) (1)“.

Doch es gibt einen Bereich, in dem das Land viel ausgegeben hat: „Verfügbare Daten zeigen, dass Griechenland nur im Bereich Verteidigung höhere Ausgaben hat, die bei 3 % des Bruttoinlandsprodukts liegen, verglichen zum Durchschnitt von 1,4%. Wir schätzen, dass diese Mehrausgaben im Militärbereich zu einer Vergrößerung der Schulden von mindestens 40 Milliarden Euro beigetragen haben. Der Großteil dieser Ausgaben ist auf Großaufträge zur Anschaffung von Militärausrüstung zurückzuführen, die von Firmen geliefert wurden, die in den derzeitigen Gläubigerländern angesiedelt sind.“

Zur gleichen Zeit gab es Probleme mit den öffentlichen Einnahmen des Landes. Wie im Bericht vermerkt, „lassen sich die Unterschiede in den öffentlichen Einnahmen von Griechenland und anderen EA-18 Ländern durch niedrige Einkommenssteuereinnahmen und unzureichend gezahlte Arbeitgeberanteile zur Sozialversicherung erklären. Diese Unterschiede kommen vor allem durch Betrug zustande, der durch korrupte und unzureichende Steuereintreibungsmodelle gefördert wurde, durch limitierte und zu laxe Strafen für Steuerhinterziehung sowie durch ineffiziente Prozeduren, um unbezahlte Steuern und Abgaben einzutreiben, die sich im Jahre 2009 auf 29,4 Milliarden Euro beliefen. Eine breitangelegte Kapitalflucht aus dem Land trugen weiterhin zu einer Verschlechterung der Situation bei, so flossen zwischen 2003 und 2009 eine Gesamtsumme von 200 Milliarden Euro aus dem Land.“

Im Jahr 2001 wurde Griechenland Mitglied in der Währungsunion und seine Bürger fingen an, mehr zu konsumieren. Zur gleichen Zeit wurde ein Defizit in der Handelsbilanz verzeichnet (2), während „große europäische Banken, hauptsächlich aus Frankreich und Deutschland, sich aktiv im signifikanten Anstieg an Krediten in Griechenland beteiligt haben, unter anderem durch direkte Beteiligung an griechischen Banken wie im Fall von Geniki und Emporiki“. 2009 hatten diese Banken ein großes Engagement, das auf 140 Milliarden Euro geschätzt wird, von denen 45% im öffentlichen Bereich, 16% im Bankensektor und 39% im privaten Sektor liegen.“ Nichtsdestotrotz verhalf die Regierung George Papandreou „Elementen der Bankenkrise im Jahr 2009 dazu, als staatliche Schuldenkrise angesehen zu werden, indem sie das öffentliche Defizit und die staatlichen Schulden betonte und überbewertete.“

Griechische Banken sahen sich bereits vor dem Ausbruch der Krise Schwierigkeiten gegenüber. Karamanlis‘ Regierung war die erste, die griechische Banken im Oktober 2008 mit einem Hilfspaket von 28 Milliarden Euro unter die Arme griff. In den folgenden zwei Jahren wurde die griechische Bevölkerung mit Sparmaßnahmen und Nachrichten über Griechenlands herabgestufte Kreditwürdigkeit bombardiert und somit in eine „Notsituation“ gedrängt. Eine weitere Finanzspritze aus öffentlichen Mitteln zur Rekapitalisierung griechischer Banken wurde beschlossen. Am 23. April 2010 bat die griechische Regierung andere Mitgliedsstaaten der Eurozone sowie den IWF offiziell um Unterstützung und führte so das Land in die erste Kreditvereinbarung von 110 Milliarden Euro. Zur gleichen Zeit „belief sich das Engagement französischer Banken auf 60 Milliarden Euro und 35 Milliarden Euro von deutscher Seite.“

In den Jahren zwischen 2010 und 2012 wuchsen die griechischen Schulden um 18,78 %. Die Kommission rechnet diesen Anstieg der Weigerung der Gläubigerseite zu, griechische Anleihen abzuwerten. Aufgrund des massiven Ausverkaufs von griechischen Anleihen durch europäische und griechische Banken wurden zur gleichen Zeit öffentliche Schulden in privater Hand auf andere Mitgliedsstaaten der Eurozone und den IWF umverteilt.

Ein zweites Hilfsprogramm begann am 26. Oktober 2011, bei dem Griechenland neue Kredite in einer Gesamtsumme von 130 Milliarden Euro erhielt. Zu dieser Zeit „ebneten die Unterschiede, die in der Zusammenstellung der Kredite bestanden, den Weg für einen Restrukturierungsprozess unter Beteiligung von privaten Anteilseignern. Die Restrukturierung der griechischen Schulden wurde am 9. März durch einen Austausch von Anleihen abgeschlossen, bei dem die neuen Anleihen abgewertet wurden (der sogenannte „Haircut“). Die Gesamtsumme der Schulden vor dem Austausch wurde im Februar 2012 auf 106 Milliarden Euro reduziert. Diese Senkung konnte aber die Schuldenlast des Landes nicht mindern, da ein neues Kreditabkommen über 130 Milliarden Euro abgeschlossen wurde. Dieser Betrag beinhaltetet eine Bereitstellung von 48 Milliarden Euro für die Rekapitalisierung der Banken“. Im Gegensatz dazu erlitten griechische öffentliche Organisationen durch das PSI (Private Sector Involvement) schwere Verluste. Pensionskassen im speziellen verloren „14,5 Milliarden Euro (aus einer Gesamtkapitalreserve von 21 Milliarden Euro)“. „Die Weigerung des PSI+ Schemas, die kleine Gruppe von Anteilseignern zu entschädigen, während zur gleichen Zeit eine volle Entschädigung der griechischen Banken sowie Erleichterungen für ausländische Banken stattfanden“, ist ebenfalls bemerkenswert.

Unter Berücksichtigung der Daten im Bericht hier eine Übersicht der griechischen öffentlichen Schulden in der „Rettungsperiode“ (2010 bis 2014):

Laut Bericht erreichten die öffentlichen Schulden Griechenlands 312.678,5 Millionen Euro. Rund 10% der erhaltenen Mittel wurden dazu verwendet, das griechische Budget zu finanzieren. Im Moment haben wir kein klares Bild dessen, was an Geld hereinfließt und wie es verwendet wurde. Die Kommission sammelt noch notwendige Dokumente und Informationen.

Griechenland sieht sich einer humanitären Krise gegenüber. Ein klarer und transparenter Informationsfluss an die Bürger sollte erste Priorität öffentlicher Einrichtungen und der Medien sein. Leider erleben wir seit dem Ausbruch der Krise in Europa und besonders in Griechenland das Gegenteil. Es gibt sogar griechische Journalisten, die zugegeben haben, gelogen oder die Wahrheit verborgen zu haben.

Die Griechen haben in den letzten fünf Jahren das Gegenteil von Transparenz sowie massiven Druck und Hasspredigten erleben müssen. Unter diesen Bedingungen ist eine komplexe Angelegenheit wie diese noch schwieriger zu verstehen und eine kohärente und einstimmige Antwort im Hinblick auf eine nachhaltige Lösung wird nahezu unmöglich. Die Aufnahme der Arbeit der Kommission wurde nicht von allen Griechen begrüßt oder als vertrauenswürdig angesehen. Oppositionsparteien, vormals in der Regierung, nennen die Schaffung der Kommission ein skandalöses Ablenkungsmanöver, eine persönliche Laune des Sprechers des Parlaments. Europäische Beamte warnen juristische Berater der UN, die mit der Kommission zusammenarbeiten, davor, dass sie ihre Zeit an Menschenrechte verschwenden. Teile der Medien berichten noch nicht mal über den Bericht oder haben versucht, die öffentliche Aufmerksamkeit während Pressekonferenzen abzulenken.

Nichtsdestotrotz bezieht sich der Bericht auf Tatsachen, die bereits jetzt ein beschämendes Licht auf das europäische Vermächtnis werfen. Im Moment, während Europa nach seiner wahren Identität sucht, haben die Griechen die Souveränität über ihr Land verloren und eine Hypothek auf ihre Zukunft aufgenommen. Um die Dinge zu verbessern, bedarf es harter Arbeit, sagen viele meiner Mitbürger. Sicherlich, nur die Menschen können die Dinge wieder aufbauen. Aber wenn es darum geht, Dinge wieder aufzubauen und die Realität zu lieben, die man erzeugt, ist der Glaube an die Zukunft dabei ein wichtiger Bestandteil.

(1) Die EA-11 sind die ersten elf Länder, die 1998 dem Euro beitraten, Griechenland kam als zwölftes Mitglied 2001 hinzu., kurz bevor die Währung in Geldform eingeführt wurde.

(2) Die kommerzielle Bilanz oder die Nettoexporte (manchmal als NX bezeichnet) stellen den Unterschied zwischen dem finanziellen Wert der Ausfuhren und der Einfuhren in der Wirtschaft eines Landes über einen bestimmten Zeitraum, gemessen in der Währung dieser Wirtschaft, dar. Es ist das Verhältnis der Importe und der Exporte einer Nation. Eine positive Bilanz wird als Handelsüberschuss bezeichnet, wenn mehr exportiert als importiert wird; eine negative Bilanz hingegen stellt ein Handelsdefizit dar oder, informell ausgedrückt, eine Handelslücke. Die Handelsbilanz wird manchmal eine Waren- und eine Dienstleistungsbilanz aufgeteilt.

Übersetzung aus dem Englischen von Evelyn Rottengatter

Griechische Fassung:

Η ιστορία ενός δημόσιου χρέους, πέντε χρόνια μετά…

Η Ελλάδα βρίσκεται στην επικαιρότητα εδώ και αρκετά χρόνια. Η οικονομική κρίση και το χρέος έχουν επισκιάσει το γαλανό της πρόσωπο. Ωστόσο, μέχρι πρόσφατα, οι Έλληνες δεν είχαν επαρκή ενημέρωση για όσα καλούνταν να πληρώσουν. Το πρώτο αίτημα για ένα λογιστικό έλεγχο στο ελληνικό δημόσιο χρέος προωθήθηκε από μία Πρωτοβουλία Οικονομολόγων-Πανεπιστημιακών ενάντια στο ΔΝΤ το 2011.

Η συγκρότηση Επιτροπής Λογιστικού Ελέγχου για το δημόσιο χρέος της Ελλάδας ανακοινώθηκε τέσσερα χρόνια μετά, την Τρίτη 17 Μαρτίου 2015, από την Πρόεδρο της Ελληνικής Βουλής Ζωή Κωνσταντοπούλου, την ευρωβουλευτή Σοφία Σακοράφα και τον οικονομολόγο Ερίκ Τουσέν. Κατά τους δύο πρώτους μήνες εργασιών, η Επιτροπή ασχολήθηκε με την ανασκόπηση του ελληνικού δημόσιου χρέους και πρόσφατα παρουσίασε μία Προκαταρτική Έκθεση, στοιχεία της οποίας χρησιμοποιούνται παρακάτω.

Από την έναρξη της κρίσης, ο δημόσιος λόγος βομβαρδίστηκε με αναλύσεις για τις αιτίες της, θεωρητικούς διαξιφισμούς και ενοχικές αυτοκαθάρσεις. Οι κυβερνώντες δήλωναν ότι τα μέτρα λιτότητας ήταν επιβεβλημένα λόγω του τρόπου ζωής των Ελλήνων, των υπέρογκων δημόσιων δαπανών της χώρας και της φοροαποφυγής. Οι συντάκτες της Προκαταρτικής Έκθεσης παρατηρούν ότι από τη δεκαετία του 1980 ως την έκρηξη της κρίσης, το δημόσιο έλλειμα εδράζεται κυρίως στη συσσώρευση δανείων. Μάλιστα, μεταξύ 1995-2009 «τα δάνεια που συνήφθησαν για να αντισταθμιστούν τα χαμηλά επίπεδα είσπραξης φορολογικών εσόδων φθάνουν τα 88 δις ευρώ». Όσον αφορά τις δημόσιες δαπάνες κατά την ίδια περίοδο, ο μέσος όρος τους «ήταν χαμηλότερος από εκείνον της ευρωζώνης των Έντεκα (Ελλάδα 48% – ΕΑ-11 48,4%)».

Υπάρχει, ωστόσο, ένας τομέας όπου η χώρα ξόδευε περισσότερα: «Από τα διαθέσιμα στοιχεία προκύπτει ότι η Ελλάδα διατηρούσε υψηλότερες πρωτογενείς δαπάνες μόνο στον τομέα των αμυντικών δαπανών, όπου διέθετε ποσοστό 3% του ΑΕΠ, σε σύγκριση με τον μέσο όρο 1,4% στην ευρωζώνη. Εκτιμάται ότι οι υπέρογκες αμυντικές δαπάνες συνέβαλαν στη διόγκωση του χρέους κατά 40 δις ευρώ τουλάχιστον. Το μεγαλύτερο μέρος των δαπανών οφείλεται σε συμβάσεις μεγάλης κλίμακας για την προμήθεια εξοπλισμών από εταιρείες που εδρεύουν σε χώρες οι οποίες είναι σήμερα πιστωτές της Ελλάδας».

Παράλληλα, υπήρχαν προβλήματα με τα έσοδα της χώρας. Όπως σημειώνεται «η διαφορά μεταξύ των δημόσιων εσόδων της Ελλάδας και των δεκαοχτώ χωρών της ευρωζώνης οφείλεται στα χαμηλά επίπεδα είσπραξης του φόρου εισοδήματος και στις ελλειμματικές πραγματικές εργοδοτικές εισφορές κοινωνικής ασφάλισης. Η διαφορά αυτή οφείλεται κυρίως στους αναποτελεσματικούς εισπρακτικούς μηχανισμούς που μαστίζονται από διαφθορά, στις περιορισμένες και επιεικείς κυρώσεις για τις περιπτώσεις απάτης, καθώς και στις προβληματικές διαδικασίες είσπραξης των οφειλόμενων φόρων και εισφορών, που έφθαναν τα 29,4 δις ευρώ στα τέλη του 2009». Ένας ακόμη επιβαρυντικός παράγοντας υπήρξε η μεγάλη έκνομη εκροή κεφαλαίων από τη χώρα, και συγκεκριμένα υπολογίζεται ότι μεταξύ 2003-2009 σημειώθηκε «σωρευτική εκροή 200 δις ευρώ».

Το 2001, η Ελλάδα γίνεται μέλος της νομισματικής ένωσης και οι πολίτες της αρχίζουν να καταναλώνουν περισσότερο. Την ίδια στιγμή, αυξάνεται το έλλειμα στο εμπορικό ισοζύγιο¹ της χώρας και «Ευρωπαϊκές ιδιωτικές τράπεζες, κυρίως της Γαλλίας και της Γερμανίας, συνέβαλαν ενεργά στην απότομη αύξηση των ιδιωτικών δανείων στην Ελλάδα, συμμετέχοντας επίσης άμεσα σε ελληνικές τράπεζες, όπως η Γενική και η Εμπορική». To 2009, oι τράπεζες αυτές είχαν έκθεση στην Ελλάδα της τάξης των 140 δις ευρώ «από την οποία το 45% αφορούσε τον δημόσιο τομέα, το 16% τις τράπεζες και το 39% τον μη χρηματοπιστωτικό ιδιωτικό τομέα». Παρόλ’ αυτά, η κυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου «διογκώνοντας στατιστικά το δημόσιο έλλειμμα και το δημόσιο χρέος το 2009, βοήθησε να παρουσιασθούν τα στοιχεία μιας τραπεζικής κρίσης σαν να συνιστούσαν κρίση δημόσιου χρέους».

Φυσικά, το πρόβλημα με τον χρηματοπιστωτικό τομέα στην Ελλάδα ξεκινά πριν από την έκρηξη της κρίσης. Η κυβέρνηση Καραμανλή έδωσε το πρώτο πακέτο ενίσχυσης 28 δις ευρώ στις ελληνικές τράπεζες, τον Οκτώβριο του 2008. Στα επόμενα δύο χρόνια, η ελληνική κοινωνία βομβαρδίστηκε από μέτρα λιτότητας, από ειδήσεις για την πιστοληπτική υποβάθμιση της Ελλάδας και οδηγήθηκε υπό καθεστώς «έκτακτης ανάγκης» σε περαιτέρω ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών με κρατικά χρήματα. Στις 23 Απριλίου 2010, η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε επίσημα την υποστήριξη των υπόλοιπων μελών της ευρωζώνης καθώς και του ΔΝΤ και η χώρα οδηγήθηκε στην «πρώτη δανειακή σύμβαση ύψους 110 δις ευρώ». Την ίδια στιγμή, «η έκθεση των γαλλικών τραπεζών στην Ελλάδα ανερχόταν σε 60 δις ευρώ, ενώ των γερμανικών στα 35 δις».

Κατά τα έτη 2010-2012, η Έκθεση αποδίδει την αύξηση του ελληνικού χρέους κατά 18,78% στην απροθυμία των πιστωτών να συμφωνήσουν σε «κούρεμα» των ελληνικών ομολόγων ενώ «εξαιτίας της μαζικής πώλησης των ελληνικών ομολόγων που κατείχαν οι ευρωπαϊκές και ελληνικές τράπεζες, το δημόσιο χρέος που ως τότε κατείχε ο ιδιωτικός τομέας μεταφέρθηκε σε άλλα κράτη-μέλη της ευρωζώνης και στο ΔΝΤ».

Με το δεύτερο πρόγραμμα στις 26 Οκτωβρίου 2011, η Ελλάδα δέχθηκε νέα δάνεια ύψους 130 δις ευρώ, ενώ οι διαφορές που υπήρχαν τώρα στη σύνθεση του χρέους «έθεταν τις βάσεις για μια διαδικασία αναδιάρθρωσής του με τη συμμετοχή των ιδιωτών ομολογιούχων. Η αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους ολοκληρώθηκε στις 9 Μαρτίου 2012, με την ανταλλαγή των υπαρχόντων ομολόγων με νέα ομόλογα που είχαν υποστεί κούρεμα. Το συνολικό ποσό του χρέους μειώθηκε κατά 106 δις το Φεβρουάριο του 2012 σε σχέση με το ύψος του πριν από την ανταλλαγή. Η εν λόγω μείωση δεν επηρέασε όμως το χρέος που βάρυνε τη χώρα, καθώς συμφωνήθηκε η χορήγηση νέου δανείου ύψους 130 δις ευρώ, το οποίο συμπεριλάμβανε και ένα αρχικό κονδύλι ύψους 48 δις για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών». Αντίθετα, οι ζημίες του PSI για τους δημόσιους οργανισμούς ήταν υπέρογκες και ιδιαίτερα για τα συνταξιοδοτικά ταμεία που υπέστησαν απώλειες «συνολικού ύψους 14,5 δις ευρώ (από τα 21 δις των συνολικών αποθεματικών τους)». Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η ομάδα δανειστών αρνήθηκε με το PSI να αποζημιώσει την «μικρή ομάδα (ιδιωτών) ομολογιούχων, ενώ ταυτόχρονα πρόσφερε πλήρη αποζημίωση στις ελληνικές τράπεζες, καθώς και δελεαστικές ρήτρες («sweeteners») στις ξένες».

Σύμφωνα με στοιχεία που παρατίθενται στην Έκθεση, αυτή είναι η εικόνα του ελληνικού δημόσιου χρέους κατά την περίοδο της «διάσωσης» (2010-2014):

Σύμφωνα με την Έκθεση, η σύνθεση του δημόσιου χρέους της Ελλάδας στις 30/04/2015 έφτανε τα 312.678,5 εκατομμύρια ευρώ. Έως τώρα, μονάχα το 10% περίπου έχει χρησιμοποιηθεί για τη χρηματοδότηση του προϋπολογισμού. Προς το παρόν, δεν υπάρχει ολοκληρωμένη εικόνα για το πόσα χρήματα έχουν φθάσει στη χώρα και πως έχουν χρησιμοποιηθεί, καθώς, η Επιτροπή δεν έχει, ακόμη, πολλά έγγραφα και απαραίτητα στοιχεία στην διάθεσή της.

Η Ελλάδα αντιμετωπίζει ανθρωπιστική κρίση. Δεδομένης της σοβαρότητας της κατάστασης, η απρόσκοπτη και διαφανής πληροφόρηση των πολιτών θα έπρεπε να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή όλων των δημόσιων φορέων και των μέσων μαζικής ενημέρωσης, Ελληνικών και Ευρωπαϊκών. Δυστυχώς, από την έκρηξη της κρίσης στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, συμβαίνει το αντίθετο. Στην Ελλάδα, μάλιστα, υπάρχουν ακόμη και δημοσιογράφοι που ομολογούν ότι είπαν ψέματα ή απέκρυψαν την αλήθεια από τους πολίτες.

Η αδιαφάνεια, η πίεση και η ρητορική μίσους που έχουν υποστεί οι Έλληνες έχει δυσκολέψει όχι μόνο την κατανόηση του περίπλοκου ζητήματος αλλά, κυρίως, τη σύμπνοια προς μία βιώσιμη λύση. Ακόμη και η σύγκληση της Επιτροπής δεν χαιρετίστηκε και δεν θεωρείται αξιόπιστη από όλους τους Έλληνες. Κόμματα της αντιπολίτευσης που προηγουμένως κυβερνούσαν, την αντιμετωπίζουν ως μία εκκωφαντική εκτροπή, ένα προσωπικό καπρίτσιο της Προέδρου της Βουλής. Αξιωματούχοι της Ευρώπης θεωρούν ότι Νομικοί του ΟΗΕ που συμμετέχουν σε αυτοί χάνουν το χρόνο τους με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα πορίσματά της δεν καλύφθηκαν καν από συγκεκριμένα μέσα μαζικής ενημέρωσης και άλλα προσπάθησαν να αποσπάσουν την προσοχή του κοινού από αυτά κατά την παρουσίασή τους.

Ωστόσο, η Έκθεση αυτή περιέχει γεγονότα που ήδη αποτελούν ντροπιαστική παρακαταθήκη μιας Ευρώπης που ψάχνει το αληθινό της πρόσωπο. Σήμερα, οι Έλληνες έχουν παραχωρήσει την κυριαρχία της χώρας τους και έχουν υποθηκεύσει το μέλλον τους. Μόνο με την δουλειά μπορεί να βελτιωθεί η κατάσταση, φωνάζουν πολλοί συμπολίτες μου. Φυσικά, τίποτα δε χτίζεται από μόνο του. Όμως, το χτίσιμο και η αγάπη για την πραγματικότητα που χτίζεις, προϋποθέτει και πίστη στο μέλλον που έρχεται.